Iwona Łazarczyk

Iwona Łazarczyk
pedagog szkolny
ZABURZENIA FUNKCJI PSYCHOFIZYCZNYCH, ICH OBJAWY I
KONSEKWENCJE DLA OPANOWANIA UMIEJĘTNOŚCI SZKOLNYCH
Lubimy robić rzeczy, z którymi dobrze sobie radzimy. Podobnie lubią uczyć się te
dzieci, którym nauka nie sprawia trudności. Jeśli napotykają przeszkody, częściej
zniechęcają się do podejmowania kolejnych prób. Warunkiem sukcesu szkolnego jest
opanowanie bazowych umiejętności szkolnych: czytania (a więc i mówienia), pisania
(grafomotoryki)
i
liczenia,
które
angażują
cały
zespół
podstawowych
funkcji
psychofizycznych: słuchową, artykulacyjną, wzrokowo – przestrzenną, motoryczną.
Ich nie zaburzone działanie zapewnia
prawidłowy przebieg nauki pisania i czytania.
Zwrócić warto wiec uwagę na sposób działania funkcji psychofizycznych, aby uniknąć
pogłębiania trudności uczniów, opierając proces ich uczenia się na nieprawidłowościach –
ale wykorzystywać inne, sprawnie działające i ćwiczyć zaburzone.
I.
Percepcja słuchowa
Prawidłowa percepcja słuchowa zależy od tego jak działa: słuch fizjologiczny, słuch
fonematyczny (umiejętność rozróżniania dźwięków mowy), pamięć słuchowa wyrazów
(tzn. wzorców słuchowych wyrazów) i umiejętność kojarzenia wzorców słuchowych z
odpowiednimi pojęciami oraz umiejętności rozszyfrowywania związków występujących
między wyrazami w zdaniu, która umożliwia rozumienie znaczenia poszczególnych
wyrazów oraz treści całej wypowiedzi.
Zaburzenia percepcji słuchowej:
Umiejętności
szkolne,
w których
widoczne jest
występowanie
zaburzeń
Symptomy zaburzeń percepcji słuchowej
Zniekształcenia pisowni, niekiedy „zlepki liter”.
Zniekształcenia w dyktandzie wyrazów tak, że stają się niemożliwe
do czytania.
Trudności w pisaniu wyrazów ze zmiękczeniami, dwuznakami, głoskami
tracącymi
dźwięczność
(zamiana
głosek
dźwięcznych
na
Pisanie
Czytanie
Trudności
występujące w
innych
przedmiotach
szkolnych
bezdźwięczne: w-f, b-p, g-k) oraz w różnicowaniu i-j.
Kłopoty w odróżnianiu samogłosek nosowych ą, ę od zespołów –om, -on,
-em, -en.
Trudności w analizie zdań na wyrazy, wyrazów na sylaby i głoski,
łączenie przyimków z rzeczownikami (np. wklasie, nastole),
opuszczanie końcówek i cząstek wyrazów, „gubienie liter”, zwłaszcza
samogłosek .
Przestawianie szyku dyktowanych wyrazów.
W pisaniu ujawniają się często już przezwyciężone wady wymowy,
szczególnie seplenienie , mylenie głosek syczących i szumiących
(Salik zamiast szalik).
Liczne przekręcenia i poprawki w zeszytach świadczą o tym, ze
dziecko podczas pisania szczególnie ze słuchu pomaga sobie pamięcią
wzrokową
Szczególne trudności w różnicowaniu dźwięków mowy, co może
powodować niewłaściwe ich wybrzmiewanie.
Trudności w syntezie przeliterowanych dźwięków, w scalaniu ich w
dźwiękową całość wyrazu.
Trudności we właściwej intonacji czytanych treści.
Błędy w czytaniu – zamiana liter, omijanie ich, zamiana brzmienia,
nieprawidłowe odczytywanie całych wyrazów np. kordła zamiast
kołdra.
Trudności w zrozumieniu przeczytanej treści wynikające z błędów w
czytaniu, jak i niewłaściwego rozumienia określeń słownych, głównie
pojęć abstrakcyjnych.
Hałas, a zwłaszcza rozmowy otoczenia mogą całkiem uniemożliwić
czytanie.
Trudności w nauce języków obcych, w uczeniu się pamięciowym
(wiersze, słowa piosenek, ciągi słowne – dni tygodnia, miesiące,
tabliczka mnożenia) - łatwiej uczą się mając tekst przed oczami.
Trudności w przyswajaniu materiału z gramatyki, w rozumieniu
dłuższych wypowiedzi słownych i pleceń nauczycieli
Ćwiczenia doskonalące analizę i syntezę słuchową
a) Ćwiczenia na materiale bezliterowym:
1. Rozpoznawanie dźwięków i szmerów,
2. Odtwarzanie przez dzieci słyszanego rytmu
3. Odtwarzanie struktur dźwiękowych na podstawie układów przestrzennych
b) Ćwiczenia na materiale literowym:
1. Wyodrębnianie zdań w mowie, słów w zdaniach, zgłosek w słowach
2. Wyodrębnianie sylab w słowach
3. Podział wyrazów na sylaby
4. Podział wyrazów na sylaby i wyodrębnienie głosek w sylabie, rozpoznawanie
sylab
5. Tworzenie wyrazów z sylab
6. Czytanie sylab otwartych i tworzenie z nich wyrazów przy zastosowaniu
loteryjek obrazkowo- sylabowych i obrazkowo – wyrazowych
7. Czytanie sylab i tworzenie nowych wyrazów za pomocą rebusów
8. Układanie zdań z sylab
9. Wybieranie i segregowanie przedmiotów oraz obrazków na podstawie
dźwiękowych właściwości ich nazw
10. Tworzenie wyrazów z podanych głosek i ich zamiana
11. Różnicowanie dźwięczności
12. Wstawianie brakujących cząstek i liter wyrazów
13. Analiza zdania na wyrazy, sylaby, litery
14. Wykreślani, uzupełniani, przestawiani literowe i sylabowe
15. Rozwiązywanie zagadek
16. Krzyżówki, rebusy i teksty z lukami
II.
Percepcja wzrokowa i orientacja przestrzenna
Warunkiem prawidłowego przebiegu procesu spostrzegania jest sprawny (pod
względem anatomicznym i funkcjonalnym) analizator wzrokowy. Prawidłowa percepcja
liter polega wymaga jednak nie tylko dokładnego spostrzegania i różnicowania kształtów,
ale także położenia przestrzennego liter wobec siebie oraz usytuowania elementów
wewnątrz listy. Duże znaczenie mają tu także ruchy całego ciała prowadzące do
powstania danych kształtów, będące podstawą koordynacji wzrokowo – ruchowej. Ruchy
wykonywane
początkowo
pod
kontrola wzroku
przekształcają
się
we
wrażenia
kinestetyczne skoordynowane z postrzeganiem wzrokowym, dzięki czemu wstępny
proces lateralizacji przechodzi w orientację ukierunkowaną.
Zaburzenia percepcji wzrokowej i orientacji przestrzennej:
Umiejętności
szkolne, w
których
widoczne jest
występowanie
zaburzeń
Symptomy zaburzeń percepcji wzrokowej i orientacji przestrzennej
Trudności w przepisywaniu, pisaniu z pamięci i ze słuchu.
W początkach nauki trudności z zapamiętywaniem kształtu liter,
mylenie liter podobnych (a-o, a-ą, e-c, l-t, m-n, u-w)
Mylenie liter różniących się położeniem w stosunku do osi pionowej
(p-g, b-d) lub poziomej (w-m, n-u, d-g).
Pomijanie drobnych elementów graficznych (kreseczki, „ogonki” ą i
Pisanie
Czytanie
Rysowanie
Trudności
występujące
na innych
przedmiotach
szkolnych
ę).
Odwracanie kolejności liter w wyrazach np. pan – nap, wór – rów.
Litery wybiegające poza linie, nierówne, rozchwiane.
Za duże lub za małe odstępy pomiędzy literami.
Wolne tempo pisania.
Błędy typowo ortograficzne wynikające z gorszej pamięci
wzrokowej, stąd nieraz w jednym zdaniu prawidłowa i błędna forma
zapisu tego samego wyrazu.
Pisanie w niewłaściwych liniach.
W początkach nauki trudności w kojarzeniu dźwięku z odpowiednim
znakiem graficznym.
Mylenie liter i wyrazów o podobieństwie graficznym (piłka–pałka).
Rozpoznawanie napisów po cechach przypadkowych (obrazki, układ
strony), czytanie „na pamięć”, zgadywanie.
Przestawianie, opuszczanie liter nawet całych wyrazów.
Bardzo wolne temp czytania i niechęć do czytania zwłaszcza
głośnego, czytanie nierytmiczne.
Rozumienie przeczytanej treści utrudnione ze względu na
koncentrowanie się na technicznej stronie czytania.
„Gubienie się” w tekście przez opuszczanie lub powtarzanie całego
tekstu.
Jakość czytania zależna od wielkości i wyrazistości druku.
Szybko występuje zmęczenie.
Trudności
w
rysowaniu
i
odwzorowywaniu
kształtów
geometrycznych, zwłaszcza z pamięci i wg wzoru.
Rysunki ubogie o prymitywnych uproszczeniach. Mają uproszczoną,
schematyczną formę, pozbawione s ą szczegółów.
Zakłócone stosunki przestrzenne oraz proporcje elementów.
Trudności w rozplanowaniu, w rozumieniu stosunków przestrzennych
na obrazku.
Kłopoty z poprawnym odtwarzaniem wzorów w układankach i
mozaikach.
Trudności w nauce:
- geografii (wzrokowe ujmowanie stosunków przestrzennych na mapie,
orientacja w stronach świata itp.)
- geometrii (wynikające z kłopotów w różnicowaniu kształtów
geometrycznych, zakłóconej orientacji i wyobraźni przestrzennej np.
nad, pod, przed, obok, za, przy, na lewo, na prawo). Trudności w
rozumieniu pojęć w tym względzie (przyswajanie werbalne).
Trudności w nauce języków – nowe znaki pisarskie, mylenie liter o
podobnym kształcie, i tych które mają ten sam obraz graficzny, ale
inne brzmienie.
Zeszyty obfitujące w poprawy błędów, dużo skreśleń, poprawek.
Ćwiczenia doskonalące analizę i syntezę wzrokową oraz orientacje przestrzenną
a) Ćwiczenia na materiale bezliterowym:
1. Rozpoznawanie obrazków i ich elementów
2. Dobieranie części do całego obrazka
3. Składanie obrazków z części
4. Wyszukiwanie braków na obrazku
5. Wyodrębnianie różnic między obrazkami pozornie identycznymi
6. Różnicowanie przedmiotów i figur
7. Ćwiczenia z rozpoznawaniem kształtów i kolorów
8. Ćwiczenia w układaniu dowolnych kompozycji
9. Układanie figur według podanego wzoru
10. Odgadywanie jakiego klocka brakuje
11. Zabawy typu „Domino”
12. Określanie położenia przestrzennego przedmiotów
13. Określanie położenia przedmiotów względem siebie
14. Chodzenie po dużych figurach geometrycznych
15. Porównywanie przedmiotów i obrazków różnej wielkości
16. Zabawy w zapamiętywanie obrazków lub przedmiotów obserwowanych przez
określony czas
17. Gra rysunkowa „Wyżej – niżej”
18. Zabawa w chowanego
19. Werbalizacja relacji przestrzennej
20. Odwzorowywanie układów wzrokowo – przestrzennych
21. Różnicowanie elementów graficznych i rysunków
22. Odtwarzanie kształtów złożonych przez łączenie punktów lub zamalowywanie
specjalnie oznaczonych pól
23. Malowanie rysunków konturowych
b) Ćwiczenia na materiale literowym:
1. Wyszukiwanie takich samych liter i ich segregowanie
2. Lepienie z plasteliny lub układanie liter z drutu
3. Utrwalanie kształtu i położenia liter
4. Wyszukiwanie takich samych sylab i ich segregowanie
5. Krzyżówki sylabowe
6. Wyszukiwanie takich samych wyrazów i ich rozpoznawanie w tekście
7. Rozpoznawanie wyrazów uprzednio eksponowanych
8. Loteryjki wyrazowe
9. Podobieństwo między wyrazami
10. Segregowanie wyrazów
III. Sprawność motoryczna
O motoryce ogólnej ciała stanowi swoisty model ruchowy człowieka, wykształcony w
czasie rozwoju. W jego skład wchodzą: postawa ciała, chód oraz ruch poszczególnych
części ciała i obejmuje on ruch lokomocyjny (przemieszczanie się w przestrzeni całego
ciała) i bezlokomocyjny (ruch poszczególnych części ciała, kończyn (ruch manipulacyjny),
głowy, bez przemieszczania całego ciała w przestrzeni). Motoryka ciała zależy od
sprawności czynnościowej układu wykonawczego ruchu (układ mięśni i kostno –
stawowy) i układu sterowniczego ruchu (struktury nerwowe), a zaburzenia są wynikiem
nieprawidłowego funkcjonowania obydwu lub któregoś, z tych układów.
Zaburzenia sprawności motorycznej:
Czynności,
w których
widoczne
jest
występowani
e zaburzeń
Czynności
codzienne,
zabawowe i
sportowe.
Lekcje
wychowania
fizycznego
Objawy ogólnej niezręczności
ruchowej
Mała aktywność ruchowa.
Ogólna niezręczność ruchowa
i mała wyćwiczalność w
zakresie dużych ruchów
związana z zakłóceniami
napięcia mięśniowego
(napięcie nadmierne lub za
małe).
Brak koordynacji ruchów
przy współdziałaniu różnych
grup mięśniowych.
Trudności utrzymania
równowagi przy staniu i
skakaniu na jednej nodze i
innych ćwiczeniach
gimnastycznych.
Unikanie zabaw ruchowych.
Zakłócenia koordynacji
wzrokowo – ruchowej w
zabawach i zadaniach, w
których ruch odbywa się pod
kontrolą wzroku (rzut piłką,
gra w klasy) oraz
naśladowaniu
demonstrowanego ruchu
Brak precyzji ruchów,
Objawy zakłócenia motoryki
manualnej
Opóźnienie w rozwoju praksji, brak
precyzji ruchów drobnych.
Duże trudności z wykonywaniem
prostych zadań.
Z opóźnieniem zdobywają
umiejętność samoobsługi, są mało
samodzielne.
Codzienne czynności wykonują wolno
i niezręcznie, co powoduje, ze
dorośli nie mając cierpliwości
wyręczają je.
Niechętnie budują z klocków. Gdyż
ich budowle łatwo rozpadając się z
powodu wadliwej konstrukcji.
Często psuja i niszczą zabawki
oraz przedmioty codziennego
użytku.
Często upuszczają przedmioty, nie
chcą i nie lubią wycinać nożyczkami.
Niewłaściwa koordynacja obu rąk
powoduje, ze dzieci chętnie
posługują się jedną ręką (druga
raczej im przeszkadza).
Trudności przy zapinaniu guzików,
wiązaniu sznurowadeł, ubieraniu.
Niechętne podejmowanie czynności
manualnych.
Mała precyzja ruchów dłoni i
Pisanie
Rysowanie i
inne zajęcia
plastyczne
wzmożone napięcia mięśniowe
i współruchy.
Dzieci szybko zniechęcają
się, nie kończą pracy, mają
trudności z koncentracją
uwagi.
Nie nadążają za rówieśnikami
w czasie klasówek i dyktand.
Jak wyżej.
Rysują niechętnie, nie
kończąc pracy nie mogą
wykazać „zdolności
rysunkowych”.
Prace robią wrażenie
niedbale wykonanych,
ponieważ są często
poplamione, podarte,
pogniecione
palców, stąd zniekształcenia
graficznej strony pisma, pismo
nieczytelne, litery często
wykraczają poza liniaturę.
Brak wiązania liter ze sobą. Wolne
tempo pisania.
Zeszyt niestaranne, pomazane, dużo
skreśleń, poprawek.
Nieprawidłowe trzymanie narzędzia
pisarskiego (rodzice wielokrotnie
układają rękę dziecka).
Niezręcznie wycinają, szarpią
papier (źle koordynują ruchy obu
rąk).
Nadmierne napięcie mięśniowe
powoduje zbyt silny nacisk
długopisu, łamanie kredek.
Ruchy ręki są gwałtowne, mało
płynne, „kanciaste”, co powoduje, ze
w rysunkach przeważają linie proste
(mało lub brak linii falistych).
Przy zbyt małym napięciu
mięśniowym (co jest rzadziej
spotykane) linie rysunku są nikłe,
ledwie widoczne
Ćwiczenia dla dzieci o opóźnionym rozwoju ruchowym
a) Ćwiczenia usprawniające motorykę ogólną:
1. Zabawy rzutne i zręcznościowe,
2. Biegi i skoki,
3. Zabawy i ćwiczenia rozluźniające napięcie mięśniowe
4. Ćwiczenia relaksacyjne
5. Zabawy na lokalizację i orientację w przestrzeni,
b) ćwiczenia kształtujące zaburzoną sprawność manualną
1. Ćwiczenia rozmachowe
2. Ćwiczenia ruchliwości i sprawności palców
IV. Lateralizacja
Jednym z aspektów ruchowego rozwoju dziecka jest lateralizacja – funkcjonalna
dominacja jednej ze stron ciała, związana z dominacją jednej z półkul mózgowych.
Najkorzystniejszą dla dziecka jest lateralizacja jednorodna – prawo - lub lewostronna
(zarówno ręka, noga jak i oko), zdarzają się jednak przypadki, gdzie lateralizacja jest
niejednorodna, skrzyżowana (np. prawe oko, lewa ręka, prawa noga) – powstaje wówczas
problem współdziałania. Sytuacja, gdy jedna z kończyn dominuje, a druga z nią
współpracuje oraz gdy oko i ręka dominują po tej samej stronie – sprzyja wytworzeniu
tzw. układu ręka – oko, który jest podstawą koordynacji wzrokowo – ruchowej, a więc
wykonywania większości czynności manipulacyjnych i graficznych. Trudności w nauce,
szczególnie w czytaniu i pisaniu, występują przede wszystkim u dzieci: z lateralizacją
osłabioną (oburęczność, obustronność), z lateralizacją skrzyżowaną lub lewostronną.
Zaburzenia procesu lateralizacji i jego objawy:
Umiejętności
szkolne, w
których
Zaburzenia procesu lateralizacji
widoczne jest
występowanie
zaburzeń
Mylenie liter o podobnych kształtach, ale o innym położeniu i
kierunku, tzw. statyczne odwracanie liter (inwersja statyczna): b-d,
p-b, u-n, w-m (podobnie jak w zaburzeniach funkcji wzrokowej i
orientacji przestrzennej).
Pisanie
Dynamiczne odwracanie liter – zmiana kolejności, przestawianie ich,
błędne odtwarzanie liter. W początkach nauki, głównie przy
lateralizacji skrzyżowanej może wystąpić pismo lustrzane,
zwierciadlane odbicie symboli literowych i cyfrowych.
Trudności związane z techniką pisania – zniekształcenia graficznej
strony pisma.
Przestawienie liter i cząstek wyrazowych. Zmiana kolejności liter a
nawet wyrazów. Opuszczanie całego wiersza.
Wolne tempo czytania (szczególnie przy lewooczności) (pismo ma
kierunek od lewej do prawej, a więc prawe oko powinno „prowadzić’).
Czytanie
Odczytywanie wyrazów od prawej do lewej np. kos jako sok; do jak
od, szczególnie gdy są krótkie i po odwróceniu zachowują sens.
Odczytywanie cyfr w sposób zwierciadlany, np. 21 jako 12, 6 jako 9,
co może być powodem błędów w liczeniu.
Zmiany kierunku w rysunkach, często błędny kierunek
Rysowanie
odwzorowywania – od prawej do lewej. W tym też kierunku kreślenie
figur geometrycznych, szlaczków.
Trudności
Objawy podobne jak w zaburzeniach funkcji wzrokowej i orientacji
występujące w
przestrzennej uwidaczniające się na lekcjach geometrii i geografii.
innych
Zmiany kierunku w rysunkach z geometrii, słaba orientacja w
przedmiotach
schemacie własnego ciała rzutuje na błędne rozumienie instrukcji na
szkolnych
lekcjach wychowania fizycznego (np. zwroty)
Opracowano na podstawie:
Skibińska H.: Praca korekcyjno – kompensacyjna z dziećmi z trudnościami w pisaniu
i czytaniu, wyd. AB, Bydgoszcz 2001