wykluczenie społeczne - Katedra Ekonomii Politycznej

Ekonomia polityczna
Jerzy Wilkin
Wykład 10
Problemy podziału i nierówności w
świetle ekonomii politycznej (cz. 1)
Wprowadzenie

Ograniczone miejsce dla kwestii podziału i nierówności
w ekonomii głównego nurtu

Rosnące zainteresowanie badaczy i organizacji
międzynarodowych (Bank Światowy, OECD)

Głód i niedożywienie – najostrzejszy przejaw biedy

Bieda i ubóstwo – zmienność i względność zjawiska;
stosowane definicje

Wykluczenie i marginalizacja – nowe zjawiska
współczesnego świata
2
Plan zajęć
Część I

Nierówność, ubóstwo i wykluczenie społeczne
– uwagi metodologiczne

Rozmiar problemu
3
Ważne pytania


Dlaczego w krajach o zbliżonym poziomie
rozwoju gospodarczego występują znaczne
różnice pod względem rozpiętości dochodów i
skali ubóstwa?
Jak te różnice wpływają na:





dobrobyt społeczny?
międzynarodową konkurencyjność?
wzrost gospodarczy?
Dlaczego w krajach zamożnych nie kurczy się
sfera względnego ubóstwa?
Czy europejski model społeczny ma szanse
skutecznej konkurencji z modelem Stanów
Zjednoczonych i modelem azjatyckim?
4
Ważne pytania (cd.)


Dlaczego ekonomiści powinni zajmować się
nierównościami?
Dlaczego kwestia podziału dochodów ma
znaczenie dla efektywności ekonomicznej?




sposoby redystrybucji, rodzaje podatków i ich
wpływ na efektywność oraz nierówności
koszty społeczne nierówności dochodowych i
nierówności szans
Dlaczego pozycja społeczna i dochody są
skorelowane z pochodzeniem i dochodami
rodziców?
Czy da się rozwiązać problem nierówności
dochodów i szans?
5
Nierówność, ubóstwo i
wykluczenie społeczne

Złożoność pojęć:

nierówność (majątku, dochodu, szans);

ubóstwo (obiektywne, subiektywne,
absolutne, względne);

wykluczenie społeczne (niski status
materialny, edukacyjny, zdrowotny,
zawodowy, społeczny, polityczny),
6
Bieda i nędza są stopniowalne,
względne i zmienne

Skrajna nędza – głodowanie, zagrożenie życia,
niezdolność do pracy, niezdolność do zmiany
sytuacji

Bieda i ubóstwo – niski poziom zaspokojenia
potrzeb, niemożliwość wykorzystania
potencjału ludzkiego, niewielki bądź zerowy
stopień aktywności w życiu społecznym, duży
dystans dzielący od średniego poziomu życia w
danym kraju

Ubóstwo absolutne i względne – znaczenie
punktów odniesienia
7
Rozmiary zjawiska ubóstwa


Nie ma jednoznacznej definicji ubóstwa. Np.

Słownik ekonomiczny Webstera: ‘stan człowieka w którym
brakuje mu społecznie akceptowanej wystarczającej kwoty
pieniężnej lub dóbr materialnych potrzebnych do życia’

Bank Światowy: ‘niezdolność człowieka do uzyskania
minimalnego standardu życia’

Amartya Sen (Noblista z ekonomii) : ‘niedostateczny poziom
zdolności/umiejętności’ potrzebny do przetrwania
Problemy z tymi definicjami:

Co to znaczy ‘społecznie akceptowalny’ poziom?

Jak oddzielić biedę indywidualnego człowieka od biedy całej
rodziny? itd.
8
Egoizm krajów bogatych
Kraj
Norwegia
Pomoc krajom
ubogim jako %
dochodu narod.
w 1990 r
1,17
Pomoc krajom
ubogim, jako %
dochodu narod.
W 2004 r.
0,87
Szwecja
0,91
0,78
Niemcy
0,42
0,28
USA
0,21
0,17
Średnia 28 kraj. 0,33
0,26
9
Realokacja (korekta?) bogactwa na
świecie a likwidacja skrajnej nędzy

W 2001 r. poniżej poziomu dochodu 1,08$ żyło 1,1 mld
ludzi. Ich dochód wynosił średnio 0,77 $ dziennie.

Ich niedobór środków na zaspokojenie podstawowych
potrzeb wynosił 0,77% dziennie, czyli 118$ rocznie.

Niedobór dochodów ludzi ubogich na świecie wynosił
więc 124 mld$

Transfer z 22 najbogatszych krajów (DAC) w wysokości
0,6% ich PKB, może zlikwidować tę lukę

W Millenijnych Celach Rozwoju ONZ przyjęto wskaźnik
0,7% PKB jako pożądany poziom wsparcia dla krajów
ubogich
10
Wskaźniki zróżnicowania dochodów
Kraj
Stosunek
dochodów 10%
ludności
najbogatszej do
10% ludności
najbiedniejszej
Stosunek
Wskaźnik Gini
dochodów 20%
ludności
najbogatszej do
20% ludności
najbiedniejszej
Polska
8,8
5,6
34,5
Norwegia
6,1
3,9
25,8
Szwecja
6,2
4,0
25,0
W.Brytania
13,8
7,2
34,7
USA
15,9
8,4
40,8
Węgry
5,5
3,8
26,9
Rosja
12,7
7,6
39,9
11
Zróżnicowanie: kilka
przykładów





Współczynnik Gini wzrósł w Polsce z ok. 0,24 na
początku lat 1990 do ok. 0,35 w 2006 r.
Przeciętna długość życia w Polsce wzrasta, ale
najwolniej na „ścianie wschodniej”, a najszybciej w
woj. opolskim, w wielkopolskim i pomorskim;
Odsetek ubóstwa relatywnego w rodzinach
jednoosobowych i małżeństwach bez dzieci wynosi ok.
6%, w rodzinach z dwojgiem dzieci 15%, a w rodzinach
z czworgiem dzieci prawie 50%;
Narażenie na ubóstwo dzieci i młodzieży w Polsce jest
najwyższe w UE;
W Wilanowie w szkołach na 1 komputer przypada 12
dzieci, a na Pradze Północ 52 dzieci
12
4 podejścia do mierzenia
ubóstwa
1.
2.
Podejście monetarne

pionierem był Rownteers: badania gospodarstw
domowych w Wielkiej Brytanii

ustanowił pojęcia ‘granica ubóstwa’ (poverty line) na
podstawie niedostatecznej konsumpcji i dochodu
człowieka
Podejście nastawione na zdolności potrzebne do
przetrwania (capabilities)

lata 90tych Amartya Sen’a: szerszy aspekt ubóstwa

problem alokacji dóbr, potrzeby rozwijania ludzkich
zdolności takich jak edukacja, aktywność społeczna
jako sposób uniknięcia i/lub wyjścia z biedy
13
4 podejścia do mierzenia
ubóstwa (cd.)
3.
4.
Podejście społecznego wykluczenia –

pionierem był Lanoir (1974),

skupia uwagę na procesie przyczyn i stopnia
wykluczenia grup biednych z różnych form życia
społecznego
Podejście przez partycypację –

biedni uczestniczą w określaniu tego co uważają za
przyczyny swojej biedy i jak temu zaradzić

badania Banku Światowego
14
Klasyfikacja podejść do
zjawiska biedy
Podejście do
zjawiska:
Monetarne/
Pieniężne
Nastawione na
umiejętności
Społecznego
wykluczenia
Partycypacji
Podstawy
definicji
Wartość dochodu,
konsumpcji i
użyteczności
poniżej ogólnie
akceptowalnego
poziomu
Pozbawienie ludzi
ich podstawowych
zdolności/umiejętn
ości potrzebnych do
przetrwania
Relatywna
dyskryminacja
jednych grup
względem drugich
w dostępie do
dóbr i usług
Biedni sami
określają to co
uważają za
wyznacznik swojej
biedy
Jednostka
analizy
Człowiek lub
rodzina
Pojedynczy
człowiek
Pojedynczy ludzie
lub grupy
Grupy ludzi i
jednostki
Główne
wady
Użyteczność nie
jest adekwatną
miarą dobrobytu
Element
arbitralności w
określeniu
podstawowych
zdolności/umiejętn
ości i problem ich
agregacji
Podejście
dopuszczające
wiele
interpretacji;
trudności z
porównaniami
między krajami
Problem
reprezentatywności
tych którzy
wypowiadają swoją
opinię, nie wiadomo
jak traktować
sprzeczne opinie
Wnioski dla
polityki
Nacisk na politykę
pro-wzrostową i
dystrybucję
dochodu
Inwestycje
nastawione na
rozszerzanie
ludzkich zdolności/
umiejętności
Popieranie działań
znoszących
dyskryminację, w
sposób rynkowy i
społeczny
Umożliwienie
biednym włączenie
się w procesy
podejmowania
decyzji w polityce
walki z biedą 15
Nierówność, ubóstwo i
wykluczenie społeczne
Sposób pomiaru:
 nierówności dochodowe




ubóstwo absolutne



rozpiętości decylowe i kwintylowe dochodów,
wskaźnik Giniego;
współczesne miary addytywne i oparte na entropii;
minimum socjalne,
minimum egzystencji,
ubóstwo względne


linie ubóstwa,
luka ubóstwa,
16
Nierówność, ubóstwo i
wykluczenie społeczne
Sposób pomiaru (cd.):

ubóstwo subiektywne


badania ankietowe;
wykluczenie społeczne

wskaźniki kombinowane, np. Human
Poverty Index (Raporty UNDP „Human
Development Report”).
17
Rozmiary biedy i ubóstwa –
według podejścia monetarnego




w mln, ludzie
Liczba ludzi żyjących w
żyjący poniżej 1USD
biedzie spadła z 1,2 miliarda
CAŁY ŚWIAT
ludzi do 1,1
2/3 cierpiących głód
CHINY
pochodzi z Pd Azji i Afryki
Koncentracja biedy wśród: WSCHODNIA AZJA I
PACYFIK
krajów wysoce
POŁUDNIOWA AZJA
zaludnionych,
(GŁ. INDIE)
niedemokratycznych,
ludności wiejskiej i wśród EUROPA
WSCHODNIA
kobiet.
AMERYKA
Walka z głodem mało
ŁACIŃSKA I
skuteczna –daleko do
KARAIBY
zakładanego planu
sformułowanego przez ONZ - AFRYKA SUBSAHARYJSKA
tzw. Cel Milenijny nr 1
Źródło: Bank Światowy
(Millenium Goal) zakłada
1990
2000
1,237 1,105
361
204
110
57
466
432
6
20
48
56
241
323
18
Rozmiary zjawiska






Ponad 800 mln ludzi na świecie żyje w stanie głodu i
permanentnego niedożywienia;
2,8 mld ludzi (ok. 45% ludności świata) utrzymuje się
za mniej niż 2 $ dziennie;
1,2 mld ludzi utrzymuje się za mniej niż 1 $ dziennie;
W latach 1990. liczba ubogich zwiększyła się o ok. 100
mln osób; ubóstwo jest zjawiskiem narastającym, a
nie kurczącym się;
Największe natężenie głodu i biedy występuje w
Afryce;
Poszerzanie się zjawiska ubóstwa w krajach
rozwiniętych; 20% zatrudnionych w Stanach
Zjednoczonych znajduje się w stanie ubóstwa
19
Bieda jest zjawiskiem głównie
„wiejskim”
• ¾ ludzi biednych na świecie żyje na obszarach wiejskich
• Większość z nich utrzymuje się z produkcji rolnej
Udział rolnictwa w gospodarce
Kraje oparte na
rolnictwie
278 milionów
Kraje transformujące się
1530 milionów
Kraje rozwinięte
91 milionów
Udział biednych żyjących na wsi
Źródło: w oparciu o WDR 2008
20
Bieda na wsi

W Azji Południowej i Afryce Sub-Saharyjskiej liczba
biednych na wsi wciąż rośnie.
Miliony ludzi
Bieda na wsi wg regionów, 1993 - 2002
450
400
350
300
250
200
150
100
50
0
Azja
Południowa
Afryka SubSaharyjska
Azja
Wschodnia /
Pacyfik
1993
Źródło: WDR 2008
Ameryka
Łacińska
Europa /
Azja
Centralma
Środkowy
Wschód /
Północna
Afryka
2002
21
Bieda dawniej i bieda dziś
Niedostatek żywności i bieda były
doświadczeniem większości ludności
świata przez wieki; źródłem tego
zjawiska był niedostatek zasobów i
technologii;
 We współczesnym świecie źródłem głodu i
biedy są wady systemu politycznego,
ekonomicznego i społecznego, a nie brak
zasobów i technologii;
 A. Sen o przyczynach głodu i ubóstwa

22
Zmienne oblicze biedy

„W świecie symboli zachodzą gwałtowne
zmiany. Dawniej symbolami nędzy były
łachmany i bose nogi. Pamiętam w Kalkucie i
Kairze tłumy tak wyglądających nędzarzy.
Teraz łachmany zniknęły, bo każdy może mieć
za grosze, nawet za darmo, koszulki, dżinsy,
plastikowe klapki. Można zobaczyć zegarek na
wyciągniętej ręce żebraka. Rynki świata są
zawalone tanią, niemal darmową tandetą. Ale
czy przez to nędza przestała być nędzą?” (R.
Kapuściński, Lapidarium V)
23
Nierówności i ubóstwo w
Polsce

Nowe oblicza wykluczenia społecznego (Polska
2030)

wykluczenie cyfrowe,
wykluczenie energetyczne,
wykluczenie ze względu na stan zdrowia,
wykluczenie edukacyjne,
dziedziczenie ubóstwa.

wykluczenie finansowe





56 proc. Polaków nie ma konta, 60 proc. - rachunku, 73
proc. - dostępu do kredytu odnawialnego (dane Komisji
Europejskiej za Gazeta Bankowa 9.05.2009)
24
Nierówności i ubóstwo w
Polsce
Po okresie wzrostu, w
ostatnich latach zasięg
ubóstwa nieznacznie się
zmniejsza.
Od wielu lat nie zmieniają
się czynniki, które w
największym stopniu
determinują ubóstwo:
• pozycja na rynku pracy,
•wielodzietność
• oraz zamieszkiwanie na
wsi lub w małych
miasteczkach (Polska 2030).
25
Nierówności i ubóstwo w
Polsce
Zagrożenie
ubóstwem w Polsce
ma charakter
wyspowy
Nie ma
jednoznacznego
podziału np. na
„biedny” wschód i
„bogaty” zachód
tak (Niemcy) czy
„biedne” południe i
„bogatą” północ
(Włochy) (Polska
2030).
26
Rola nauk społecznych
„Banalne, ale przerażająco prawdziwe jest
stwierdzenie, że przyszły los naszej cywilizacji zależy
nie od dalszego rozwoju nauk przyrodniczych, ale od
rozwiązania pewnych ważnych problemów
intelektualnych w naukach społecznych. (…) W
ponurym świecie nauki, w jakim żyjemy – gdy zdobyła
ona cały świat i utraciła własną duszę, gdy oddała się
cząstkowym interesom, czy to producentom mleka,
czy przemysłu stalowego, czy narodowego państwa,
gdy poszukiwanie prawdy podporządkowane jest żądzy
władzy – nie jest przypadkiem, że właśnie w naukach
społecznych daje się niekiedy słyszeć sporadyczny
‘głos wołającego na puszczy’ ” (K. Boulding)
27