Polityka 7 kor. 3.indd

Wszelkie prawa zastrzeżone. Każda reprodukcja lub adaptacja całości bądź części niniejszej publikacji, niezależnie od zastosowanej techniki
reprodukcji (drukarskiej, totograficznej, komputerowej i in.), wymaga pisemnej zgody Wydawcy
POLSKA BIEDA
KONFERENCJA W KRAKOWIE
Beata Kaczyńska
Instytut Pracy i Spraw Socjalnych
12 marca 2011 r. w Krakowie odbyła się konferencja poświęcona analizie zjawiska polskiej biedy. Tematyka spotkania
wpisuje się w różnego rodzaju przedsięwzięcia podejmowane w
związku z ustanowieniem 2011 roku Europejskim Rokiem Walki
z Ubóstwem i Wykluczeniem Społecznym. Konferencja była
wspólnym przedsięwzięciem Instytutu Socjologii Uniwersytetu Jagiellońskiego, Stowarzyszenia „Kuźnica” oraz Krakowskiej
Akademii im. Andrzeja Frycza Modrzewskiego. Honorowy patronat objął Prezydent m. Krakowa, Jacek Majchrowski. Wśród gości znaleźli się m.in. przedstawiciele szkół wyższych, zakonów,
organizacji pozarządowych, ogólnopolskich i lokalnych redakcji
prasowych oraz nauczyciele.
Otwierając konferencję Prezydent Krakowa podkreślił, iż zjawisko ubóstwa ma wiele przyczyn, a co za tym idzie warunkuje
różnorodne sposoby niesienia pomocy. Ubóstwo to nie tylko
bezrobocie, ale też walka z uzależnieniami, zjawiskami patologicznymi. Na terenie Krakowa prowadzone są liczne działania na
rzecz osób społecznie marginalizowanych: działają noclegownie
dla osób bezdomnych, funkcjonuje również Miejski Ośrodek
Wspierania Inicjatyw Społecznych, który został utworzony po to,
aby działać na rzecz osób dotkniętych biedą czy wykluczeniem
społecznym.
Wystąpienie prof. Krzysztofa Frysztackiego (IS UJ) miało
charakter historycznego eseju pt. Ubóstwo w ogóle, czy postacie
ubóstwa. Próba typologii. Podstawę stanowiło pytanie o to, czy
w ogóle warto rozmawiać o biedzie, zajmować się tym zjawiskiem? Tak sformułowane pytanie jest konsekwencją istnienia
pewnego typu przekonań dobrze zakorzenionych w historycznych społeczeństwach, jeśli chodzi o postawy wobec biedy.
W pewnych okresach społeczeństwa celowo odrzucały zajmowanie się biedą z uwagi na jej niemoralność, nieobyczajność,
łamanie ustalonego porządku społecznego. Bez względu jednak na żywione przekonania, problem ubóstwa jest problemem
autentycznym, realnym. Biedą zajmowano się już na początku
XVII w., wprowadzając prawo o ubogich, które stało się podwaliną dla działań pomocowych. Od tego momentu zaczyna się
usprawiedliwianie stanu biedy. Okres ten stanowi pewien moment zwrotny, od którego co jakiś czas wydaje się „wojny”
przeciwko biedzie.
Nadal problemem pozostaje to, jak należy rozumieć biedę. Zdaniem referenta możliwe są trzy wymiary interpretacji:
genetyczno-historyczny (epoka przemysłowa, poprzemysłowa,
postmodernistyczna). O ile w epoce przemysłowej człowiek
staje się biedny ze względu na konieczność kumulacji kapitału, o tyle w epoce poprzemysłowej bieda jest wyrzucona na
margines społeczeństwa, nie jest dłużej częścią porządku
społecznego (koncepcja underclass). W czasach postmodernistycznych bieda jest traktowana bardziej fragmentarycznie,
bardziej ulotnie. Niemal wszyscy w jakimś aspekcie pozostajemy biedni.
Drugi wymiar zjawiska biedy ma charakter czynnikowo-wskaźnikowy – pierwsze wskaźniki ubóstwa pojawiły się pod
koniec XVIII w. i dotyczyły wysokości płac w stosunku do cen
chleba. Obecnie mamy linie ubóstwa, rozmaite definicje kontekstowe, definicje subiektywne (bieda staje się przedmiotem subiektywnej negocjacji, która odgrywa istotną rolę).
Trzeci wymiar to wymiar strukturalny – rodzina, środowisko
lokalne, struktury regionalne, segmenty makrospołeczne.
O tym, jak wygląda polska bieda i polityka jej zwalczania
mówiła prof. Stanisława Golinowska (UJ, IPiSS). Referentka
Polityka Społeczna nr 7/2011
przywołała funkcjonujące w UE i Polsce strategie inkluzji społecznej, koncepcje zrównoważonego rozwoju stające się nośnikiem europejskich wartości socjalnych. Wiele celów milenijnych,
choć sformułowanych na bardzo ogólnym poziomie, ma dla
Polski istotne znaczenie. Nadal wiele wskaźników pojawiających
się w tych strategiach jest w Polsce na niskim poziomie (m.in.
opieka zdrowotna, opieka nad matką i dzieckiem). Wszystkie te
strategie mają wyraźnie zaznaczony aspekt przestrzenny, wyrównywania poziomu życia w różnych regionach. Wprowadzono
wskaźnik ograniczenia deprywacji potrzeb. Sytuacje, w których
według przywoływanych strategii unijnych powinno się wspierać
obywateli, to m.in.: zdarzenia losowe, koszty mieszkania, odpowiednie pożywienie, wypoczynek, dostęp do komunikacji, dostęp
do Internetu. Istotne jest uwzględnienie także pozadochodowych
wskaźników ubóstwa.
Dotychczasowa polityka polska wobec ubóstwa była reaktywna, krótkookresowa. Rozwijają się obecnie rozmaite strategie
rynku pracy dla grup wykluczonych, powstają instytucje ekonomii społecznej nastawione na grupy, które radzą sobie gorzej na
rynku pracy.
W ostatnich latach, jak podkreśliła prof. S. Golinowska,
ograniczone zostało ubóstwo materialne (dane obliczone na
podstawie minimum egzystencji, wskaźnika ustawowego oraz
wskaźnika relatywnej granicy ubóstwa). Nadal w Polsce wysoki jest poziom ubóstwa dzieci. Pogłębia się również regionalne
zróżnicowanie biedy.
W wystąpieniu pt. Subiektywny wymiar ubóstwa prof. Elżbieta Tarkowska (IFiS PAN) mówiła o potrzebie zrozumienia i szacunku dla ludzi biednych. Upokorzenie, odmawianie godności
ludziom biednym jest znaczące we współczesnym świecie. Bieda nie jest tylko problemem ludzi biednych, ale problemem całego społeczeństwa. Z tego też powodu ważne jest podejście
i postawa społeczeństwa wobec ludzi biednych.
Jak wygląda charakter wielkomiejskiej biedy oraz mechanizmy jej utrwalania w cyklu życia i międzypokoleniowym przekazie przedstawiła prof. Wielisława Warzywoda-Kruszyńska
(IS UŁ), która od wielu lat prowadzi cykliczne badania biedy na
terenie Łodzi. Głównym powodem rozpoczęcia cyklu badań poświęconych tej tematyce był wysoki poziom bezrobocia w województwie i gwałtowne ubożenie ludności.
Z jednej strony wielkomiejska bieda jest mniej widoczna,
ponieważ w mieście funkcjonują liczne instytucje świadczące
pomoc, jak sklepy z tanią odzieżą czy żywnością. Z drugiej jednak strony to w mieście tworzą się odosobnione skupiska biedy,
osiedla za zamkniętą bramą zróżnicowane ze względu na dochody ich mieszkańców. Tworzenie się odosobnionych enklaw biedy
wiąże się z kilkoma czynnikami, jak: charakter miasta po transformacji, czas, w którym pojawiło się bezrobocie, siła przebicia
miasta (silne związki zawodowe lub ich brak), dostępność i jakość mieszkań, do których kieruje się ludzi ubogich. W Łodzi jest
ponad 30 tys. mieszkań komunalnych w stanie dramatycznym;
6 tys. ludzi czeka na mieszkanie socjalne, w tym 3,5 tys. z nakazem eksmisji.
Enklawy biedy charakteryzuje mniejsza kontrola społeczna,
degradacja i izolacja społeczna, wynikająca z homogenicznej
kondycji społeczno-ekonomicznej jej mieszkańców. Jak pokazywały badania ponad 30% tych mieszkańców korzystało z systemu pomocy społecznej. Pod koniec lat 90. na terenie Łodzi wyróżniono 17 takich enklaw biedy. Po upływie 10 lat nadal istnieje
ich 12, mimo wprowadzenia rozmaitych instrumentów pomocy
39
dla mieszkających tam rodzin (bezpłatne posiłki, ulgi, dopłaty
do mieszkaniowych opłat). Widoczne jest dziedziczenie biedy
i utrwalanie społecznej marginalizacji mieszkańców enklaw biedy. Polityka penalizacji biedy (uzależniania świadczenia od podjęcia pracy, utrzymywania porządku przy pomocy policji) nie
pomaga w likwidacji powstałych już enklaw. W ciągu ostatniej
dekady sytuacja rodzin zamieszkałych w enklawach pogorszyła
się z uwagi na wymieranie starszego pokolenia, które nierzadko
zapewniało rodzinom stałe dochody.
Następnie głos zabrał prof. Andrzej Świątkowski (UJ), wiceprezes Europejskiego Komitetu Praw Społecznych Rady Europy.
Prawa społeczne w Europejskiej Karcie Społecznej są traktowane jako prawa człowieka. Referent przypomniał, w jaki sposób
w różnych krajach UE konstruowane są wskaźniki mierzące zjawisko biedy i jakie praktyczne trudności to implikuje. Następnie
nakreślił typologię działań podejmowanych w różnych krajach na
rzecz wydobywania ludzi z ubóstwa, odwołując się do przykładów w wybranych krajach.
Wystąpienia panelistów zakończył prof. Jan Widacki (Krakowska Akademia im. A. Frycza Modrzewskiego, poseł na Sejm
RP). Referat dotyczył biedy jako przyczyny generującej przestępczość. Jak podkreślał referent, w literaturze przestępczości bieda
stanowiła jedną z przesłanek zachowań kryminologicznych. We
współczesnej kryminologii nie szuka się prostych relacji przyczynowych, ale uwzględnia się złożoność przyczyn, a zatem
bierze się pod uwagę również wpływ materialnego poziomu życia. Należy zwrócić uwagę, iż wiele rodzajów przestępstw jest
popełniana przez ludzi zamożnych, dobrze osadzonych w strukturach społeczeństwa (przestępstwa popełniane przez „białe
kołnierzyki”).
W dyskusji poruszono kwestię społecznej odpowiedzialności różnych instytucji, które ze względu na zadania, do których
zostały powołane, powinny być bardziej wrażliwe na zjawisko
biedy. Do instytucji takich zalicza się m.in. kościół czy szkołę.
Mówiąc o biedzie dzieci, nie sposób nie rozpatrywać roli szkoły
i jej sposobów dostrzegania biedy dzieci oraz włączenia się tej
instytucji w rozwiązywanie tego problemu. Zwrócono także
uwagę na zjawisko wysokiego poziomu bezrobocia i working
poor wśród młodych ludzi oraz konsekwencji, jakie ze sobą
niesie, takich chociażby, jak zaciągnie kredytów przeznaczanych
głównie na zakup podstawowych artykułów potrzebnych do
życia.
Odnosząc się do wątków podjętych w dyskusji, prof. W. Warzywoda-Kruszyńska zaznaczyła, iż mówiąc o cywilizacyjnym
sukcesie naszego kraju okazuje się, że główni beneficjenci tego
sukcesu, czyli młodzież, z niego nie korzysta. Dane dotyczące
poziomu bezrobocia i życia młodych ludzi pokazują wyraźnie, że
nie jest to grupa korzystająca z gospodarczego sukcesu.
Powołując się na liczne badania prof. E. Tarkowska podkreśliła, iż w skali kraju nie możemy mówić obecnie o rozszerzaniu
się sfery ubóstwa. Ubóstwo materialne mierzone rozmaitymi
wskaźnikami w różnych obszarach się zmniejsza. Nie oznacza
to jednak, że ta bieda, która nadal istnieje w Polsce, jest mniej
znacząca.
Z kolei prof. S. Golinowska zaznaczyła, że obecnie mamy
problem nie tyle z ubóstwem materialnym, ile z ograniczeniem
dostępu niepozwalającym ludziom żyć w głównym nurcie życia
społecznego (ograniczenie do dobrej jakości edukacji, usług
zdrowotnych, dostęp do Internetu, do różnych innych dóbr czy
usług pozwalających żyć w społeczeństwie zgodnie z jego głównymi trendami, ograniczenia młodych ludzi do dóbr i usług rozwojowych).
Na zakończenie w imieniu organizatorów konferencji prof.
Hieronim Kubiak podziękował wszystkim panelistom i dyskutantom za bardzo ciekawe wystąpienia, a uczestnikom za liczne
przybycie.
NOWOŚCI WYDAWNICZE IPi
IPiSS
PRZESTRZENNE ZRÓŻNICOWANIE PROBLEMÓW SPOŁECZNYCH. Redakcja naukowa Bożena Balcerzak-Paradowska i Andrzej
Rączaszek, Uniwersytet Ekonomiczny w Katowicach-Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa-Katowice 2011, stron 554.
Dla zrozumienia zjawisk, które są przedmiotem badań i analiz polityków społecznych, a więc dla zrozumienia genezy,
uwarunkowań problemów społecznych, niezbędne jest postrzeganie ich w kontekście przestrzennym, także lokalnym.
Takie pogłębienie rozpoznania pozwala na formułowanie bardziej adekwatnych rozwiązań, na tworzenie i realizację skutecznej polityki społecznej. Taką próbę podjęto w prezentowanej książce. Składa się ona z czterech części. W pierwszej,
zatytułowanej Problemy teoretyczne i metodologiczne rozwoju społeczno-gospodarczego przedstawiono ogólne zagadnienia zróżnicowania poziomu społeczno-gospodarczego w różnych systemach gospodarczych oraz jakościowy wymiar
rozwoju przestrzennego, jako szersze tło głównego wątku książki – przestrzennych zróżnicowań problemów społecznych. Regionalnym
działaniom w zakresie polityki społecznej poświęcone są artykuły zamieszczone w części drugiej. Działania te związane są z różnymi
problemami społecznymi m.in.: bezrobociem młodzieży, wymywaniem zasobów pracy, infrastrukturą ochrony zdrowia, warunkami
mieszkaniowymi występującymi na skonkretyzowanych terenach – w regionie, w województwie, w mieście, na terenach wiejskich.
W trzeciej części zatytułowanej Rynek pracy i edukacji w układzie przestrzennym autorzy przedstawili zarówno szersze zagadnienia
związane z zatrudnieniem i bezrobociem w wymiarze globalnym i lokalnym na tle innych problemów społecznych, jak i zróżnicowanie
rynku pracy na poziomie województw. Część czwarta ukazuje wybrane Europejskie problemy zróżnicowania rozwoju społecznego. Zwrócono tu uwagę na rolę i jakość funkcjonowania administracji państwowej i samorządu terytorialnego w kontekście poprawy jakości usług
społecznych w Republice Czeskiej oraz na proces reform organów regulacyjnych w Republice Czeskiej i w Polsce. Pokazano regionalne
uwarunkowania jakości życia (z uwzględnieniem dziedzin diagnozujących ten poziom) i w powiązaniu z procesami wzrostu gospodarczego
w krajach UE, a także zróżnicowań występujące na rynkach pracy Polski i Hiszpanii.
Publikacja wzbogaci wiedzę na temat zróżnicowania problemów społecznych, wynikających z regionalnych i lokalnych uwarunkowań.
Publikacje IPiSS można zamówić przez Internet: http:/ksiegarnia.ipiss.com.pl
lub kupić w siedzibie Instytutu Pracy i Spraw Socjalnych przy ul. Bellottiego 3B,
01-022 Warszawa w godz. 9.00–15.00 tel. 22 536-75-48, e-mail: [email protected]
Z publikacjami można zapoznać się także w Głównej Bibliotece Pracy i Zabezpieczenia Społecznego,
02-943 Warszawa, ul. Limanowskiego 23,
w poniedziałki, środy, czwartki i piątki oraz w pierwszą sobotę miesiąca od godz. 9.00 do 15.30,
we wtorki od godz. 12.00 do 20.00.
Wypożyczalnia i czytelnia: tel. 22 642-05-72; Ośrodek Informacji Naukowej: tel. 22 642-12-91.
40
Polityka Społeczna nr 7/2011