Dzieci ubogie w szkole

PRZEGLĄD Edukacyjny 5 (77)
Grażyna Cęcelek
Dzieci ubogie
w szkole
Ciągłe przeobrażenia zachodzące w ogromnym tempie
we współczesnym świecie nie zawsze pociągają za sobą
skutki pozytywne. Złożona i nieustannie zmieniająca się
rzeczywistość społeczna i gospodarcza wymaga szybkiego
przystosowywania się do nowych warunków, stawiając jednocześnie coraz większe wyzwania zarówno przed jednostką, rodziną, jak i całym społeczeństwem. Nie wszyscy
jednak potrafią i są w stanie tym wymaganiom sprostać,
napotykając na różnorodne blokady, utrudnienia i przeszkody, będące przyczyną powstawania u wielu polskich
rodzin licznych trudności adaptacyjnych do nowej sytuacji
gospodarczej.
Kryzys współczesnej rodziny
Nie ulega wątpliwości, iż problemy rodziny kształtują
się w ścisłym związku z sytuacją społeczno – ekonomiczną
otoczenia, w którym ona funkcjonuje. Istnienie rodziny
bowiem niezależnie od panujących warunków gospodarczych oraz społecznych, zawsze jest związane z istnieniem
społeczeństwa, które jednocześnie wyznacza jej określone
cele, zadania i funkcje oraz warunki umożliwiające proces
edukacji kolejnych młodych pokoleń. Obecnie obserwuje
się w Polsce silne rozwarstwienie dochodowe społeczeństwa wynikające z poprawy warunków ekonomicznych
i wzrostu dochodów w pewnych grupach społecznych oraz
występujących jednocześnie licznych trudności adaptacyjnych, biedy i niedostatku w innych grupach. Liczne badania z zakresu tej problematyki pokazują, że kryzys współczesnej rodziny połączony jest ze stałym obniżaniem się
jej stopy życiowej. Dowodzą one, iż status ekonomiczny jest
niezbędnym czynnikiem istnienia i prawidłowego wypełniania zadań przez to podstawowe środowisko wychowawcze.
Bieda i ubóstwo to czynniki stanowiące zagrożenie dla
rodziny, zdecydowanie utrudniające jej funkcjonowanie
i również determinujące w niekorzystny sposób rozwój
młodego pokolenia. Trudności materialne rodziny stanowią istotną barierę w stwarzaniu właściwych warunków do
prawidłowego i wszechstronnego rozwoju dziecka, przyczyniają się do szeregu nieporozumień i konfliktów wewnątrzrodzinnych, wpływają w istotny sposób na jakość
funkcjonowania dziecka w szkole oraz jego szanse edukacyjne. Przy dużym zróżnicowaniu dochodowym i znacznej sferze ubóstwa, oczywisty wydaje się bowiem wzrost
nierówności społecznych w dostępie do kształcenia. Poważne zachwianie zabezpieczenia materialnego rodziny,
związane bardzo często z niskim poziomem wykształcenia rodziców powoduje znaczne obniżenie poziomu planów rodziców związanych z edukacją ich dzieci oraz automatycznie aspiracji edukacyjnych samych młodych ludzi.
PREZENTACJE
„Rodzice dzieci dotkniętych ubóstwem ze względu na niski poziom wykształcenia, brak wyższych aspiracji nie
dostrzegają braków w sferze kulturalnej swoich dzieci. Nie
przywiązują wagi do konieczności kształcenia dzieci, zachęcania ich do zdobywania wiedzy.” (A. Białas, 2001).
Nie ulega wątpliwości, że bieda doświadczana w dzieciństwie ma ogromny wpływ na całe przyszłe życie człowieka.
Deprywacja potrzeb wskutek życia w biedzie
Życie w biedzie powodujące deprywację podstawowych
potrzeb może prowadzić do zaburzonego rozwoju fizycznego i psychicznego oraz niższych osiągnięć edukacyjnych
i społecznych. Wychowanie w rodzinach nie dających poczucia bezpieczeństwa prowadzi do utraty zaufania do
świata i ludzi. Ukształtowana w wyniku wczesnodziecięcych doświadczeń skłonność do postrzegania świata jako
źródła zagrożenia ma tendencję do utrwalania się i generalizacji. Najbardziej poszkodowane w takich sytuacjach
są oczywiście dzieci, skazane zazwyczaj na dziedziczenie
upośledzonego statusu ekonomicznego oraz narażone na
duże niebezpieczeństwo powielania negatywnych wzorów
rodzinnych.
Dlatego tak ważne są wszelkie działania adresowane do
młodego pokolenia, dążące do wyrównywania szans edukacyjnych oraz zahamowania procesów spychania na margines społeczny wielu osób i wielu rodzin. Konieczne jest
uświadomienie młodym ludziom wartości edukacji jako
czynnika umożliwiającego wydobycie się z subkultury
ubóstwa oraz stanowiącego nadzieję na lepszą przyszłość.
Doniosłe znaczenie pod tym względem odgrywają zintegrowane ze sobą ściśle działania w środowiskach lokalnych,
poprzez które skutecznie można ograniczać biedę, stanowiącą ważną i niezwykle niebezpieczną kwestię społeczną.
Szkoła – miejscem udzielania pomocy
Ogromną rolę w koordynowaniu tych działań, odgrywa drugie ważne środowisko wychowawcze, w którym
dziecko spędza znaczną część swojego życia, czyli szkoła. „Szkoła jest miejscem nie tylko edukacji i wychowania młodych ludzi, ale także udzielania pomocy uczniom,
którzy jej potrzebują, na przykład ze względu na stan zdrowia, cechy osobowościowe, trudności w uczeniu się, oraz
szczególnie dzisiaj – pomocy materialnej przez wzgląd
na sytuację rodzinną.” (M. Łoskot, 2008) To w szkole
zwykle najczęściej ujawniają się pierwsze problemy i kłopoty będące efektem oddziaływania na dziecko niekorzystnej sytuacji rodzinnej. „Istotnym działaniem szkoły
jest przede wszystkim dokładne zdiagnozowanie środowiska, w celu uzyskania jak najszerszej wiedzy o sytuacji
uczniów, wychowanków” (J. Stec, 2008). To bardzo często nauczyciel, wychowawca, pedagog szkolny jest
pierwszą osobą, która stara się odpowiednio pokierować
dziecko i jego rodzinę do odpowiednich instytucji w celu
uzyskania należnej pomocy, aby umożliwić zapobieganie
pogłębianiu się pewnych dysfunkcji. „Pomoc dziecku
z rodzin najuboższych powinna być świadczona kompleksowo i koordynowana przez szkołę tak, by jego rodzina
nie musiała szukać ratunku w różnych instytucjach
i z różnym skutkiem.” (M. Łoskot, 2008)
Przyglądając się działaniom szkoły wobec uczniów
biednych, należy stwierdzić, iż nie są one nastawione jedynie na efekty doraźne, lecz także zorientowane perspektywicznie. Nie jest to więc jedynie ciepły, darmowy posiłek,
7
PREZENTACJE
wyprawka szkolna czy też dofinansowanie do wycieczki
szkolnej, chociaż nie należy oczywiście umniejszać znaczenia tych bardzo ważnych działań, których waga jest bezdyskusyjna. Szkoła kładzie również duży nacisk na wspomaganie procesu uczenia się, przezwyciężania niepowodzeń
szkolnych, osiąganie dobrych wyników edukacyjnych, stwarzanie możliwości i perspektyw na przyszłość, co prowadzi do rzeczywistego wyrównywania szans edukacyjnych
młodzieży z rodzin biednych. Działaniami o skutkach długofalowych są w szkole zajęcia dodatkowe, mające na celu
podniesienie poziomu wiedzy uczniów.
Budowanie wiary w siebie
Nauczyciele i wychowawcy szkolni powinni przywiązywać wielką wagę do działań wychowawczych, do psychicznego wspierania uczniów, budowania ich poczucia
własnej wartości, wiary w siebie, pewności i nadziei na
przyszłość. Jest to szczególnie ważne w przypadku uczniów
ze środowisk biedy i marginalizacji społecznej. Należy
zauważyć, iż uzyskiwane efekty pracy z takimi uczniami
na pewno nie zawsze są w pełni zadowalające. Nie są to
bowiem problemy łatwe do rozwiązania, wymagają zazwyczaj długotrwałych działań, systematyczności, cierpliwości zarówno ze strony nauczycieli, uczniów jak też rodziców. Rezultaty w dużym stopniu zależą na pewno od chęci
współpracy wszystkich stron oraz od indywidualnej wrażliwości i spostrzegawczości nauczycieli i wychowawców,
a także ich umiejętności komunikacyjnych i skłonności do
pomagania innym.
Bez względu na specyfikę problemów konkretnego
ucznia, podstawowym warunkiem osiągnięcia jego gotowości do przyjmowania od nauczyciela pomocy jest wypracowanie z nim relacji opartej na zaufaniu oraz poczuciu
bezpieczeństwa. Powinno to nastąpić jak najwcześniej,
najlepiej już na etapie opracowywania diagnozy, aby zdobyć możliwie jak najwięcej informacji na temat sytuacji
dziecka w środowisku rodzinnym, szkolnym oraz w grupie rówieśniczej. Szczególnie ważne jest przekonanie wychowanka, że ujawnienie przez niego własnych trudności
czy kłopotów nie grozi mu żadną karą ani krytyką. Przeciwnie – powinien on odczuć, że w takich sytuacjach może
liczyć na wysłuchanie, zrozumienie oraz wsparcie ze strony nauczycieli i wychowawców. (A. Golczyńska-Grondas,
M. Grondas, 2009, s. 14)
Problemem niezwykle niebezpiecznym, będącym wyrazem nierówności społecznych, który należy bezwzględnie eliminować są segregacje szkolne, mogące przyjmować
różne formy, np. oddzielne klasy dla lepszych i gorszych
uczniów, inny rodzaj posiłków płatnych, inny bezpłatnych,
wycieczki tylko dla dzieci z zamożniejszych rodzin, itp.
Według E. Tarkowska, K. Górniak i A. Kalbarczyk (2006,
s. 32), zjawisko to ma wiele postaci, bywa świadome i nieuświadamiane, jawne i ukryte, dokonywane według różnych kryteriów: klasy są dobierane według poziomu nauki, wyników i osiągnięć, miejsca zamieszkania (miejscowi i dojeżdżający) i innych. Kryje się za nimi zróżnicowanie społeczno – ekonomiczne rodzin pochodzenia. Praktykom tym, zwłaszcza stosowanym w sposób nieświadomy, towarzyszy niedostrzeganie ich negatywnych czy wręcz
destrukcyjnych funkcji wychowawczych.
Niepokojącą sprawą jest także sposób postrzegania siebie samych przez dzieci pochodzące z biednych środowisk. Dzieci z rodzin biednych „uczą się odrzucenia przez
zasobniejszych rówieśników, co z kolei pogłębia proces
8
stygmatyzowania ich przez społeczeństwo” (A. Roter,
2001). W. Warzywoda-Kruszyńska (2007, s. 43) uważa, iż
izolacja społeczna i samoizolacja jest rezultatem braku
możliwości uczestniczenia przez dzieci biedne w konsumpcji, co stanowi podstawowy czynnik statusu społecznego w dziecięcej i młodzieżowej grupie rówieśniczej.
Przeciwdziałanie procesowi stygmatyzacji
Należy podjąć wszelkie działania, które dałyby tym
dzieciom możliwość uwierzenia we własne siły, podwyższenia własnej samooceny, zachęcałyby do aktywności, eliminując w miarę możliwości wszelkie przejawy bierności.
„Bieda dzieci i młodzieży, problem nie w pełni doceniany
i dostrzegany, jest szczególnie istotny z tej racji, iż odnosi
się jednocześnie do teraźniejszości i do przyszłości. Wszelkie działania zapobiegające społecznemu „dziedziczeniu”
biedy, braku pracy, braku kwalifikacji i niskiego poziomu
edukacji wymagają wzmocnienia, by przerwać zagrażające w kolejnych pokoleniach odtwarzanie się podobnej sytuacji.” (E. Tarkowska, 2004)
Szkoła stanowi miejsce, w którym uczeń nie tylko uczy
się i rozwija swoje zdolności, ale również ma możliwość
uzyskania wszechstronnej pomocy w przezwyciężaniu różnorodnych trudności. Bogate doświadczenie pedagogiczne, odpowiednie kwalifikacje i wykształcenie kadry pedagogicznej, dobra atmosfera, nowoczesne metody i formy
pracy, bogata oferta zajęć pozalekcyjnych, różnorodne formy pomocy świadczonej w przypadku trudności i problemów uczniów – to czynniki wyraźnie ułatwiające pozytywne rezultaty środowiska szkolnego w rozwiązywaniu problemów uczniów.
Na pewno wiele jest jeszcze do zrobienia, chociażby ze
względu na coraz większe potrzeby związane z dysfunkcjonalnością wielu rodzin. „Nade wszystko jednak konieczne jest dostrzeżenie problemu ubóstwa, w tym ubóstwa
dzieci i młodzieży, jako problemu własnego szkoły i środowiska, w którym ona działa, i podjęcie wobec niego rozwiązań o charakterze całościowym.” (E. Tarkowska, 2006)
Aby edukacja mogła odgrywać centralną rolę w dynamice
społecznej, jej pierwszoplanowym zadaniem jest zachowanie funkcji integrującej i włączenie wszystkich, bez względu na sytuację rodzinną, do systemu edukacyjnego.
Trzeba więc w szczególności włączać rodziców do oddziaływania na przebieg nauki szkolnej ich dzieci i udzielać wszechstronnej pomocy rodzinom najbiedniejszym,
aby nie traktowały one skolaryzacji swych dzieci jako trudności nie do przezwyciężenia (J. Delros, 1998). Głównym
postulatem tych działań powinna być świadomość, iż za
biedę i brak szans na godne życie dzieci odpowiedzialni są
dorośli: rodzice, również nauczyciele, wychowawcy, pedagodzy. Brak pomocy z zewnątrz może doprowadzić do zablokowania szans na lepszą przyszłość i dziedziczenia niekorzystnej pozycji społecznej dzieci, które nie są winne
temu, że przyszło im się wychowywać w tak niekorzystnych
warunkach.
„W najbliższym środowisku życia młodego człowieka
powinny być stworzone takie warunki edukacyjne i kulturowe, aby mógł on zaspokajać swoją potrzebę samorealizacji, rozwijać poczucie własnej wartości oraz przygotowywać się do pełnego uczestnictwa w kulturze, w życiu
społecznym i zawodowym” (S. Kawula, 2007). Wyrównywanie szans edukacyjnych, umiejętnie prowadzona praca
wychowawcza z dziećmi i młodzieżą z rodzin ubogich to
niezwykle istotne, aktualne problemy społeczne, albo-
PRZEGLĄD Edukacyjny 5 (77)
wiem edukacja to jedyna szansa na przerwanie odtwarzającego się cyklu ubóstwa i szansa na zahamowanie procesów trwałej marginalizacji społecznej.
dr Grażyna Cęcelek
Mazowiecka Wyższa Szkoła
Humanistyczno-Pedagogiczna w Łowiczu
BIBLIOGRAFIA
1. Białas A., 2001, Bieda i ubóstwo-konsekwencje dla dziecka
i rodziny, „Problemy Opiekuńczo-Wychowawcze” nr 2.
2. Delors J. (pod przewodnictwem), 1998, Edukacja: jest w niej
ukryty skarb: Raport dla UNESCO Międzynarodowej Komisji ds. Edu-
PREZENTACJE
kacji Dwudziestego Pierwszego Wieku (przetł. z franc. W. Rabczuk),
Stowarzyszenie Oświatowców Polskich, Warszawa.
3. Golczyńska-Grondas A., Grondas M., 2009, Praca dydaktycznowychowawcza z uczniem pochodzącym z ubogiej rodziny, „Gazeta
Szkolna” nr 23/24.
4. Łoskot M., 2008, Skąd i na co pozyskać pieniądze..., „Głos Pedagogiczny” nr 3.
5. Kawula S., 2007, Nikłe szanse edukacyjne dzieci i młodzieży z obszarów biedy. Bariery i szanse, w: Górniewicz J. (red.), Dylematy
współczesnej edukacji, Wydawnictwo Edukacyjne „Akapit”, Toruń.
6. Roter A., 2001, Metodyka pracy z dzieckiem z rodziny dotkniętej
ubóstwem społecznym, „Auxilium Sociale – Wsparcie Społeczne” nr 1.
7. Stec J., 2008, Gdzie szukać pomocy?, „Głos Pedagogiczny” nr 3.
8. Tarkowska E., 2004, Dziecko w biednej rodzinie, „Polityka Społeczna” nr 9.
9. Tarkowska E., Górniak K., Kalbarczyk A., 2006, System edukacji, ubóstwo, wykluczenie społeczne, „Polityka Społeczna” nr 11-12.
10. Warzywoda-Kruszyńska W., 2007, Przeciwdziałanie ubóstwu dzieci, „Polityka Społeczna” nr 8.
9