hormon luteinizujący

Folia Medica Lodziensia, 2015, 42/2:169–180
Ocena czynności hormonalnej przysadki po operacji
somatotropinoma
Assessment of pituitary hormonal function after somatotropinoma surgery
JOANNA NOWAK, JOANNA SZCZECIŃSKA,
KAROLINA BEDA–MALUGA, KATARZYNA WINCZYK
Zakład Neuroendokrynologii, Międzywydziałowa Katedra Diagnostyki
Laboratoryjnej i Molekularnej, Uniwersytet Medyczny w Łodzi
Streszczenie
Wstęp: Somatotropinoma to gruczolak przysadki nadmiernie wydzielający
hormon wzrostu, który u osób dorosłych prowadzi do rozwoju akromegalii.
W diagnostyce laboratoryjnej kluczowe znaczenie mają wartości hormonu
wzrostu (GH) w doustnym teście obciążenia glukozą (OGTT) oraz stężenie
insulinopodobnego czynnika wzrostu 1 (IGF–1). Zasadniczą metodą leczenia
akromegalii jest chirurgiczne usunięcie guza. Zarówno rozrost gruczolaka
wewnątrz siodła tureckiego, jak i sam zabieg chirurgiczny może powodować
uszkodzenie przysadki oraz zaburzenia jej funkcji wydzielniczej i dlatego
u każdego pacjenta po usunięciu guza wykonuje się badania laboratoryjne
oceniające nie tylko skuteczność leczenia akromegalii, ale także czynność
hormonalną całej przysadki. W związku z tym, celem naszej pracy była ocena
funkcji wydzielniczej przysadki u pacjentów operowanych z powodu
somatotropinoma.
Materiały i metody: Do badania zakwalifikowano 40 osób (27 kobiet
i 13 mężczyzn) poddanych operacji guza somatotropowego przysadki, w tym
u czterech z nich przeprowadzono reoperację, a u dziewięciu pacjentów
zastosowano uzupełniającą radioterapię. Analizie poddano wyniki oznaczeń GH
w OGTT oraz IGF–1, a także stężenia pozostałych hormonów przysadkowych
i odpowiednich hormonów gruczołów obwodowych.
Wyniki: Skuteczne leczenie operacyjne akromegalii – normalizację stężeń GH
i IFG–1, odnotowano u połowy pacjentów, w większości z makrogruczolakiem
(15/20). Pooperacyjną niedoczynność przysadki stwierdzono u 18 osób (głównie
wielohormonalną – 14/18). Dotyczyła ona każdej osoby po reoperacji
Adres do korespondencji: prof. dr hab. n. med. Katarzyna Winczyk; Zakład Neuroendo–
krynologii; Międzywydziałowa Katedra Diagnostyki Laboratoryjnej i Molekularnej; Uniwersytet
Medyczny w Łodzi; ul. Sterlinga 3; 91–425 Łódź; e–mail: [email protected]
170
Czynność przysadki po operacji somatotropinoma
i większości chorych po radioterapii. U prawie wszystkich (17/18) pacjentów
z niedoczynnością przysadki, w badaniu obrazowym zdiagnozowano
makrogruczolaka.
Wnioski: Leczenie operacyjne somatotropinoma nie u wszystkich chorych
doprowadza do wyleczenia akromegalii. Po usunięciu gruczolaka dość często
dochodzi do niedoczynności przysadki, przeważnie o charakterze wielo–
hormonalnym, a ryzyko jej wystąpienia wzrasta u osób reoperowanych i/lub
poddanych radioterapii.
Słowa kluczowe: somatotropinoma, akromegalia, leczenie operacyjne,
niedoczynność przysadki.
Abstract
Introduction: Somatotropinoma is a pituitary adenoma that excessively secretes
the growth hormone and gives the symptoms of acromegaly in adults.
The laboratory diagnosis is based on the value of the growth hormone (GH) after
the oral glucose tolerance test (OGTT) and on the concentration of insulin-like
growth factor 1 (IGF-1). The first line treatment is the surgical removal of the
tumour. Both adenoma growth within the sella turcica and the surgery can lead
to the damage of the pituitary gland and to the disorders of its secretory function.
For this reason, in each patient after the tumour removal laboratory tests
evaluating the effectiveness of the treatment and also the hormonal function of
the pituitary gland are performed. Therefore, the objective of our study was to
evaluate the secretory function of the pituitary gland in patients after
somatotropinoma surgery.
Material and methods: The study group consisted of 40 patients (27 women
and 13 men) after somatotropinoma surgery – four patients with reoperation and
nine patients with radiotherapy as complementary treatment. The values of GH
in OGTT test and IGF-1 level were analyzed as well as the concentrations of
other pituitary and adequate peripheral glands hormones.
Results: The successful surgical treatment of acromegaly – the normalization of
concentrations of GH and IGF–1 was noted mainly with macroadenoma (15/20).
Hypopituitarism was observed in 18 patients (mainly plurihormonal – 14/18)
and concerned each person after the reoperation, and most patients after
radiotherapy. Nearly all (17/18) patients with pituitary hormone deficiency had
Joanna Nowak i wsp.
171
macroadenoma diagnosed.
Conclusion: The surgical treatment of somatotropinoma leads to the cure of
acromegaly not in all patients. After removing of adenoma, hypopituitarism is
often observed, mainly plurihormonal, and the risk of its occurrence increases in
patients re-operated and / or after radiotherapy.
Key words: somatotropinoma, acromegaly, surgical treatment, hypopituitarism.
Wstęp
Somatotropinoma to gruczolak przedniego płata przysadki, wydzielający
w nadmiarze hormon wzrostu (ang. growth hormone – GH) [1]. U osób
dorosłych prowadzi do rozwoju akromegalii – choroby charakteryzującej się
powiększeniem twarzoczaszki, dłoni i stóp, rozrostem tkanek miękkich i kości
oraz powiększeniem narządów wewnętrznych [2]. Rozpoznanie kliniczne
choroby opiera się na wywiadzie i badaniu przedmiotowym pacjenta oraz
badaniach laboratoryjnych, z których najistotniejsze jest oznaczenie hormonu
wzrostu w doustnym teście obciążenia glukozą (ang. oral glucose tolerance test
– OGTT) oraz insulinopodobnego czynnika wzrostu 1 (ang. insulin like growth
factor 1 – IGF–1) [3, 4]. Podstawowym sposobem leczenia somatotropinoma
jest operacyjne usunięcie gruczolaka. Przed zabiegiem stosuje się leczenie
farmakologiczne – głównie analogi somatostatyny (ang. somatostatine
analogues – SSA), w celu obniżenia stężeń GH i IGF–1 oraz zmniejszenia masy
guza [5]. Zarówno rozrost gruczolaka wewnątrz siodła tureckiego, jak i sam
zabieg chirurgiczny może powodować uszkodzenie przysadki oraz zaburzenia
jej funkcji wydzielniczej i dlatego u każdego pacjenta po usunięciu guza
wykonuje się badania laboratoryjne oceniające nie tylko skuteczność leczenia
akromegalii, ale także czynności hormonalną całej przysadki. W związku z tym,
celem naszej pracy była ocena funkcji wydzielniczej przysadki u pacjentów
operowanych z powodu somatotropinoma.
172
Czynność przysadki po operacji somatotropinoma
Materiały i metody
Grupę badaną stanowiło 40 pacjentów poddanych operacji guza
somatotropowego przysadki, w tym u czterech z nich przeprowadzono
reoperację, a u dziewięciu pacjentów zastosowano uzupełniającą radioterapię.
Chorzy hospitalizowani byli w Klinice Endokrynologii Katedry Endokrynologii
Uniwersytetu Medycznego w Łodzi, a czynność hormonalną przysadki oceniono
na podstawie oznaczeń we krwi stężeń hormonów przysadkowych i hormonów
gruczołów obwodowych (tarczyca, nadnercza, gonady). Badania przeprowa–
dzono w Laboratorium Diagnostyki Endokrynologicznej Uniwersyteckiego
Szpitala Klinicznego im. Wojskowej Akademii Medycznej – Centralnego
Szpitala Weteranów w Łodzi, ul. Sterlinga 3. Oznaczenia hormonu wzrostu
(ang. growth hormone – GH), prolaktyny (ang. prolactin – PRL), adrenokorty–
kotropiny (ang. adrenocorticotropic hormone – ACTH) oraz insulinopodobnego
czynnika wzrostu 1 wykonano metodą chemiluminescencji wzmocnionej
enzymatycznie na analizatorze IMMULITE 1000. Tą samą metodą,
ale z wykorzystaniem aparatu Vitros 3600, oznaczono hormon folikulo–
tropowy (ang. follicle stimulating hormone – FSH), hormon luteinizujący
(ang. luteinizing hormone – LH), kortyzol, estradiol oraz testosteron całkowity.
Stężenie tyreotropiny (ang. thyroid stimulating hormone – TSH) oznaczono
metodą elektrochemiluminescencji na analizatorze Elecsys 1010 oraz
Cobas e411, natomiast stężenia hormonów tarczycy – fT3 (ang. free
triiodothyronine) i fT4 (ang. free thyroxine) oznaczono metodą immuno–
fluorescencyjną na aparacie AXSYM. Pomiar stężenia wolnego testosteronu
wykonano na spektrofotometrze ∑ 960 firmy Metertech. Jako kryterium
prawidłowej czynności hormonalnej przysadki przyjęto stężenia hormonów
mieszczące się w zakresie wartości referencyjnych, natomiast jako kryterium
biochemiczne wyleczenia z akromegalii – stężenie GH w doustnym teście
obciążenia glukozą mniejsze niż 1 ng/mL i stężenie IGF–1 w zakresie wartości
referencyjnych dla wieku i płci.
Na przeprowadzenie badań uzyskano zgodę Komisji Bioetyki Uniwersytetu
Medycznego w Łodzi z dnia 13.12.2011 roku (RNN/871/11/KB).
Joanna Nowak i wsp.
173
Wyniki
Zbadano 27 kobiet (w wieku od 25 do 83 lat – średnia 55 ± 16,3 lat)
i 13 mężczyzn (w wieku od 26 do 78 lat – średnia 45 ± 16,9 lat). W rezonansie
magnetycznym przysadki u większości pacjentów stwierdzono makrogruczolaka
(35/40). Po leczeniu operacyjnym prawidłową czynność przysadki odnotowano
u 22 osób, natomiast normalizację stężeń GH i IGF–1 stwierdzono u 20 chorych.
W grupie pacjentów z prawidłową czynnością przysadki wyleczenie
z akromegalii – normalizację stężeń GH i IGF–1 uzyskano u 14/22 osób, w tym
u 10 chorych z makrogruczolakiem. Podwyższone wartości GH i/lub IGF–1
odnotowano u ośmiu osób, w tym u dwóch kobiet po radioterapii – wszyscy
pacjenci ze stwierdzonym makrogruczolakiem (Tabela 1).
Tabela 1. Charakterystyka kliniczna grupy badanej (n = 40).
Table 1. The clinical characteristics of the study group (n = 40).
GH/IGF–1
wielkość
guza
leczenie
Funkcja przysadki
stężenia
prawidłowe
stężenia
powyżej
wartości
referencyjnych
prawidłowa
niedoczynność
makro
15
20
18
17
mikro
5
0
4
1
jeden zabieg
chirurgiczny
19
17
22
14
reoperacja
1
3
0
4
radioterapia
3
6
2
7
GH – hormon wzrostu; IGF–1 – insulinopodobny czynnik wzrostu 1;
makro – makrogruczolak; mikro – mikrogruczolak
174
Czynność przysadki po operacji somatotropinoma
Normalizację stężeń GH i IGF–1 u pacjentów z niedoczynnością przysadki
po operacji somatotropinoma, odnotowano tylko u 6/18 chorych – pięć osób
z makro– i jedna z mikrogruczolakiem, w tym dwie po radioterapii i jedna
po reoperacji i radioterapii. Stężenia GH i/lub IGF–1 we krwi powyżej wartości
referencyjnych stwierdzono u 12 pacjentów (wszyscy z makrogruczolakiem) –
trzech chorych po reoperacji, cztery osoby po radioterapii (Tabela 1).
Większość pacjentów z grupy badanej (36/40) poddana była jednemu
zabiegowi operacyjnemu – u 19 z nich uzyskano pooperacyjną normalizację
stężeń GH i IGF–1, a w 14 przypadkach odnotowano niedoczynność przysadki.
Natomiast, u wszystkich osób reoperowanych wystąpiła niedoczynność
gruczołu. Radioterapii poddano dziewięciu chorych – u siedmiu z nich
stwierdzono niedoczynność przysadki, w tym trzy osoby spełniały biochemiczne
kryteria wyleczenia akromegalii.
Niedoczynność przedniego płata przysadki u czterech osób dotyczyła tylko
jednego hormonu, natomiast u 14/18 pacjentów miała charakter
wielohormonalny. Moczówkę prostą stwierdzono u trzech chorych, u których
odnotowano także niedobór hormonów przedniego płata przysadki – u jednej
pacjentki z mikrogruczolakiem i z normalizacją stężeń GH i IGF–1 oraz
u dwóch mężczyzn z makrogruczolakiem i podwyższonymi wartościami GH
i/lub IGF–1 (Tabela 2).
Joanna Nowak i wsp.
175
Tabela 2. Niedobór hormonów przysadki po operacji somatotropinoma.
Table 2. Pituitary hormone deficiency after somatotropinoma surgery.
L.p.
TSH
FSH
LH
ACTH
PRL
ADH
1.
–
+
+
–
–
2.
–
+
+
–
3.
+
+
+
4.
–
+
5.
+
6.
Typ niedoczynności
monohormonalna
wielohormonalna
–
–
+
–
–
–
+
–
–
–
–
+
+
+
–
–
–
+
+
+
+
–
–
–
+
+
+
+
+
–
–
–
+
7.
+
+
+
+
–
–
–
+
8.
+
+
+
+
–
–
–
+
9.
+
+
+
+
–
–
–
+
10.
+
+
+
+
–
–
–
+
11.
+
+
+
+
–
+
–
+
12.
+
+
+
+
+
–
–
+
13.
+
+
+
+
–
+
–
+
14.
+
–
–
–
–
–
+
–
15.
+
–
–
–
–
–
+
–
16.
+
–
–
–
–
–
+
–
17.
+
–
–
+
–
+
–
+
18.
–
–
–
+
–
–
+
–
∑
14
13
13
12
1
3
4
14
TSH – tyreotropina; FSH – hormon folikulotropowy; LH – hormon luteinizujący;
ACTH – hormon kortykotropowy; PRL – prolaktyna; ADH – wazopresyna;
„+” niedobór hormonu; „ –” prawidłowe stężenie hormonu
176
Czynność przysadki po operacji somatotropinoma
Dyskusja
Według aktualnych rekomendacji, zarówno światowych jak i polskich,
podstawowym sposobem leczenia osób z guzem somatotropowym przysadki jest
zabieg operacyjny, a jego celem terapeutycznym jest normalizacja wydzielania
GH i IGF–1 [6, 7]. Nadal skuteczność leczenia operacyjnego, pomimo
stosowania nowoczesnych technik neurochirurgicznych, nadal nie jest w pełni
zadowalająca i w zależności od ośrodka wynosi od 38 do 74% [8–13]. W naszej
grupie badanej wyleczono połowę pacjentów. Normalizację stężeń GH i IGF–1
uzyskuje się zdecydowanie częściej u osób z mikro– niż z makrogruczolakiem,
co potwierdzają także nasze wyniki [12, 14–18]. Duży wpływ na skuteczność
operacji ma również doświadczenie zespołu neurochirurgów, co wykazano m.in.
w badaniach Demir i wsp. [19]. Zgodnie z obowiązującymi wytycznymi, po
interwencji chirurgicznej, nie tylko ocenia się parametry biochemiczne związane
z akromegalią, ale również przeprowadza się pełną analizę czynności
hormonalnej przysadki [20, 21]. Częstość pooperacyjnej niedoczynności
gruczołu opisywana jest w dość szerokim przedziale od 4 do nawet 50%.
[10, 22–24]. Ryzyko jej wystąpienia, podobnie jak skuteczność zabiegu, zależy
od wielu czynników – wielkości guza, liczby przeprowadzonych operacji
i stosowania radioterapii uzupełniającej [25, 26]. Wykazano, że po resekcji
makrogruczolaka niedoczynność gruczołu może występować nawet
ośmiokrotnie częściej niż w przypadku mikrogruczolaka, a także u co najmniej
połowy pacjentów poddanych napromieniowaniu bądź kolejnemu zabiegowi
operacyjnemu [13, 27, 28]. W naszej grupie chorych zaburzenia czynności
wydzielniczej przysadki obserwowano u prawie wszystkich pacjentów
z makrogruczolakiem, u każdej osoby reoperowanej, a także u większości osób
po radioterapii. Niedoczynność przysadki może dotyczyć niedoboru jednego
bądź kilku hormonów. U osób z akromegalią pooperacyjna niedoczynność
gruczołu przeważnie ma charakter wielohormonalny i w porównywalnym
stopniu, co wynika również z naszych obserwacji, dotyczy wydzielania TSH,
ACTH, FSH i LH [16, 24, 29, 30]. Jednakże, w literaturze przedmiotu
znajdujemy publikacje wskazujące na częstsze niż innych hormonów, występo–
wanie niedoboru gonadotropin lub kortykotropiny [13, 15, 31]. Natomiast, dość
rzadkim (1 – 5%) powikłaniem pooperacyjnym somatotropinoma, według
Joanna Nowak i wsp.
177
literatury jak i naszych badań, jest niedobór wazopresyny [10, 17, 23, 31, 32].
Niezwykle cenne doniesienie dotyczące niedoczynności przysadki
u chorych z akromegalią po zabiegu chirurgicznym stanowi opublikowana
w bieżącym roku praca Carvalho i wsp. [33]. Jest to metaanaliza przedstawiająca
rezultaty ponad 90 badań z całego świata i dotycząca prawie 7000 chorych.
Wynika z niej, że u pacjentów po usunięciu somatotropinoma niedoczynność
części gruczołowej przysadki występuje średnio u prawie 13% i najczęściej
dotyczy kilku hormonów. Nie stwierdzono statystycznie istotnych różnic
pomiędzy niedoczynnością w zakresie częstości wydzielania ACTH,
gonadotropin czy TSH, wskazując, iż każda z „osi hormonalnych” jest podczas
operacji w tym samym stopniu narażona na uszkodzenie. Natomiast, niedobór
wazopresyny, czyli moczówkę prostą, wykazano u 2,5% chorych. Występujące
w literaturze rozbieżne dane, dotyczące uszkodzenia przysadki i zaburzeń
hormonalnych po zabiegu chirurgicznym, autorzy tłumaczą zróżnicowaniem
grup badanych, technik operacyjnych oraz kryteriów oceniających czynność
gruczołu [33].
Podsumowując, można stwierdzić, że leczenie operacyjne somatotropinoma
nie u wszystkich chorych doprowadza do wyleczenia akromegalii. Po usunięciu
gruczolaka dość często występuje niedoczynność przedniego płata przysadki,
przeważnie o charakterze wielohormonalnym, a ryzyko jej wystąpienia wzrasta
w przypadku makrogruczolaka oraz u osób reoperowanych i/lub poddanych
radioterapii. Moczówka prosta, jako powikłanie pooperacyjne somatotropinoma,
występuje rzadko.
Praca finansowana ze środków statutowych Zakładu Neuroendokrynologii
Uniwersytetu Medycznego w Łodzi 503/5–020–02/503–51–001.
Podziękowania
Autorzy pracy dziękują Profesorowi Janowi Komorowskiemu –
Kierownikowi Kliniki Endokrynologii Katedry Endokrynologii Uniwersytetu
Medycznego w Łodzi za udostępnienie dokumentacji medycznej niezbędnej
do przeprowadzenia badań.
178
Czynność przysadki po operacji somatotropinoma
Piśmiennictwo
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Kunert–Radek J, Zgliczyński W. Choroby podwzgórza i przysadki [w:] Choroby
wewnętrzne, Stan wiedzy na rok 2010, pod red. Szczeklik A, 2010: 1059–1090.
Lugo G, Pena L, Cordido F. Clinical manifestations and diagnosis of acromegaly.
Int J Endocrinol. 2012; 540398: 1–10.
Melmed S. Acromegaly pathogenesis and treatment. J Clin Invest. 2009; 119:
3189–3202.
Melmed S, Casanueva FF, Klibanski A, Bronstein MD, Chanson P, Lamberts SW
i wsp. A consensus on the diagnosis and treatment of acromegaly complications.
Pituitary. 2013; 16: 294–302.
S. Melmed, A. Colao, A. Barkan, M. Molitch, A. B. Grossman, D. Kleinberg, D
i wsp. Guidelines for acromegaly management: an update. J Clin Endocrinol
Metab. 2009; 94: 1509–1517.
Zgliczyński S, Zgliczyński W. Standardy Endokrynologii. II wydanie, Warszawa
2002.
Giustina A, Chanson P, Kleinberg D, Bronstein MD, Clemmons DR, Klibanski A
i wsp. Expert consensus document: A consensus on the medical treatment
of acromegaly. Nat. Rev. Endocrinol. 2014; 10: 243–248.
Biermasz NR, Van Dulken H, Roelfsema F. Ten–year follow–up results
of transsphenoidal icrosurgery in acromegaly. J Clin Endocrinol Metab. 2004;
85: 4596–4602.
Bourdelot A1, Coste J, Hazebroucq V, Gaillard S, Cazabat L, Bertagna X i wsp.
Clinical, hormonal and magnetic resonance imaging (MRI) predictors
of transsphenoidal surgery outcome in acromegaly. European Journal of
Endocrinology. 2004; 150: 763–771.
Zieliński G, Podgórski JK, Warczyńska A. Skuteczność leczenia gruczolaków
przysadki mózgowej przebiegających z objawami akromegalii. Endokrynol Pol
2004; 55: 4–11.
Bellut D1, Hlavica M, Schmid C, Bernays RL. Intraoperative magnetic resonance
imaging – assisted transphenoidal pituitary surgery in patients with acromegaly.
Neurosurg Focus. 2010; 29: 1–9.
Campbell PG1, Kenning E, Andrews DW, Yadla S, Rosen M, Evans JJ. Outcomes
after a purely endoscopic transsphenoidal resection of growth hormone–secreting
pituitary adenomas. Neurosurg Focus. 2010; 29: 1–8.
Krzentowska-Korek A, Gołkowski F, Bałdys-Waligórska A, HubalewskaDydejczyk A. Efficacy and complications of neurosurgical treatment of
acromegaly. Pituitary. 2011, 14: 157–162.
Joanna Nowak i wsp.
179
14. Fukuda I, Hizuka N, Murakami Y, Itoh E, Yasumoto K, Sata A. Clinical Features
and Therapeutic Outcomes of 65 Patients with acromegaly at Tokyo Women's
Medical University. Internal Medicine. 2001; 40: 987–992.
15. De P, Rees DA, Davies N, John R, Neal J, Mills RG i wsp. Transsphenoidal
surgery for acromegaly in wales: results based on stringent criteria of remission.
J Clin Endocrinol Metab, 2003; 88: 3567–3572.
16. Hofstetter CP1, Shin BJ, Mubita L, Huang C, Anand VK, Boockvar JA i wsp.
Endoscopic endonasal surgery for functional pituitary adenomas. Neurosurg Focus.
2011; 30: 1–9.
17. Starke RM, Raper DM, Payne SC, Vance ML, Oldfield EH, Jane JA Jr. Endoscopic
vs Microsurgical Transsphenoidal Surgery for Acromegaly: Outcomes in a
Concurrent Series of Patients Using Modern Criteria For Remission. J Clin
Endocrinol Metab. 2013; 98: 3190–3198.
18. Sun H, Brzana J, Yedinak CG, Gultekin SH, Delashaw JB, Fleseriu M. Factors
Associated with Biochemical Remission after Microscopic Transsphenoidal
Surgery for Acromegaly. J Neurol Surg B. 2014; 75: 47–52.
19. Demir O, Gedik V, Corapcioglu D, Emral R, Unlu MA, Erdogan MF i wsp.
Improvement in Remission Rates of the First Operation in Acromegalic Patients.
Turkish Neurosurgery. 2012; 22: 645–650.
20. Katznelson L, Atkinson JL, Cook DM, Ezzat SZ, Hamrahian AH, Miller KK i wsp.
American association of clinical endocrionlogists medical guidelines for clinical
practice for the diagnosis and treatment of acromegaly – 2011 update. Endocrine
practice. 2011; 17: 1–44.
21. Bolanowski M, Ruchała M, Zgliczyński W, Kos–Kudła B, Bałdys–Waligórska A,
Zieliński G i wsp. Acromegaly — a novel view of the patient. Polish proposals for
diagnostic and therapeutic procedures in the light of recent reports. Endokrynol Pol
2014; 65: 326–331.
22. Nomicos P, Bufelder M, Fahlbusch R. The outcome of surgery in 688 patients with
acromegaly using current criteria of biochemical ‘cure’. Eur J Endocrinol. 2005;
152: 379–387.
23. Wang YY, Higham C, Kearney T, Davis JR, Trainer P, Gnanalingham KK.
Acromegaly surgery in Manchester revisited–the impact of reducing surgeon
numbers and the 2010 consensus guidelines for disease remission. Clin Endocrinol.
2012; 76: 399–406.
24. van Bunderen CC, van Varsseveld NC, Baayen JC, van Furth WR, Aliaga ES,
Hazewinkel MJ i wsp. Predictors of endoscopic transsphenoidal surgery outcome in
acromegaly: patient and tumor characteristics evaluated by magnetic resonance
imaging. Pituitary. 2013; 16: 158–167.
180
Czynność przysadki po operacji somatotropinoma
25. Webb SM, Rigla M, Wägner A, Oliver B, Bartumeus F. Recovery of
Hypopituitarism after Neurosurgical Treatment of Pituitary Adenomas. J Clin
Endocrinol Metab. 1999; 84: 3696–3700.
26. Berg C, Meinel T, Lahner H, Mann K, Petersenn S. Recovery of pituitary function
in the last postoperative chase after pituitary surgery: results of dynamic testing in
patients with pituitary disease by insulin tolerance test 3 and 12 month after
surgery. European Journal of endocrinology. 2010; 162:853–859.
27. Long H, Beauregard H, Somma M, Comtois R, Serri O, Hardy J. Surgical
outcome after repeated transsphenoidal surgery in acromegaly. J Neurosurg. 1996;
85: 239–247.
28. Yamada S, Fukuhara N, Oyama K, Takeshita A, Takeuchi Y. Repeat
transsphenoidal surgery for the treatment of remaining or recurring pituitary tumors
in acromegaly. Neurosurgery. 2010; 67: 949–956.
29. Shin SS, Tormenti MJ, Paluzzi A, Rothfus WE, Chang YF, Zainah H i wsp.
Endoscopic endonasal approach for growth hormone secreting pituitary adenomas:
outcomes in 53 patients using 2010 consensus criteria for remission. Pituitary.
2013; 16: 435–444.
30. Ku CR, Hong JW, Kim EH, Kim SH, Lee EJ. Clinical predictors of GH deficiency
in surgically cured acromegalic patients. European Journal of Endocrinology. 2014;
171: 379–387.
31. Jane JA, Starke RM, Elzoghby MA. Endoscopic Transsphenoidal Surgery
for Acromegaly: Remission Using Modern Criteria, Complications, and Predictors
of Outcome. J Clin Endocrinol Metab. 2011; 96: 2732–2740.
32. Marquez Y, Tuchman A, Zada G. Surgery and radiosurgery of acromegaly:
A review of indications, operative techniques, outcomes and complications.
International Journey of Endocrinology. 2012, 1–7.
33. Carvalho P, Lau E, Carvalho D. Surgery induced hypopituitarism in acromegalic
patients: a systematic review and meta–analysis of the results. Pituitary. 2015;
18: 844–860.