Streszczenie rozprawy doktorskiej Pojęcie PAŃSTWO i OJCZYZNA

Katarzyna Wyszpolska
Streszczenie rozprawy doktorskiej
Pojęcie PAŃSTWO i OJCZYZNA w języku japońskim oraz kulturze Japonii. Studium
etnolingwistyczne
Rozprawa „Pojęcie
PAŃSTWO
i
OJCZYZNA
w języku japońskim oraz kulturze Japonii.
Studium etnolingwistyczne” została napisana pod kierunkiem dr hab. prof. UW Ireny
Kałużyńskiej oraz dr. hab. Jarosława Pietrowa. Poprzez rozprawę proponuję przyjrzeć się na
nowo zagadnieniu japońskiej tożsamości narodowej i japońskiego patriotyzmu. Podejmowana
tematyka stanowi sferę trudną do badania, gdyż newralgiczną w kontekście wydarzeń II
wojny światowej i pamięci o nich. Ślady tych wydarzeń są w umysłach Japończyków ciągle
żywe. Do dziś nie ustały spory o zakres treści dotyczących wojny, figurujących w
podręcznikach i wydawnictwach edukacyjnych, wciąż powraca problem nierozliczonej
przeszłości. Nadal silne są wśród Japończyków negatywne stereotypy dotyczące ich sąsiadów
- Chińczyków i Koreańczyków.
Wydaje się więc istotne ponowne przyjrzenie się owej, podejmowanej już wcześniej
przez badaczy, dziennikarzy czy pisarzy, tematyce. Nowatorskość rozprawy polega na
zastosowaniu
wobec
tego
zagadnienia
metodologii
etnolingwistycznej.
Badania
etnolingwistyczne i antropolingwistyczne niejednokrotnie dowiodły, że język
jest
odzwierciedleniem doświadczeń społeczeństwa, jego historii i kultury. Celem pracy jest
wyłonienie podstawowych cech ojczyzny (Japonii) wynikających ze świadectw językowych i
składających się na obraz kraju w ujęciu jego rodzimych mieszkańców. Metodologia polega
na badaniu nie tylko opinii bezpośrednio wynikających z wypowiedzi Japończyków, ale
również na badaniu tego, co się pod nimi kryje: do głębszych, nie zawsze do końca
uświadamianych wyobrażeń na temat
PAŃSTWA
i
OJCZYZNY
oraz symboli intuicyjnie
zrozumiałych dla całej społeczności posługującej się językiem japońskim. Wykorzystując
trzy rodzaje danych: słownikowe, ankietowe oraz literackie, podejmuję próbę zrozumienia
stosunku
Japończyków
do
ojczyzny-ziemi,
wyspiarskiego
terytorium
symbolicznie
zjednoczonego przez osobę władcy-kapłana, cesarza Japonii. Rozważam, jaki wpływ na
rozwój łączących Japończyków więzi wspólnotowych oraz pojmowanie przez nich idei
ojczyzny mógł mieć fakt zamieszkiwania właśnie tego, konkretnego terytorium – górzysto-
wyspiarskiego, przez wieki niedostępnego dla „obcych” – oraz wynikające z tego poczucie
przynależności do tego obszaru i wyłączność praw do niego.
Rozprawa składa się z siedmiu rozdziałów. Rozdział pierwszy stanowi wprowadzenie.
W rozdziale drugim znajduje się szczegółowy opis podstaw metodologicznych. Szczególną
uwagę zwrócono na dwie kwestie. Pierwsza, to opis technicznych problemów pojawiających
się przy próbach zastosowania w badaniach języka japońskiego wypracowanych na bazie
języków europejskich metodologii. Trudności pojawiają się m.in. przy badaniu japońskiego
słowotwórstwa (niejasne granice między derywacją a kompozycją). Problematyczne jest
również pismo ideograficzne. Wydaje się, że jest możliwość interferencji konceptualizacji z
języka chińskiego, przeniesionej wraz z pismem ideograficznym na język japoński. Druga
kwestia poruszana szczegółowo w tym rozdziale, to wyniki badań nad
OJCZYZNĄ
w
etnolingwistyce polskiej. OJCZYZNA należy do słów-kluczy danych kultur i jest pojęciem do
pewnego stopnia nieprzetłumaczalnym. Jednak opisowe, szerokie ujęcie obiektu badań, może
otwierzyć pewną perspektywę porównawczą.
Kolejne trzy rozdziały stanowią główną część rozprawy. Składają się one na obraz
pojęć REGION, KRAJ, PAŃSTWO, OJCZYZNA w języku japońskim oraz kulturze Japonii. W każdym
z nich analizuję inny typ danych: dane słownikowe, danych ankietowe i internetowe oraz
reprezentujące je teksty literackie. Rozdział trzeci otwiera lista leksemów składających się
pojęcie OJCZYZNA w języku japońskim. Te leksemy to: bokoku 母国 , sokoku 祖国 , kokoku 故
国, kokyō i furusato 故郷 , wagakuni 我国 oraz kuni 国. Najmocniej zakorzenione w języku
wydają się wagakuni 我 国 oraz kuni 国 , dlatego to głównie leksem kuni (wraz z jego
odpowiednikiem sinojapońskim koku) został poddany dalszej analizie etnolingwistycznej. W
analizie danych słownikowych odsłoniło się jego pierwsze historycznie znaczenie – ‘region,
prowincja’ oraz jego interesujące peryferyjne znaczenia, m.in. ‘tradycyjna Japonia’. W dalszej
części analizy wykazuję kognitywne podstawy pojęcia
PAŃSTWO
i OJCZYZNA, w odniesieniu do
których można użyć metafory „pojemnika” – własny kraj jest miejscem, które można
otworzyć i zamknąć. Pojęcie
PAŃSTWO
i
OJCZYZNA
nawiązuje również do pojęcia
DOM.
Charakterystyczny dla Japonii jest tu związek z rodem lub ojczyzną od wielu pokoleń.
W rozdziale czwartym skonfrontowałam dane słownikowe z wynikami ankiet
przeprowadzonych przeze mnie w Japonii wśród rodzimych użytkowników języka
japońskiego. W sumie poddałam analizie ponad dwieście ankiet. W wynikach badań
ankietowych zarysowuje się powiązanie poczucia tożsamości narodowej ze środowiskiem
naturalnym Japonii. Wydaje się, że wspólnie dzielone doświadczenia, takie jak opór przeciw
siłom przyrody oraz zachwyt nad jej pięknem, mają istotne znaczenie dla przywiązania
Japończyków do swoich wysp i do siebie nawzajem. Bycie Japończykiem oznacza
zrozumienie specyfiki życia na Wyspach Japońskich, a obce kraje są postrzegane jako
podobnie „odległe”, niezależnie od faktycznej odległości geograficznej.
Rozdział piąty zawiera analizę reprezentacyjnych tekstów literackich. Fragmenty
powieści noblisty Kawabaty Yasunariego Yukiguni 雪国 (Kraina śniegu) ukazują kuni ‘krainę,
kraj’ jako miejsce odizolowane od innych i rządzące się własnymi prawami. Z kolei w
omówionych dalej podaniach, baśniach i legendach japońskich kuni występuje w znaczeniu
‘ziemia, świat’. Bardzo istotny wydaje się obraz wynikający z japońskiej mitologii. W
mitologii bogowie, Władcy Niebios, przekazują ziemię japońską swym potomkom we
władanie. Z tego powszechnie znanego w Japonii mitu wynika nierozerwalny związek pojęcia
OJCZYZNY
z pojęciem
PAŃSTWA,
oraz związek patriotyzmu z osobą władcy-cesarza, który
symbolicznie uosabia wieczne trwanie narodu japońskiego. Można wnioskować, że pojęcie
OJCZYZNA w
języku japońskim wiąże się ze sferą sacrum.
Szósty rozdział jest uzupełnieniem części głównej rozprawy. Zawiera analizę
słownictwa, obrazów i symboli zawartych w traktacie profesora literatury i pisarza, Hagi
Yaichiego z 1908 roku pt. Kokuminsei jūron 国民性十論 (Dziesięć teorii na temat charakteru
narodowego), jednego z najważniejszych utworów patriotycznego nurtu literackiego
Nihonjinron 日本人論 (Teorie na temat Japończyków). Moje tłumaczenie najważniejszego
fragmentu tego utworu znajduje się w aneksie. Jest to pierwsze jego tłumaczenie na język
europejski. Haga wyjaśnia w swoim dziele, jaka jest natura uczuć Japończyków wobec
cesarza. Wedle Hagi cesarz jest dla Japończyków jak ojciec, głowa rodu, więc szacunek i
posłuszeństwo wobec niego są zupełnie naturalne.
Podsumowując, pojęcie
OJCZYZNA-JAPONIA
łączy się nierozerwalnie z faktem istnienia
państwa japońskiego na tym samym terytorium już od setek lat i jest ściśle związane z jego
wyspiarskim charakterem oraz umiejscowieniem z dala od innych krajów. Łączy się więc z
pojęciem
PAŃSTWO.
Japonia stanowi w tej koncepcji teren oddzielony od innych oraz
samowystarczalny. Wyspy Japońskie są dla Japończyków naturalnym światem, podstawą
istnienia japońskiej kultury, a wysiedlenie z nich, oderwanie od specyficznego życia na tych
wyspach, doprowadziłoby by prawdopodobnie do zaniku większości z jej przejawów.