Kapitalizm na krawędzi - SPIS TREŚCI

Spis treści
Wstęp . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
9
Rozdział 1
Podstawy doktrynalne zmian ustrojowych
współczesnego kapitalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.1. Źródła teoretyczne i ideologiczne . . . . . . . . . . . . . . . 15
1.2. Frontalny atak na państwo . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 27
Rozdział 2
Umacnianie neoliberalizmu imieniem Nobla
i osłabianą polityką państwa . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 40
2.1. Co łączy dynamit Nobla z pomysłami
chicagowskiej szkoły ekonomii?. . . . . . . . . . . . . . . . . 40
2.2. Problem ze związkami zawodowymi
i polityką społeczną. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 44
Rozdział 3
Systemowe czynniki kryzysogenne
we współczesnej gospodarce światowej. . . . . . . . . . . . . .
3.1. Czy świat się obroni przed nowym kryzysem? . . . . .
3.2. Rynek derywatów – uśpiony wulkan gospodarki
światowej. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
3.3. Czynniki produkcji a standardowy porządek
świata. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
— 5 —
52
52
58
64
Spis treści
Rozdział 4
USA jako centrum korporacjonizmu światowego . . . . . .
4.1. Stany Zjednoczone pierwszą ofiarą
neoliberalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.2. Nowa siła pociągowa w systemie
politycznym USA . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
4.3. Czy USA zdołają przetrwać do swego rozkwitu? . . .
Rozdział 5
Pochyła trajektoria dolara . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.1. Tolerancja świata dla nadmiernych emisji dolara. . . .
5.2. Stany Zjednoczone z chorobą
bankowo-spekulacyjną . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.3. Noblista w oceanie dolarów . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
5.4. Bitcoin kontra dolar. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział 6
Unia Europejska na zakrętach systemowych. . . . . . . . . .
6.1. Euro jako pieniądz światowy w relacjach
z dolarem. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.2. Schody cenowe do strefy euro . . . . . . . . . . . . . . . . .
6.3. Keynesizm wzywany do pomocy Europie . . . . . . . . .
74
74
77
81
89
89
94
98
103
108
108
113
119
Rozdział 7
Korporacjonizm Rosji i Ukrainy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 123
7.1. Rosja kontra państwa neoliberalne Zachodu . . . . . . . 123
7.2. Dwie rewolucje ukraińskie . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 126
Rozdział 8
Neoliberalny typ kapitalizmu na przykładzie Polski. . . . 132
8.1. Ideologia neoliberalna podstawą polityki
gospodarczej . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 132
— 6 —
Spis treści
8.2.
8.3.
8.4.
8.5.
Piedestał lidera neoliberalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . .
Skąd się wziął nasz nowy ustrój?. . . . . . . . . . . . . . . .
Polska jako „zielona wyspa”. . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Wadliwy polski ustrój – jakie z niego wyjście? . . . . .
136
149
163
169
Rozdział 9
Rynek pracy i rynek kapitału w ujęciu
prospektywnym . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 177
9.1. Oba rynki wymykają się z cywilizacji . . . . . . . . . . . . 177
9.2. Droga neoliberalna do świata bez pracy . . . . . . . . . . 183
Rozdział 10
Droga cesjonalna do świata bez pracy . . . . . . . . . . . . . .
10.1. Zaczątki cesjonalizmu w welfare state. . . . . . . . . . .
10.2. Gdyby kapitał wolał ucieczkę niż cesjonalizm . . . .
10.3. Skracanie dnia roboczego warunkiem dłuższego
istnienia rynku pracy . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Rozdział 11
Ewolucja ustrojów w kierunku cesjonalizmu . . . . . . . . .
11.1. Potencjalna dysfunkcja czynnika pracy
jako wyzwanie dla kapitalizmu . . . . . . . . . . . . . . . .
11.2. Istota konwergencji ustrojowej i jej znaczenie . . . .
11.3. Cesjonalizm jako potencjalna odmiana
kapitalizmu . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
192
192
195
197
203
203
207
215
Rozdział 12
Cesjonalizm z wieczystą bazą kapitałową . . . . . . . . . . . . 221
12.1. Pora ratować kapitalizm kapitałem . . . . . . . . . . . . . 221
12.2. Społeczny fundusz rentierski i jego związek
z wieczystą bazą kapitałową . . . . . . . . . . . . . . . . . . 229
— 7 —
Spis treści
Zakończenie: Co widać za krawędzią? . . . . . . . . . . . . . .
Anarchokapitalizm w wersji wdrożeniowej. . . . . . . . . . . .
Edukacja przyszłych pokoleń . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . .
Ameryka przygotowuje się do zmiany ustrojowej. . . . . . .
232
233
236
239
Bibliografia. . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . . 241
— 8 —
Wstęp
W miarę jak przedłuża się kryzys rodzą się wątpliwości,
czy obecna odmiana kapitalizmu zdoła przetrwać. W niniejszej
publikacji podejmuję próbę uzasadnienia tezy, że jego odmiana
ustrojowa, istniejąca od lat 80. ubiegłego wieku, ukształtowana
jako ustrój neoliberalny, nie przetrwa z dwóch powodów.
Po pierwsze, ma ona już z założenia charakter przejściowy,
co wynika z ideologii na jakiej odmiana ta jest oparta, czyli
z libertarianizmu. Stanowi ona odpowiednik wstępnego stadium tej ideologii, nazwanego w literaturze minarchizmem
(od słów minimum oraz archia, tj. władza, rząd), uzupełnionego monetaryzmem Miltona Friedmana. Zgodnie z założeniami ustrój ten powinien ewoluować, przechodząc przez okres
pełnego minarchizmu, czyli eliminacji państw nie tylko z gospodarki, lecz i pozostałych dziedzin życia społecznego. Docelową
wizją ustrojową według tej ideologii powinien być anarchokapitalizm, nazwany tak przez profesora Murraya Rothbarda
z austriackiej szkoły ekonomii.
Po drugie, ponieważ w stadium neoliberalizmu wybuchł
katastrofalny światowy kryzys gospodarczy, ujawniły się kryzysogenne czynniki zawarte w samej doktrynie neoliberalizmu
Hayeka–Friedmana, odpowiedzialne za dysfunkcje osłabianych
państw oraz za deformacje rynków finansowych. Z tego niezamierzonego rezultatu wdrażanej ideologii zrodziły się próby
porzucenia neoliberalnej polityki gospodarczej i powrotu do
— 9 —
Wstęp
poprzedniej odmiany ustrojowej kapitalizmu, odpowiadającej keynesizmowi, wzbogaconemu przez Paula Samuelsona
o praktyczne rozwiązania modelowe, inspirowane przez teorie wzrostu i koncepcję welfare state. W ten sposób powstała
szansa odwrócenia trajektorii zmian ustrojowych kapitalizmu
w stronę liberalizmu synergicznego – wykraczającego poza działania interwencyjne i komplementarne państwa wobec rynków
– a opartego na współdziałaniu państwa z rynkami w celu osiągania efektu synergii.
Nie ma jeszcze pewności, czy ta druga droga – mogąca prowadzić do odrodzenia się kapitalizmu – będzie trwała, ponieważ do kontynuowania zmian według trajektorii odpowiadającej ideologii libertariańskiej nakłaniają państwa grupy nacisku
funkcjonujące z powodu oligarchicznego typu władz rządowych i ich powiązań z niektórymi wpływowymi środowiskami
międzynarodowej finansjery.
W poszczególnych rozdziałach są analizowane różne zjawiska towarzyszące ewolucji współczesnego kapitalizmu. Z jednej strony są to systemowe czynniki kryzysogenne, wymagające eliminacji lub zneutralizowania przez politykę gospodarczą
i społeczną, z drugiej natomiast – postulowane rozwiązania
sprzyjające realizacji działań prowadzących w stronę ukształtowania nowej odmiany kapitalizmu, odpowiadającej podstawom filozofii liberalnej Lorda Actona oraz wymaganiom ustrojowym gospodarczego liberalizmu synergicznego.
Zakres geograficzny analiz obejmuje głównie Stany Zjednoczone i Unię Europejską. Uwzględnione są też doświadczenia
Polski generowane przez neoliberalny typ kapitalizmu, a także
zagadnienia korporacjonizmu Rosji i Ukrainy jako szczególne
przypadki zmian ustroju kapitalistycznego.
Generalnym założeniem badawczym przyjętym w niniejszej
pracy jest zasada, według której główne cele i metody polityki
— 10 —
Wstęp
nie są wytworami polityków, lecz ideologów wywodzących się
ze środowisk naukowych, podbudowujących ustrój państwa
i reguły jego funkcjonowania upowszechnioną wcześniej w społeczeństwie doktryną ideologiczną. W systemach demokratycznych politycy opracowują strategię i taktykę realizacji określonych koncepcji ustrojowych, popularyzowanych w postaci
prostych haseł w celu pozyskania akceptacji większości społeczeństwa. W praktyce zakres poparcia danej koncepcji ustrojowej zależy od rozmiarów sił społeczno-politycznych wyznających określoną ideologię oraz sił przeciwstawiających się jej
lub tylko opozycyjnych, mogących również wyznawać tę samą
ideologię, ale sprzeciwiających się metodom jej wdrażania lub
szczegółowym rozwiązaniom modelowym. Potencjał sił społeczno-politycznych zależy w dużym stopniu od ich wsparcia
ze strony wpływowych środowisk, a zwłaszcza finansjery krajowej i międzynarodowej.
Zagadnienia te są analizowane w dwu pierwszych rozdziałach, które obejmują analizę i ocenę podstaw teoretycznych
oraz ideologicznych neoliberalizmu jako panującej doktryny
i odmiany ustrojowej współczesnego kapitalizmu. Szczególna
uwaga jest poświęcona metodom traktowania jawnych i nieujawnianych publicznie celów polityki neoliberalnej, a zwłaszcza metodom oddziaływania przez władze na świadomość społeczną w odniesieniu do pozycji państwa i roli polityki oraz
zakresu jego funkcji i jakości ich realizacji. Uwzględnione są
także metody umacniania ustrojowych podstaw doktrynalnych specjalnymi sposobami uatrakcyjniania popularyzowanych elementów ideologii neoliberalnej na styku z działalnością naukową.
Kolekne rozdziały są poświęcone identyfikacji i analizie
głównych czynników kryzysogennych, trwale tkwiących w systemie gospodarki światowej, a zwłaszcza na światowych ryn— 11 —
Wstęp
kach finansowych oraz w gospodarce Stanów Zjednoczonych.
Zaakcentowane zostały źródła hegemonii dolara oraz zagrożenia jego pozycji ze strony olbrzymiego i niebezpiecznego rynku
derywatów oraz walut wirtualnych.
Rozdziały od szóstego do ósmego zawierają wyniki badania pozaamerykańskich rejonów geograficznych, charakteryzujących się w poważnym zakresie odmiennymi właściwościami ustrojowymi kapitalizmu oraz specyficznymi źródłami
zagrożeń kryzysowych. Są to trzy obszary geograficzne: Unia
Europejska, rejon Rosji i Ukrainy oraz oddzielnie Polska jako
drugi po USA kraj, w którym w procesie transformacji była
wdrażana amerykańska wersja neoliberalizmu z chicagowskiej
szkoły ekonomii, połączona z oryginalnym polskim leseferyzmem z końcowej fazy funkcjonowania komunizmu w naszej
gospodarce.
Rozdział dziewiąty poświęcony jest ewolucyjnym deformacjom rynku pracy i rynku kapitałowego, z elementami prognostycznymi, oddziela część tekstu obejmującego funkcjonowanie
istniejącej, neoliberalnej odmiany kapitalizmu od postulowanej
odmiany tego ustroju pod nazwą cesjonalizmu, prezentowanej w trzech ostatnich rozdziałach. To właśnie rynek pracy
i rynek kapitału mają decydujący wpływ na szanse przetrwania
kapitalizmu. Jeśli oba rynki będą powielały swoje deformacje
nabyte w przeszłości, a zwłaszcza w ciągu ostatnich trzydziestu
latach, wystąpią warunki przechodzenia do dalszych etapów
trajektorii libertariańskiej. Jeżeli natomiast uda się kontynuacja rozpoczętej nieśmiało w USA polityki nazwanej neokeynesowską, poprzez racjonalnie wydzielone elementy systemowe i socjalne polityki welfare state, mogą się pojawić szanse
przechodzenia do odmiany kapitalizmu obejmującej istotne
przekształcenie relacji między kapitałem a pracą, z szansą na
dalsze przekształcenia tej relacji wraz z futurologicznym pro— 12 —
Wstęp
cesem zanikania rynku pracy i przekształcania się siły roboczej w partnerów kapitału jako konsumentów jego wytworów lub nawet inwestorów finansowych. Projekt nazwany
cesjonalizmem przewiduje takie przekształcenia, a jego charakter można najkrócej określić jako formę ustroju rentierskiego, zapewniającego wszystkim obywatelom utrzymywanie się z dochodów od zgromadzonego w okresie zatrudnienia
kapitału prywatnego lub pochodzącego z części bazy kapitałowej udostępnianej przez państwo na zasadach pożyczki indywidualnym osobom pozbawionym całkowicie lub częściowo
własnych oszczędności. Projekt ten opiera się na założeniu,
że wcześniej czy później musi nastąpić dopuszczenie zwykłych obywateli do zasobów kapitału finansowego i majątku
wypracowanego przez poprzednie i obecne pokolenia, zamiast
dysponowania tymi zasobami wyłącznie przez elity. W literaturze występują różne pomysły na ten temat, co stwarza
szanse na przetrwanie kapitalizmu, jakkolwiek w zmienionej
postaci.
W przygotowaniu książki pomagało mi wiela osób. Jestem
im winien głęboką wdzięczność. Od profesora Wojciecha Bieńkowskiego i profesora Józefa Fiszera otrzymywałem inspirujące
rady i uwagi krytyczne. W sprawach merytorycznych i redakcyjnych dziękuję za pomoc doktorowi Józefowi Biskupowi.
Cenne były dla mnie również opinie profesora Beniamina
Kostrubca, dr. Jerzego Kura, dr. Andrzeja Kurnickiego, mgr.
Zbigniewa Fornala, mgr. Macieja Tymowskiego, a także dyskusje toczone na posiedzeniach zespołu Katedry Międzynarodowych Stosunków Gospodarczych i Katedry Międzynarodowych Stosunków Politycznych Uczelni Łazarskiego. Serdecznie
dziękuję moim synom, Adamowi i Grzegorzowi, którzy byli
pierwszymi recenzentami tekstów i nie szczędzili mi krytycz— 13 —
Wstęp
nych iprzydatnych uwag. Składam również podziękowanie
Władzom Uczelni Łazarskiego za umożliwienie mi wydania
niniejszej publikacji.
Marian Guzek
— 14 —