Historia relikwii Blogosławionego Czesława

III. RELIKWIE W KOŒCIO£ACH WROC£AWIA
WOJCIECH KUCHARSKI
HISTORIA RELIKWII B£OGOS£AWIONEGO CZES£AWA
– OD POCHÓWKU DO PIERWSZEJ TRANSLACJI
Rola relikwii w rozwoju kultu œwiêtych jest
powszechnie znana i nie wymaga komentarza1. Dla
przyk³adu odwo³am siê do rozprawy Petera Browna, który stwierdzi³: By the end of the sixth century, the graves of saints [...] had become centers of
the ecclesiastical life of their region. This was because the saints in the Heaven was believed to be
„present” at his tomb on earth (Brown 1981, s. 3).
Celem pracy jest przedstawienie historii relikwii
b³. Czes³awa – pierwszego przeora wroc³awskich
dominikanów – w okresie rodzenia siê jego kultu.
Relikwie oraz miejsce pochówku odgrywa³y podstawow¹ rolê w obiektywizowaniu siê danego œwiêtego w œwiadomoœci wiernych. Wed³ug Aleksan-
dry Witkowskiej (1984, s. 75) jest to szczególnie
widoczne w przypadku kultów lokalnych, które
by³y w pewnym stopniu w³asnoœci¹ spo³eczn¹ i jako
takie wp³ywa³y na pobo¿noœæ lokaln¹. W wiêkszoœci przypadków kszta³towania siê kultu szczególnie istotny jest okres bezpoœrednio po œmierci œwiêtego. Jak zauwa¿y³ André Vauchez (1997, s. 142–
144) w typologii œwiêtoœci œredniowiecznej dominuj¹ dwie kategorie œwiêtych: pierwsi – czczeni
wewn¹trz klasztorów przez wspólnoty monastyczne, drudzy – czczeni przez masy ludowe. W przypadku b³. Czes³awa mamy do czynienia z procesem,
w którym w ci¹gu pierwszego stulecia po œmierci
przeora zainicjowany zosta³ kult publiczny.
DATA ŒMIERCI B£. CZES£AWA
Najstarszym Ÿród³em wspominaj¹cym datê
œmierci Czes³awa jest, pochodz¹cy z koñca XV w.,
nekrolog dominikanów wroc³awskich (Spie¿ 2002,
s. 103–104). Zapisano w nim pod dat¹ 15 lipca obijt
frater Thessezlaus bone memorie in Wratislaviae
(Biblioteka Uniwersytecka we Wroc³awiu [dalej:
BUWr.], IV F 222, s. 31). Wiarygodnoœæ tej zapiski jest du¿a. Wynika ona z istotnej roli, jak¹ w liturgii konwentualnej odgrywa³y zapisy zwi¹zane
z komemoracj¹ zmar³ego (Derwich 2006, s. 16)2.
Poœwiadczony na pocz¹tku XIV w. kult b³. Czes³awa wskazuje na doœæ wczesn¹ komemoracjê
(Spie¿ 2002, s. 92–95; Kucharski 2003). Pierwot1
2
Zob. np. Angenendt (1994); Brown (1981); Geary (1990);
Head (1999); Kracik (2002); Starnawska (2005).
Na temat nekrologów i komemoracji zob. J.-L. Lemaître,
M. Derwich (1997) ; Wollasch (1990); F. Wolnik (2002,
s. 457–460); Kaczmarek (2005).
ny mortuarz dominikanów wroc³awskich nie zachowa³ siê. Nie ma jednak w¹tpliwoœci, ¿e podobnie
jak w innych klasztorach dominikanie wroc³awscy
prowadzili zapisy nekrologiczne od chwili fundacji (Kaczmarek 2005, s. 128). Ponadto, wstêpne badania przeprowadzone nad nekrologiem wskazuj¹,
¿e by³ on co najmniej drugim w konwencie wroc³awskim3. Carl Blasel stwierdzi³, ¿e znany nam nekrolog powsta³ w 1483 r., a jego twórc¹ by³ Jan Foyt
zwany Advocatusem, który przepisa³ czêœæ zapisek
ze starszego nekrologu (Blasel 1912, s. 9; Zawadzka
1975, s. 322). Poniewa¿ w nekrologu tym zapiski
m³odsze poprzedzaj¹ starsze, przyj¹æ trzeba, ¿e zapiski ze starego nekrologu by³y do niego wpisywane
stopniowo, w d³u¿szym okresie czasu, a równocze3
Dok³adniej t¹ kwesti¹ zaj¹³em siê w dysertacji doktorskiej
przygotowanej pod kierunkiem pana prof. Marka Derwicha.
231
III. RELIKWIE W KOŒCIO£ACH WROC£AWIA
œnie wpisywano nowo zmar³ych braci i dobrodziejów (BUWr., IV F 222, s. 31, 39). Pod dat¹ 15 lipca
znajduj¹ siê imiona trzech zmar³ych braci w nastêpuj¹cej kolejnoœci: Fryderyk Reychart (zmar³y
w 1483 r.), Czes³aw (zmar³y po 1241 r.) i Jan Francisci (zmar³y w 1560 r.) (BUWr. IV F 222, s. 31).
Mo¿na na tej podstawie wywnioskowaæ, ¿e zapiska
o œmierci Czes³awa w dniu 15 VII znajdowa³a siê
ju¿ w starszym nekrologu i wpisana zosta³a nied³ugo po 1483 r., na co wskazuje XV-wieczny dukt rêki.
Rok œmierci jest natomiast trudny do ustalenia.
Bior¹c pod uwagê póŸn¹, bo zapisan¹ dopiero w XV
w., tradycjê o obronie Wroc³awia przed Mongo³ami w 1241 r., mo¿emy za³o¿yæ, ¿e b³. Czes³aw zmar³
po 1241 r. (Spie¿ 2002, s. 87–108). Do wspomnia-
nej zapiski nekrologicznej w czasach nowo¿ytnych
(wskazuje na to humanistyczny krój pisma) dopisano rok 12424. Niestety dukt pisma nie daje siê dok³adniej datowaæ, a nekrolog u¿ywany by³ do
XVIII w. Rok 1242 jako data œmierci zosta³ odnotowany równie¿ na grafice Jakuba Pontanusa wydanej w 1599 r., a tak¿e w inskrypcji pod przedstawiaj¹cym Czes³awa obrazem nazywanym w Ÿród³ach vetustissima imago, który powsta³ mo¿e ju¿ w koñcu
XV w. (Kucharski 2006, s. 64–67). Wiele wskazuje
zatem, ¿e tradycja k³ad¹ca œmieræ Czes³awa na 1242
r. ma co najmniej XV-wieczn¹ genezê. Nie oznacza
to jednak, ¿e musi byæ wiarygodna – dla komemoracji najwa¿niejsza by³a data dzienna zgonu, tylko
ona te¿ by³a wpisana w najstarszym nekrologu.
MIEJSCE POCHÓWKU
W pierwszej po³owie XIII w. Koœció³ ostatecznie usankcjonowa³ funkcjonowanie pochówków
w obrêbie œwi¹tyni. Jeszcze w Dekretach Gracjana
znajdowa³y siê zakazy grzebania w miejscu przechowywania eucharystii, choæ jednoczeœnie wskazywano, ¿e biskupi, opaci, godni ksiê¿a i zas³u¿eni œwieccy mog¹ zostaæ pochowani w przedsionku koœcio³a
(Friedberg (ed.) 1879, kol. 726–727)5. Ju¿ w Dekreta³ach Grzegorza IX z 1. po³. XIII w. nie znajdywano niestosownoœci w pochówkach w koœciele (Decretalium Gregorii, 1996, Liber III, Titulus XXVIII, De sepulturis)6. Przestrzeñ cmentarna koœcio³a
obejmowa³a œwi¹tyniê, zabudowê klasztorn¹ oraz
sam cmentarz, tworz¹c, jak stwierdzi³ Philippe Ariès,
przestrzeñ podzielon¹ na stopnie koœcielne w obrêbie koœcio³a (Ariès, 1989, s. 63)7. Przy czym najwy¿szymi miejscami w tej hierarchii by³y najbardziej eksponowane miejsca œwi¹tyni, jak prezbiterium, zaœ najni¿szymi, najbardziej oddalone od œwi¹tyni partie cmentarza. Potwierdzaj¹ to równie¿ badania archeologiczne w klasztorach8. Dominikanie
nie ró¿nili siê w tym wzglêdzie od innych zakonów.
W Ÿród³ach nie zachowa³y siê informacje na temat miejsca pochówku b³. Czes³awa. Poszukiwanie
analogii w umiejscowieniu pochówków pierwszych
przeorów, lub innych zas³u¿onych zakonników nie
daje jednoznacznych wniosków. Znajdujemy bowiem pochówki wybitnych dominikanów w ró¿nych
4
5
6
7
8
15 Julii 1242.
Szczególnie czêœæ II, Causa XIII, questio II, canony 15, 18,
19; por. Wollasch (1990, s. 8).
Por. Zoll-Adamikowa (1971, przyp. 9).
Por. D¹browska (1992, 1995, 1997).
Zob. np. Racinet (1997); Chudziakowa (1997); Kurnatowska (1997); Zoll-Adamikowa (1997); Piasecki (2003).
232
miejscach. Jordan, drugi genera³ zakonu, w swoim
Libellusie stwierdzi³, ¿e œw. Dominik tu¿ po œmierci zosta³ pochowany miêdzy o³tarzami w przedniej
czêœci chóru koœcio³a œw. Miko³aja w Bolonii (Blessed Jordan, nr 96–98)9, w podobnym miejscu pochowany zosta³ Albert Wielki w Kolonii (Kostecki 1986,
s. 354), czy Franciszek Oczko najpewniej w Brzegu (Kielar 1975, s. 366)10. Natomiast grób œw. Jacka najprawdopodobniej znajdowa³ siê w rejonie
wschodniego zamkniêcia nawy pó³nocnej koœcio³a
Œw. Trójcy w Krakowie (Szyma 2004, s. 90).
Przyjmuj¹c, ¿e Czes³aw w momencie œmierci
uwa¿any by³ za za³o¿yciela i pierwszego przeora
klasztoru, mo¿emy za³o¿yæ, ¿e zosta³ pochowany
w eksponowanym miejscu. Koœció³ œw. Wojciecha
sk³ada³ siê wówczas z prezbiterium, nawy i niewielkiej zakrystii dobudowanej do pó³nocnej œciany prezbiterium. Najbardziej wyró¿nionym miejscem, które
mog³o spe³niaæ funkcjê sepulkraln¹ by³a krypta usytuowana za o³tarzem pod pierwszym przês³em prezbiterium. Przebadanie krypty pod wzglêdem archeologiczno-architektonicznym nie da³o w tej sprawie
ostatecznego rozstrzygniêcia (Ma³achowicz 1978,
s. 102). Kieruj¹cy badaniami Edmund Ma³achowicz
(1975, s. 22–23) stwierdzi³ jednak, i¿ mog³a ona s³u¿yæ do przechowywania cennych relikwii lub pochówku wybitnego zmar³ego. Jednoczeœnie zaznaczy³, i¿ argumentem œwiadcz¹cym przeciwko funkcji grzebalnej tej krypty jest mo¿liwoœæ jej oœwietlenia od strony po³udniowej. Za lokalizacj¹ pochów9
10
Por. Vicaire (1985, s. 299).
W zbiorze kazañ dominikañskich BUWr. I Q 451, s. 64 na
marginesie zapisano Magistri Francisci, qui sub lapide in
choro ante pulpitum iacet.
HISTORIA RELIKWII B£. CZES£AWA – OD POCHÓWKU DO PIERWSZEJ TRANSLACJI
ku w chórze (niekoniecznie w krypcie) przemawia
równie¿ fakt, ¿e chór by³ jedyn¹ czêœci¹ koœcio³a,
która po œmierci Czes³awa, a¿ do koñca XIII w. pozosta³a nienaruszona pod wzglêdem budowlanym
(Ma³achowicz 1975, s. 27–35; 1978, s. 107–111).
Zatem, je¿eli Czes³aw zosta³ pochowany w koœciele, a translacja z 1330 r. by³a pierwsz¹ ekshumacj¹
jego cia³a, jako miejsce jego pochówku nale¿y uznaæ
chór koœcio³a œw. Wojciecha.
Wed³ug Cezarego Buœki (2006, s. 51–56) koœció³
œw. Wojciecha ucierpia³ podczas najazdu mongolskiego w 1241 r.11 Nie znamy jednak skali tych zniszczeñ. Edmund Ma³achowicz wskaza³, ¿e prezbiterium nie zosta³o przebudowane po najeŸdzie mongolskim, nie wspomnia³ równie¿ o ¿adnych œladach
zniszczeñ w prezbiterium, które mo¿na ³¹czyæ z najazdem mongolskim (Ma³achowicz 1975, s. 27–35).
Stwierdzi³ jednoczeœnie, ¿e znaleziona w nawie war-
stwa spalenizny mo¿e byæ zwi¹zana z wydarzeniami z 1241 r. Wskazuje to na brak sklepieñ w nawie
i przykrycie jej drewnianym stropem. Wed³ug tego
autora spalony dach zosta³ jednak odbudowany
i koœció³ móg³ nadal funkcjonowaæ w latach 40., jeszcze zanim podjêto siê przebudowy nawy w latach
50. XIII w. (Ma³achowicz 1975, s. 23). Czes³aw
móg³ byæ pochowany w koœciele jeszcze przed zakoñczeniem odbudowy. Podobnie by³o np. w Tyñcu, gdzie zas³u¿ony opat najprawdopodobniej Anchoras (grób nr 15) zosta³ pochowany w sarkofagu
z dwoma p³ytami jeszcze w trakcie budowy œwi¹tyni (Zoll-Adamikowa 1997, s. 77; ¯urowska 1974,
s. 158–159). Lokalizacja pochówku w chórze,
w którym odbywa³a siê modlitwa konwentualna,
sprzyja³a komemoracji12. Przy takim umiejscowieniu wspólnota ¿yj¹cych zakonników ³¹czy³a siê
w modlitwie ze wspólnot¹ zmar³ych.
TRANSLACJA W 1330 R. РDATACJA I WIARYGODNOή
Translacja, czyli przeniesienie cia³a œwiêtego na
bardziej eksponowane miejsce inicjowa³a kult lub
rozpoczyna³a nowy jego etap (Starnawska 2005, s.
163–165). Do wydania dekretu Audivimus przez Aleksandra III, a w zasadzie do wpisania go do Dekreta³ów Grzegorza IX (1234) pe³ni³a ona funkcjê kanonizacji (Stankiewicz 1966, s. 234–235; Misztal,
1981, s. 25–32). A. Vauchez wskaza³, ¿e po wydaniu dekretu Audivimus nast¹pi³ okres przejœciowy,
w którym nadal funkcjonowa³a kanonizacja przez
translacjê (Vauchez 1997, s. 20–21, 26–27)13. Zastrze¿enie kanonizacji wy³¹cznie dla papiestwa rozpoczê³o proces kszta³towania siê dwóch form legalizacji kultu. Kanonizacji zarezerwowanej dla papie¿a i beatyfikacji pozostawionej w kompetencji biskupa. Pewne œwiat³o na ten problem rzuca bulla
Urbana V Molesta significatio z 1368 r. skierowana
do arcybiskupa Rawenny. Papie¿ krytykowa³ w niej
dominikanów i augustianów, za to ¿e dopuœcili do
kultu dwóch zakonników, którzy zginêli od uderzenia pioruna. Zaznaczy³ przy tej okazji ró¿nicê miêdzy œwiêtym a b³ogos³awionym i wskaza³, ¿e b³ogos³awiony nie mo¿e byæ czczony publicznie bez
11
12
13
Autor odwo³uje siê do badañ Edmunda Ma³achowicza.
Na przyk³adzie benedyktynów por. D¹browska (1995, 171).
Autor podaje przyk³ady translacji, które nie uzyska³y autoryzacji papieskiej: œw. Wulfstan (1198); œw. Piotr z Trevi
(1216); œw. Jan z Gualdo (po 1218); podobnie translacje
biskupów islandzkich: œw. Thorláka Thórhallssona z Skálholt (1198) i œw. Jóna z Hólar (1220) – por. Kuttner, (1975,
s. 369, 371).
zgody miejscowego biskupa (Vauchez 1997, s. 89–
90). Zatem dopuszczalny by³ kult publiczny, nieautoryzowany przez papie¿a, który uzyska³ zgodê ordynariusza miejsca. Jednoczeœnie jest to jednak przyk³ad, ¿e w XIV w. zakony mendykanckie prowadzi³y w³asn¹ politykê dotycz¹c¹ kultu œwiêtych, czêsto
nie zabiegaj¹c o autoryzacje papiesk¹, a nawet zgodê biskupi¹14.
Informacja o translacji po raz pierwszy pojawi³a
siê w drukowanym ¿ywocie b³. Czes³awa „Tutelaris Silesiae”15, w którym Abraham Bzowski (1862,
s. 25) zapisa³ nastêpuj¹c¹ wzmiankê: Ad ejus sacras
exuvias perennis medicina scaturiebat, aegri sanabantur, a doemone insessi liberabantur, a morte ad
vitam surgebant, quam plurimi invocatione Divi.
Propter quae miranda facinora, non multo post humo
erutus et in Ecclesiam munificentia Civium, praesertim vero Nicolai Slup Vratislauiensis Anno Domini
MCCCXXX in ea quam nunc cernimus, amplitudine
erectam de sub altare sub ejus invocatione excitatum illatus, summa in veneratione Popularium
habebatur. W ten sposób hagiograf na pocz¹tku
XVII w. opisa³ pocz¹tki kultu b³. Czes³awa. Niestety, do naszych czasów nie zachowa³y siê ¿adne, pochodz¹ce ze œredniowiecza Ÿród³a, które bezpoœrednio wspomina³yby opisane powy¿ej wydarzenia.
Czy jednak mo¿na odrzuciæ informacje przedsta14
15
Por. inne przyk³ady, Vauchez (1997, s. 94–95).
A. Bsovius, Tutelaris Silesiae seu De vita rebusque praeclare gestis Beati Ceslai ..., Cracoviae 1608; W niniejszej
pracy opieram siê na trzecim wydaniu: Bzowski (1862).
233
III. RELIKWIE W KOŒCIO£ACH WROC£AWIA
wione przez Bzowskiego? Opinie historyków na
temat kompetencji historycznych Bzowskiego s¹
podzielone16. Faktem pozostaje jednak, ¿e zazwyczaj stara³ siê on opieraæ na Ÿród³ach historycznych,
a jak wiemy archiwum dominikanów wroc³awskich
pozna³ doskonale podczas okresu, w którym zarz¹dza³ konwentem œw. Wojciecha (Spie¿ 2002,
s. 107).
Z tekstu wynika, ¿e Bzowski ³¹czy³ ow¹ translacjê z rozbudow¹ koœcio³a dokonan¹ w 1330 r. G³ównym Ÿród³em dla niego by³ nekrolog klasztorny (Vratislavien[sis] Canonizationis, s. 7)17. Znajdujemy
w nim trzy wzmianki, które potwierdzaj¹ fakt przebudowy koœcio³a. Dwie pierwsze (4 VIII)18, (17
IX)19 zwi¹zane s¹ z kommemoracj¹ Miko³aja S³upa, fundatora przebudowy, a trzecia z konsekracj¹
koœcio³a (24 IX)20. Poœwiêcenia tego mia³ dokonaæ
biskup Nanker 24 IX 1330 r. Informacjê Bzowskiego o przebudowie koœcio³a mo¿na zatem uznaæ za
wiarygodn¹. Jednoczeœnie tak¹ datacjê przebudowy
koœcio³a przyjmuj¹ te¿ historycy architektury (Ma³achowicz 1978, s. 107–111; Œwiechowski 2000,
s. 304–305).
W ¿adnej z powy¿szych wzmianek nekrologicznych nie zosta³ wspomniany b³. Czes³aw. Jednak¿e,
16
17
18
19
20
Krytycznie wobec kompetencji historycznych Bzowskiego
wypowiadali siê Blasel (1909, 1912); Schulte (1919); Loenertz (1949); wiarygodnoœci Bzowskiego broni Spie¿ (2002,
s. 97–103, 107).
Podobnie kronikarz klasztorny z XVIII w. w „Chronologia
descripto Conventus S: Adalberti Episcopi et Martyris Wratislavensis” Sacram B: Ceslai Corpus in Ecclesia S: Adalberti sepulturae traditum permansit usque ad Annum 1330,
quo prima vice sacrum de terra levatum et in noviter ampliatam Ecclesiam prout nunc videtur translatum thecam
parva lignea conclusum et repositum et in veneratione semper fuit. Hanc Ecclesiam, quae nunc cernitur non extitisse
tempore obitus B: Ceslaus atque ideo in moderna non fuisse sepultum, testantur calendaria conventus [podkreslenie
moje!] in his habetur, pridie nonas Augusti obijt Dominus
Nicolaus de Schupp civis Wratislaviensis, de cujus hae reditate aedificatus est Chorus, et fere totum Claustrum. habetur 2do inferius Anno Domini 1330 dedicatus est Chorus, et Ecclesia per Dominum Nankerum Episcopum Wratislaviensem octavo Kalendas octobris. BUWr. IV F 221a,
s. 6–7.
Obijt dominus Nicolaus de Slup civis wrat. de cuius hereditate edificatus est chorus et fere totum claustrum (BUWr.
IV F 222, s. 38).
Anniversarium domini Nicolai Slup fundatoris huius Chori
((BUWr. IV F 222, s. 51).
Anno Domini 1330 dedicatus est chorus et eclesia per dominum Nankerum Episcopum Wratislaviensi., póŸniej
w czasach nowo¿ytnych dodano informacjê – Anniversaria
dies Dominica ante festum Sancti Michaelis (BUWr. IV F
222, s.54). Jednak¿e w roku 1330 niedziela przed œw. Micha³em wypada 23 IX.
234
je¿eli weŸmiemy pod uwagê tradycjê liturgicznego
kultu b³. Czes³awa w okresie przedbeatyfikacyjnym,
to znajdziemy wyraŸny zwi¹zek miêdzy konsekracj¹
nowego chóru a kultem wroc³awskiego przeora.
Dominikanie zeznaj¹cy w procesie beatyfikacyjnym
Czes³awa (Miko³aj Lanski21, Antonin Sobelius22
i Augustyn Hörlitz23) oœwiadczyli, ¿e wspomnienie
liturgiczne Czes³awa obchodzono w dzieñ wolny po
niedzieli poœwiêcenia koœcio³a (konsekracja koœcio³a
mia³a miejsce 24 IX)24. Podobnie przeor Jakub
Günther i zakrystian Florian zeznali, ¿e œwiêto b³.
Czes³awa by³o celebrowane w dzieñ wolny w czasie oktawy konsekracji koœcio³a. Na potwierdzenie
swoich s³ów pokazali star¹ tablicê wisz¹ca w zakrystii mniejszej, na której z³otymi literami zosta³o zapisane: Dedicatio Ecclesiae Dominica ante festum
Sancti Michaelis. Infra Octavam Die vacanti, festum
Sancti Ceslai25. Trudno okreœliæ datacjê tej tablicy,
a co za tym idzie moment, w którym przyjêto tak¹
datê celebrowania œwiêta Czes³awa. Warto zauwa¿yæ, ¿e miêdzy 1330 r. a 1705 r., czyli momentem
procesu beatyfikacyjnego, czterokrotnie dokonano
rozpoznania relikwii, w tym dwukrotnie uroczyœcie
(4 I 1469, 4 I 1607, 29 III 1607, 10 IX 1699). Mimo
to w klasztorze czczono Czes³awa w dniu nawi¹zuj¹cym do przebudowy z 1330 r., zatem Ÿród³o tablicy mog³o czerpaæ z starszej tradycji. Poniewa¿ nie
jest to dies natalis b³. Czes³awa, czyli jak wskazuje
nekrolog klasztorny – 15 VII, zgodnie z tekstem
Bzowskiego œwiêto to nale¿a³oby ³¹czyæ z pierwsz¹
translacj¹ relikwii Czes³awa i okreœliæ je jako liturgiczne œwiêto dies translationis26.
Dodatkowe argumenty za datowaniem translacji
na 1330 r. znajdujemy w innych Ÿród³ach. W pochodz¹cej z lat 70. XV w. zapisce o rekognicji relikwii
Czes³awa w 1469 r. znajduje siê informacja, ¿e
szcz¹tki jego zdeponowane by³y w „koœciele zewnêtrznym” pod oknem w po³udniowym ramieniu tran21
22
23
24
25
26
Protoko³y zeznañ œwiadków zosta³y uwzglêdnione w materia³ach z procesu beatyfikacyjnego odbywaj¹cego siê we
Wroc³awiu w 1705 r., obecnie przechowywanych w Watykanie, por. Sacrorum Ritum Congregatione Wratislaviensis
Beatificationis et Canonisationis Servi Dei Ceslai Odrovansij Ordinis Praedicatorum, Archivio Segreto Vaticano, Archivum Congregationis Sacrorum Rituum, Processus 3620,
s. 147.
Tam¿e, s. 157.
Tam¿e, s. 168.
Tam¿e, por. uwagi powy¿ej.
Tam¿e, s. 270.
Por. Kucharski, Wp³yw beatyfikacji na kult liturgiczny B³.
Czes³awa w klasztorze i w diecezji wroc³awskiej, [w:] Klasztor w Koœciele, M. Derwich, A. Pobóg-Lenartowicz (red.),
[w druku].
HISTORIA RELIKWII B£. CZES£AWA – OD POCHÓWKU DO PIERWSZEJ TRANSLACJI
septu27. Badania architektoniczne wskazuj¹, ¿e transept powsta³ w latach 50. XIII w, czyli po œmierci
Czes³awa, zatem nie mog³o byæ to pierwotne miejsce jego pochówku (Ma³achowicz, 1975, s. 27–35;
1978, s. 107–111). Na tej podstawie datê post quem
translacji mo¿na okreœliæ na lata 50. XIII w., a ante
quem na 1469 r.. Datacja translacji na 1330 r., wynikaj¹ca z notatki Bzowskiego i tradycji liturgicznej, mieœci siê w tym przedziale czasowym.
SKUTKI TRANSLACJI W 1330 R.
Jak wczeœniej wskazaliœmy najbardziej prawdopodobne jest, ¿e translacja zwi¹zana by³a z konsekracj¹ przebudowanego chóru w 1330 r. Niestety nie
wiemy, czy by³a przez tê przebudowê wymuszona,
czy te¿ przebudowa stanowi³a jedynie sprzyjaj¹c¹
okolicznoœæ do podjêcia dzia³añ promuj¹cych kult
Czes³awa. Za tym drugim przypadkiem przemawia
datowanie translacji na moment konsekracji wybudowanego ju¿ chóru.
Mo¿liwe, ¿e to dopiero w momencie translacji
zainicjowany zosta³ kult Czes³awa. Sugeruje to brak
wzmianki o Czes³awie w sprawozdaniu o stanie prowincji z 1277 r., w którym wymieniono dominikanów s³yn¹cych cudami w Polsce28.
Badania Aleksandry Witkowskiej wykaza³y, ¿e
cuda by³y niezbêdnym elementem umacniania siê
i rozwijania nowych kultów (Witkowska, 1984, s.
40). Pojawiaj¹ce siê po translacji wzmianki o cudach
Czes³awa oraz przeniesienie jego cia³a do transeptu
(do czêœci koœcio³a dostêpnej dla wiernych – in Ecclesia exteriori) zdaj¹ siê wskazywaæ, ¿e mamy tu do
czynienia z zainicjowaniem kultu w sferze publicznej i mo¿e pocz¹tkiem funkcjonowania ruchu pielgrzymkowego. Potwierdza to póŸniejsza o oko³o 30
lat wzmianka zawarta w ¿ywocie Jacka ibique frater Cesslaus innumeris prodigiis corruschans felici
fine quievit (De vita et miraculis Sancti Iacchonis,
s. 856).
Jak pamiêtamy uroczysta translacja mog³a pe³niæ funkcjê kanonizacji. Niestety nie wiemy czy
uczestniczy³ w niej biskup Nanker. Je¿eli przyj¹æ,
¿e mia³a ona miejsce dok³adnie w dniu konsekracji
nowego koœcio³a, to obecnoœæ biskupa jest prawdopodobna29. Z ca³¹ pewnoœci¹ mo¿emy jednak stwierdziæ, ¿e nawet je¿eli uczestniczy³ w niej biskup, nie
mia³a ona charakteru beatyfikacji, milcz¹ wszak
o tym wszystkie póŸniejsze Ÿród³a30.
FORMA MEMORII PO TRANSLACJI
Grób by³ najlepszym noœnikiem informacji memoratywnych, dlatego w miejscu pochówku nale¿a³oby oczekiwaæ istnienia jakiejœ zwizualizowanej
formy upamiêtnienia, która dostarcza³aby odpowiedniej wiedzy wiernym czcz¹cym Czes³awa31. Przekazy Ÿród³owe wskazuj¹, ¿e ju¿ w XIII w. w niektórych wypadkach dominikanie przykrywali groby swoich zakonników p³ytami (Spie¿, 1997). W ten
27
28
Notatka ta pochodzi z zaginionej ksiêgi rachunków przeorskich z koñca XV w. [dok³adnie tymi Ÿród³ami zaj¹³em siê
w dysertacji doktorskiej napisanej pod kierunkiem pana prof.
Marka Derwicha] obecnie znana jedynie z odpisów: m. in.
BUWr. IV Q 194, k. 7r – „ [...] dicta vero ossa recondita in
ladula parva sera et clavi in ea relicta reposita sunt in locum pristinum in Ecclesia exteriori sub Altari ligneo verse
Austrum sub longa et alta fenestra situato ut igitur posteri
certi sint nihil amplius in dicto Beati Viri Sepulchro praeter ossa ipsius contineri haec omnia ad librum istum ad perpetuam rei memoriam sunt annotata Anno Domini 1476
[...]”; por Kucharski (2008).
W sprawozdaniu tym Jacka i biskupa Wita, pochowanych
w Krakowie nazwano cudotwórcami, Scriptores Ordinis
Praedicatorum, ed. J. Quétif, J. Echard, T. 1. Lutetiae Parisiorum 1719, s. I.
sposób by³ zaznaczony grób œw. Dominika32, przypuszczalnie œw. Jacka (PaŸdzior 1997, s. 202–203,
przyp. 34) i Franciszka Oczki (Kielar 1975, s. 366).
Zaœ w XIV w. (czyli po translacji) funkcjonowanie
p³yt nagrobnych duchownych potwierdzaj¹ zabytki
ze Œl¹ska i innych terenów Polski33. Je¿eli przyj¹æ
29
30
31
32
33
Warto przypomnieæ, ¿e dominikanie wroc³awscy mieli bardzo dobre stosunki z biskupem Nankerem; por. K³oczowski (1956, s. 185–190); Blasel (1912, s. 18) – trzech biskupów sufraganów we Wroc³awiu w XIV w. pochodzi³o z klasztoru œw. Wojciecha.
O tym, ¿e taka sytuacja by³a mo¿liwa, chocia¿ rzadka, wskazuje historia kultu b³. Benigny, por. A. Ciesielski (1999).
Zob. np. Wollasch (1990); Mrozowski (1997); Jakubwska
(2003); jednoczeœnie warto zaznaczyæ, ¿e dla ludzi niepiœmiennych inskrypcja mog³a pe³niæ funkcje symboliczne
por. Bracha (1999).
Potwierdzaj¹ to zeznania Bonawentury z Werony w boloñskim procesie kanonizacyjnym œw. Dominika, The Process
of Canonization at Bologna, nr 10.
Na Œl¹sku por. Bretschneider (1930); Burgemeister, Grundmann (1930, s. 197); Ziomecka (1967, s. 125, il. 93, 256);
na innych terenach Polski zob. np. Corpus Inscriptionum
Poloniae, (1986, s. 157–158; 2002, s. 411); Kowalski (2001,
s. 45–51, 55–56).
235
III. RELIKWIE W KOŒCIO£ACH WROC£AWIA
istnienie p³yty nagrobnej (choæ brakuje na ten temat
jakiejkolwiek infomacji w Ÿród³ach), trzeba by zastanowiæ siê nad treœci¹ inskrypcji34. Najbli¿sze
translacji Ÿród³o – ¿ywot œw. Jacka dostarcza ju¿ wystarczaj¹cej iloœci informacji, które mog³yby znaleŸæ
siê na p³ycie. Dowiadujemy siê z niego, ¿e Czes³aw
nale¿a³ do duchownych z krêgu biskupa Iwo Odrow¹¿a, przyjêty zosta³ do zakonu przez œw. Dominika, uczestniczy³ w za³o¿eniu klasztorów we Fryzaku, Krakowie, Pradze i Wroc³awiu, cieszy³ siê opini¹ œwiêtoœci i zmar³ dokonawszy wielu cudów (De
vita et miraculis Sancti Iacchonis, 1884, s. 845–847).
Inskrypcja mog³aby zatem wygl¹daæ nastêpuj¹co:
Sanctus Ceslaus susceptus ad ordinem per sanctum
Dominicum. In Wratislaviam, in honorem sancti Adalberti claustrum praedicatorum edificavit, ibique innumeris prodigiis corruschans felici fine quievit anno
domini 1242. Taka treœæ odpowiada³aby póŸniejszym
inskrypcjom wystêpuj¹cym wspólnie z portretami
Czes³awa i pe³ni¹cym rolê verba visibilia (Michalski
1982, s. 171–208; Kucharski 2006, s. 61–73).
Nagrobek taki spoczywa³by w konkretnej przestrzeni semantycznej. Jest to o tyle istotne, ¿e samo
umiejscowienie nagrobka zawiera³o ju¿ w sobie odpowiedni przekaz ideowy. Wyró¿nione miejsce, takie jak: prezbiterium, chór, osobna kaplica, czy nawa
g³ówna wskazywa³y na rangê osoby pochowanej, jej
stan i znaczenie dla wspólnoty wiernych danej œwi¹tyni (D¹browska, 1997; Kêb³owski 1970, s. 35–36).
Je¿eli przyjmiemy, ¿e Czes³aw zosta³ pochowany w
chórze zakonnym (jak wykazaliœmy ta mo¿liwoœæ
jest najbardziej prawdopodobna), to po translacji
umiejscowienie grobu uleg³o zmianie in Ecclesia
exteriori35. Przesuniêcie relikwii ze strefy niedostêpnej dla wiernych do przestrzeni dla nich dostêpnej
mog³o symbolizowaæ zmianê w relacji sakralnej do
danego œwiêtego.
W Ÿród³ach nie znajdujemy jednak ¿adnych dowodów potwierdzaj¹cych istnienie p³yty nagrobnej
Czes³awa. Mo¿liwe zatem, ¿e g³ównym noœnikiem
informacji o nim by³a tradycja ustna.
Na koniec warto równie¿ zastanowiæ siê, czy zgodnie z sugesti¹ Bzowskiego relikwie Czes³awa przeniesiono pod dedykowany mu o³tarz (sub altare sub
ejus invocatione excitatum). Informacje o o³tarzu pod
wezwaniem b³. Czes³awa posiadamy dopiero z pocz¹tku XVII w. Wy¿ej wspomniana notatka dotycz¹ca przeniesienia relikwii b³. Czes³awa w 1469 r. na-
zywa ów o³tarz jedynie drewnianym sub Altari ligneo. Gdyby nosi³ on patrocinum Czes³awa zapewne
autor notatki by o tym wspomnia³. W XIV w. o³tarz
dedykowany przysz³emu œwiêtemu nie by³ konieczny do rozwijania kultu. Istotniejsze by³o samo miejsce sepulchrum. Przekonuje nas o tym ¯ywot œw.
Jacka, w którym ani razu nie wspomniano o o³tarzu
pod jego wezwaniem. Tak samo by³o w przypadku
kultu œw. Kingi. Zapiski de miraculis datowane od
1307 r. wskazuj¹ na rozwój ruchu pielgrzymkowego ju¿ od pocz¹tków XIV w. chocia¿ jej cia³o spoczywa³o w pierwotnym grobie, a nie pod o³tarzem
(Witkowska 1971; Kowalski, Fischer 1992, s. 111–
134). Breve papieskie z koñca XV w. dotycz¹ce
translacji relikwii dwóch bernardynów: Jana z Dukli i Szymona z Lipnicy wskazuje, ¿e translacja niekoniecznie musia³a wi¹zaæ siê z wystawieniem o³tarza (Wyczawski 1984, s. 152). W obydwu przypadkach wybudowano jedynie kamienny grobowiec.
Wydaje siê zatem, ¿e informacjê o o³tarzu w XIV
w. nale¿y uznaæ za wymys³ Bzowskiego, który podkreœla³ w ¿ywocie ci¹g³oœæ kultu. Odpowiada ona
stanowi z pocz¹tku XVII w., czyli z okresu, w którym
Bzowski pisa³ ¿ywot Czes³awa.
***
B³. Czes³aw zmar³ najprawdopodobniej 15 VII
1242 r. i przypuszczalnie zosta³ pochowany w chórze
koœcio³a œw. Wojciecha. W pocz¹tkowym okresie pamiêæ o nim utrwalana by³a dziêki komemoracji.
Mo¿liwe, ¿e jeszcze przed translacj¹ dominikanie
zaczêli podejmowaæ dzia³ania maj¹ce na celu zakorzenienie w œwiadomoœci lokalnej kultu b³. Czes³awa, nie mamy na to jednak przekonuj¹cych dowodów36. Po niespe³na 100 latach od œmierci, przy okazji przebudowy chóru, cia³o ekshumowano i przeniesiono do po³udniowego ramienia transeptu. Translacja do czêœci koœcio³a dostêpnej dla wiernych najprawdopodobniej zwi¹zana by³a z inicjacj¹ kultu
w sferze publicznej. Nie ma Ÿróde³, które bezpoœrednio wskazywa³yby na istnienie jakiejœ formy memorii. Wydaje siê jednak, ¿e nowe miejsce pochówku zosta³o w jakiœ sposób zaznaczone. Upamiêtnienie b³. Czes³awa by³o wszak jednym z warunków
niezbêdnych do rozwoju kultu. Na temat relikwii b³.
Czes³awa w póŸniejszym okresie zobacz Kucharski
2009.
36
34
35
O mo¿liwoœci funkcjonowania ju¿ w XIII w., a szczególnie
od XIV w. inskrypcji nagrobkowych o rozbudowanej treœci
œwiadcz¹ m. in. nagrobki Piastów Œl¹skich, por. Kêb³owski, Treœci ideowe..., s. 42, 43, 49, 63–66, 73.
Por. przyp. 28.
236
Przeprowadzone przeze mnie badania nad kazaniem Peregryna z Opola na dzieñ œw. Dominika zdaj¹ siê wskazywaæ,
¿e wzmianka o Czes³awie zapisana zosta³a dopiero po translacji. Dok³adnie tym problemem zaj¹³em siê w dysertacji
doktorskiej przygotowanej pod kierunkiem pana prof. Marka
Derwicha.
HISTORIA RELIKWII B£. CZES£AWA – OD POCHÓWKU DO PIERWSZEJ TRANSLACJI
BIBLIOGRAFIA
RÓD£A WYDANE
Blessed Jordan
1964 Libellus, [w:] Saint Dominic Biografical Documents, ed. and introd. F. C. Lehner with foreword
A. Fernandez, (http://domcentral.org/trad/domdocs/
0001.htm).
Bzowski A.
1862
Tutelaris Silesiae seu de vita rebusque praeclare
gestis Beati Ceslai Odrovansii [...], tertio edidit
Joannes Nep. Ceslaus de Montbach…, Wratislaviae.
Corpus Inscriptionum Poloniae,
1986 t. 1, Województwo kieleckie, J. Szymañski (red.),
z. 5, W³oszczowa, Koñskie i Ostrowiec Œwiêtokrzyski z regionami, M. Janik (wyd.), Kielce.
2002 t. 8, Województwo krakowskie, Z Perzanowski
(red.), z. 1, Katedra krakowska na Wawelu), A.
Perzanowska (wyd.), R. M. Zawadzki (red.), Kraków.
De vita et miraculis Sancti Iacchonis
1884 De vita et miraculis Sancti Iacchonis (Hyacinthi)
Ordinis Fratrum Praedicatorum auctore Stanislao
lectore Cracoviensi eiusdem ordinis, wyd. L. Æwikliñski, [w:] MPH t. 4, Lwów, s. 818–903.
Decretalium Gregorii
1996 Decretalium Gregorii Papae IX compilationes libri V, [w:] Bibliotheca Augustana (http://www.fhaugsburg.de/~harsch/Chronologia/Lspost13/GregoriusIX/gre_0000.html).
Friedberg E. (ed.).
1879 Corpus Iuris Canonici, [...], pars prior, Decretum
Magistri Gratiani, Lipsiae.
Peregrini de Opole.
1997 Sermones de tempore et de sanctis, R. Tatarzyñski
(wyd.), Warszawa.
The Process of Canonization at Bologna.
1964 The Process of Canonization at Bologna[w:] Saint
Dominic Biografical Documents, ed. and introd. F.
C. Lehner with foreword A. Fernandez (http://domcentral.org/trad/domdocs/0003.htm).
Vratislavien[sis] Canonizationis.
1702 Vratislavien[sis] Canonizationis Beati Ceslai Odrovantii Ordinis Praedicatorum. Summarium, [w:] Sacrorum Rituum Congregatione Eminentissimo et
Reverendissimo D[omino] Card[inalo] Francisco
Barberini ponente Vratislavien[sis] Canonizationis beati Ceslai Odrovantij Ordinis Praedicatorum.
Positio super Introductione Causae et Signatura
Commisionis, Rzym.
LITERATURA:
Angenendt A.
1994 Heilige und Reliquien: die Geschichte ihres Kultes vom frühen Christentum bis zur Gegenwart, Munich.
Ariès Ph.
1989 Cz³owiek i œmieræ, przek³. Eligia B¹kowska, Warszawa.
Blasel C.
1909 Der Selige Ceslaus. Sein Leben, seine Verehrung,
seine Graubstätte, Breslau.
1912 Geschichte von Kirche und Kloster St. Adalbert zu
Breslau, Breslau.
Bracha K.
1999 Pismo, s³owa, symbole. Pomiêdzy œredniowieczn¹
pobo¿noœci¹ a magi¹ [w:] Inskrypcje Toruñskie, I.
Sawicka (red.), Toruñ, s. 7–24.
Bretschneider P.
1930 Studien und Bemerkungen über epigraphische
Denkmäler aus dem XIII und XIV Jahrhundert,
Zeitschrift des Vereins für Geschichte [und Alterthum] Schlesiens, t. 64, s. 21–28.
Brown P.
1981 The Cult of the Saints: Its Rise and Function in
Latin Christianity, Chicago.
Burgemeister L., Grundmann G.
1930 Die Kunstdenkmäler der Stadt Breslau, teil 1, Die
kirchlichen Denkmäler der Dominsel und der Sandinsel, Breslau.
Buœko C.
2006 Wroc³aw w czasach b³. Czes³awa [w:] B³. Czes³aw
Patron Wroc³awia, t. 1, Œredniowiecze i czasy nowo¿ytne, M. Derwich (red.), Wroc³aw–Warszawa,
s. 51–60.
Chudziakowa J.
1997 Pochówki z zespo³ów klasztornych Mogilna, Strzelna i Trzemeszna, woj. bydgoskie [w:] Œmieræ..., s.
87–103.
Ciesielski A.
1999 Benigna (1241), cysterka, mêczennica, b³ogos³awiona [w:] Nasi œwiêci. Polski s³ownik hagiograficzny, A. Witkowska (red.), Poznañ, s. 105–109.
D¹browska E.
1992 Groby uprzywilejowane w Polsce œredniowiecznej,
Roczniki Historyczne, t. 58, s. 87–92.
1995 Ceremonia³ pogrzebu opata i opatki, w œredniowiecznej Europie ³aciñskiej, [w:] Benedyktyni tynieccy w œredniowieczu. Materia³y z sesji naukowej, Wawel – Tyniec 13–15 paŸdziernika 1994,
Klementyna ¯urowska (red.), Tyniec, s. 157–177.
1997 Liturgia œmierci a archeologia: uwagi o wyborze
miejsca pochowania, orientacji, u³o¿enia cia³a i
jego ubiorze w œredniowiecznej Europie ³aciñskiej,
Kwartalnik Historyczny, t. 104, z. 4, s. 3–14.
Derwich M.
2006 B³. Czes³aw – ¿ycie i rozwój kultu [w:] B³ogos³awiony Czes³aw Patron Wroc³awia, t. 1, Œredniowiecze i czasy nowo¿ytne, M. Derwich (red.), Wroc³aw-Warszawa, s. 15–26.
237
III. RELIKWIE W KOŒCIO£ACH WROC£AWIA
Geary P.
1990
Head T.
1999
Furta Sacra: Thefts of Relics in the Central Middle Ages. Princeton.
The Cult of the Saints and Their Relics, [w:] The
ORB: On-line Reference Book for Medieval Studies
(http://www.the-orb.net/encyclop/religion/hagiography/cult.htm).
Jakubowska B.
2003 In pictura et in scriptura. Treœci ideowe renesansowej galerii fundatorów i dobrodziejów Oliwy,
[w:] Studia z historii sztuki i kultury Gdañska
i Europy Pó³nocnej, Prace poœwiêcone pamiêci
Doktor Katarzyny Cieœlak, J. Friedrich, E. Kizik
(red.), Gdañsk, s. 57–89.
Kaczmarek K.
2005 Nekrolog Dominikanów poznañskich, Studia
ród³oznawcze, t. 43, s. 125–150.
Kêb³owski J.
1970 Treœci ideowe gotyckich nagrobków na Œl¹sku, Poznañ.
Kielar P.
1975 Studia nad kultur¹ szkoln¹ i intelektualn¹ dominikanów prowincji polskiej w œredniowieczu [w:] Studia nad histori¹ dominikanów w Polsce 1222–1972,
J. K³oczowski (red.), t. 1, Warszawa, s. 271–515.
K³oczowski J.
1956 Dominikanie polscy na Œl¹sku w XIII–XIV wieku,
(Towarzystwo Naukowe KUL, Rozprawy Wydzia³y Historyczno-Filologicznego 17), Lublin.
Kostecki R.
1986 Œwiêty Albert Wielki [w:] Dominikanie. Szkice
z dziejów zakonu, M.A. Babraj (red.), Poznañ.
Kowalski K.M.
2001 Dawne inskrypcje pomorskie. Studia epigraficzne,
Gdañsk.
Kowalski L., Fischer S.
1992 ¯ywot B³. Kingi i dzieje jej kultu, Tarnów.
Kracik J.
2002 Relikwie, Kraków.
Kucharski W.
2003 Le développement de l’iconographie de bienheureux Ceslas [w:] Religieux, saints et dévotions.
France et Pologne XIIIème–XVIIIème siècles, M. Derwich, B. Dompnier (red.), Siècles, t. 16, s. 119–140.
2006 Graficzne ¿ywoty b³. Czes³awa i ich oddzia³ywanie
na rozwój jego ikonografii [w:] B³ogos³awiony Czes³aw Patron Wroc³awia, t. 1, Œredniowiecze i czasy nowo¿ytne, M. Derwich (red.), Wroc³aw-Warszawa, s. 61–73.
2008 Rozpoznanie relikwii b³. Czes³awa w 1469 r. – okolicznoœci i funkcja, [w:] Œwiêty Jacek: dziedzictwo
dominikañskie, E. Mateja, A. Pobóg-Lenartowicz,
M. Rowiñska-Szczepaniak (red.), Opole, s. 354–
362.
2009 Historia relikwii b³. Czes³awa w czasach nowo¿ytnych (od pol. XV w. do sekularyzacji zakonów na
Œl¹sku), [w:] Dominikanie na ziemiach polskich
w epoce nowo¿ytnej, A. Markiewicz, M. Mi³owicki
(red.), (Studia i Ÿród³a Dominikañskiego Instytutu
Historycznego w Krakowie, 5), Kraków, s. 17–41.
238
Kurnatowska Z.
1997 Pochówki w obrêbie koœcio³a i klasztoru oo. Benedyktynów w Lubiniu, [w:] Œmieræ..., s. 107–122.
Kuttner S.
1975 St. Jón of Hólar: Canon law and Hagiography in
medieval Iceland, Analecta Cracoviensia, t. 7, s,
367–375.
Labuda G.
1959 Wojna z Tatarami w roku 1241, Przegl¹d Historyczny, t. 50, z. 2. s. 189–224.
1983 Zaginiona Kronika z pierwszej po³owy XIII w. w
Rocznikach Królestwa Polskiego Jana D³ugosza.
Próba rekonstrukcji, Poznañ.
Lemaître J.-L., Derwich M.
1997 Pour un Répertoire des obituaires Polonais [w:]
Œmieræ…, s. 29–43.
Loenertz R.-J.
1949 Les origines de l’ancienne historiographie dominicaine en Pologne, cz. 2, Abraham Bzowski, Archivum Fratrum Praedicatorum, t. 19, s. 49–94.
Ma³achowicz E.
1975 Wczesnoœredniowieczna architektura koœcio³a dominikanów we Wroc³awiu, Kwartalnik Architektury i Urbanistyki, t. 20, s. 11–51.
1978 Architektura zakonu dominikanów na Œl¹sku [w:]
Z dziejów sztuki œl¹skiej, Z. Œwiechowski (red.),
Warszawa, s. 93–148.
Michalski S.
1982 „Widzialne s³owa” sztuki protestanckiej [w:] S³owo i obraz, A. Morawiñska (red.), Warszawa, s.
171–208.
Misztal H.
1981 Causa Historicae w postêpowaniu beatyfikacyjnym
i kanonizacyjnym, Lublin.
Mrozowski P.
1997 Przes³anie symboliczne portretu w kulturze Polski
œredniowiecznej [w:] Cz³owiek w spo³eczeñstwie
œredniowiecznym, R. Micha³owski i in. (red.), Warszawa, s. 197–211.
Nowowiejski A.
1898 Przeniesienie relikwij œ. [w:] Encyklopedja Koœcielna. Pod³ug teologicznej encyklopedji Wetzera i Weltego z licznemi jej dope³nieniami, przy wspó³pracownictwie kilkunastu duchownych i œwieckich osób
wydana przez Micha³a Nowodworskiego, t. 22,
Warszawa, s. 186–187.
PaŸdzior M.
1997 Szesnastowieczny warsztat budowlany polskich
Braci Kaznodziejów na przyk³adzie koœcio³a i klasztoru w Krakowie. W czterechsetn¹ rocznicê kanonizacji œw. Jacka 1594–1994, [w:] Ars sine scientia nihil est. Ksiêga ofiarowana Profesorowi Zygmuntowi Œwiechowskiemu, Joanna Olenderek (red.),
Warszawa, s. 198–210.
Piasecki K.
2003 Badania antropologiczne ludzkich szcz¹tków kostnych wyeksplorowanych w krypcie pod Górk¹ Dominikañsk¹. Analiza Wstêpna [w:] Dominikanie
Gdañsk – Polska – Europa. [...] D. Dekañski,
A. Go³embnik, M. Grubka OP (red.), Gdañsk–Pelplin, s. 455–460.
HISTORIA RELIKWII B£. CZES£AWA – OD POCHÓWKU DO PIERWSZEJ TRANSLACJI
Racinet P.
1997 ¯ycie i œmieræ w œredniowieczu. Przyk³ad klasztorów benedyktyñskich [w:] Œmieræ..., s. 49–69.
Schulte L.
1919 Die historischen Lektionen über des Leben des sel.
Ceslaus, Schlesisches Pastoralblatt, nr 6, s. 71–73;
nr 7, s. 83–85; nr 8, s. 99–100; nr 9, s. 115–118, nr
10, s. 123–125.
Spie¿ J.A.
1997 Polskie nagrobki z XIII i XIV wieku w boloñskim
koœciele Dominikanów, Studia ród³oznawcze,
t. 36, s. 31–43.
1998 Suplika wroc³awskich dominikanów z 1439 roku
[w:] Christianitas et cultura Europae. Ksiêga jubileuszowa profesora Jerzego K³oczowskiego, cz.
1, H. Gapski (red.), Lublin, s. 316–321.
2002 Œredniowieczne œwiadectwa ¿ycia i kultu b³ogos³awionego Czes³awa, [w:] Dominikanie w œrodkowej
Europie w XIII–XV wieku. Aktywnoœæ duszpasterska i intelektualna, J. K³oczowski, J. A. Spie¿ (red.)
(Studia nad histori¹ dominikanów w Polsce, t. 3),
Poznañ.
Stankiewicz A.
1966 Uprawnienia biskupów przy kanonizacji œwiêtych
przed XIII w, Prawo Kanoniczne, t. 9, nr 3–4,
s. 225–254.
Starnawska M.
2005 Relacje o przeniesieniu relikwii (translacje) w dziejopisarstwie polskim i dotycz¹cym ziem polskich.
Problemy interpretacji [w:] Causa creandi. O pragmatyce Ÿród³a historycznego, S. Rosik, P. Wiszewski (red.), Wroc³aw (Acta Universitatis Wratislaviensis 2783, Historia 171), s. 163–193.
Szyma M,
2004 Koœció³ i klasztor dominikanów w Krakowie. Architektura zespo³u klasztornego do lat dwudziestych
XIV wieku, Kraków.
Œmieræ
1997 Œmieræ w dawnej Europie. Zbiór studiów, M. Derwich (red.), Wroc³aw, (Acta Universitatis Wratislaviensis 1863, Historia 129).
Œwiechowski Z.
2000 Architektura romañska w Polsce, Warszawa.
Vauchez A.
1997 Sainthood in the later Middle Ages, transl. J. Birrell, Cambridge.
Vicaire M-H.
1985 Dominik i jego Bracia Kaznodzieje, przedm. M-D.
Chenu, Poznañ.
Witkowska A.
1971 Miracula ma³opolskie z XIII i XIV wieku. Studium
ród³oznawcze, Roczniki Humanistyczne, t. 19, z.
2, s. 29–161.
1984 Kulty p¹tnicze piêtnastowiecznego Krakowa. Z badañ nad miejsk¹ kultur¹ religijn¹, Lublin 1984.
Wollasch J.
1990 Treœci ideowe memorii zmar³ych w koœcio³ach, T.
Jasiñski i B. Kürbis (t³um.), Studia ród³oznawcze,
t. 32–33, s. 7–11.
Wolnik F.
2002 Liturgia œl¹skich cystersów w œredniowieczu (Opolska Biblioteka Teologiczna, 52), Opole.
Wolny J.
1961 £aciñski zbiór kazañ Peregryna z Opola i ich zwi¹zek z tzw. „Kazaniami GnieŸnieñskimi” [w:] Œredniowiecze, Studia nad kultur¹, J. Lewañski (red.),
t. 1, Warszawa.
Wyczawski H.E.
1984 B³ogos³awiony Jan z Dukli [w:] Polscy Œwiêci,
J.R. Bar (red.), t. 3, Warszawa, s. 133–184.
Zawadzka K.
1975 Biblioteka klasztoru dominikanów we Wroc³awiu
[w:] Studia nad histori¹ dominikanów w Polsce,
J. K³oczowski (red.), t. 2, Warszawa.
Ziomecka A.
1967 RzeŸba architektoniczna i nagrobna [w:] Sztuka
Wroc³awia, T. Broniewski, M. Zlat (red.), Wroc³aw.
Zoll-Adamikowa H.
1971 Wczesnoœredniowieczne cmentarzyska szkieletowe
Ma³opolski, cz. II analiza, Wroc³aw–Warszawa–
Kraków–Gdañsk.
1997 Elementy ordo defunctorum œredniowiecznych benedyktynów tynieckich (na podstawie wykopalisk)
[w:] Œmieræ..., s. 73–86.
¯urowska K.
1974 Dwa zagadkowe groby romañskie w Tyñcu, Z Otch³ani Wieków, t. 40, nr 2, s. 158–159.
mgr Wojciech Kucharski
Instytut Historyczny Uniwersytetu Wroc³awskiego
ul. Szewska 49, 50-139 Wroc³aw
239