Dokumenty z archiwum braci czeskich wpisane w 2015 roku na

Dokumenty z archiwum braci czeskich wpisane w
2015 roku na Światową Listę „Pamięć Świata”
8 listopada 2016 r. w Muzeum Okręgowym w Lesznie w Galerii Sztuki przy ul. Narutowicza 31 odbędzie się otwarcie
wystawy Dokumenty z archiwum braci czeskich wpisane w 2015 roku na Światową Listę „Pamięć Świata”. Wystawa
została zorganizowane przez Archiwum Państwowe w Lesznie, Archiwum Państwowe w Poznaniu i Muzeum Okręgowe
w Lesznie. Wystawa na 33 planszach prezentuje dokumenty pochodzące z archiwum braci czeskich, które przez
długie lata mieściło się w Lesznie a obecnie znajduje się w Archiwum Państwowym w Poznaniu. Akta Braci Czeskich
z uwagi na swoje znaczenie w 2015 r. zostały wpisane na Światową Listę UNESCO „Pamięć Świata”.
Zespół Akta Braci Czeskich pochodzi z lat /1507/1557-1817/1835,XX w/. Pierwsza data odnosi się do dokumentów
czeskich przywiezionych do Polski. Najstarszy akt pochodzi z 1557 r., jest to napisany przez Henryka Bullingera,
reformatora i poetę list do Lismaniona, seniora kalwińskiego. Pierwszy zachowany dokument Rafała Leszczyńskiego
pochodzi z 1579 r. (wcześniejsze akta synodalne znajdują się w Bibliotece Raczyńskich w Poznaniu). Datą krańcową
zespołu jest natomiast rok 1817, w którym to roku dekretem króla pruskiego zlikwidowano organizację braci czeskich
wprowadzając kościół unijny. Część ksiąg była jednak nadal kontynuowana przez gminę niemiecką, stąd tez
późniejsze daty krańcowe zespołu. W początkach XX w pastor kościoła św. Jana W. Bickerich uzupełnił archiwum o
fotokopie akt znajdujących się poza archiwum w kraju i zagranicą. Stąd też w datach skrajnych zespołu XX w, z tego,
bowiem wieku pochodzi część cennych fotokopii.
Akta znajdujące się w zespole pisane były w kilku językach: łacinie, polsku, czesku, niemiecku i francusku. I tak akta
wpływające do kancelarii pisane były w języku łacińskim lub polskim, rzadziej niemieckim. Korespondencja
wychodząca natomiast pisana była po niemiecku, w mniejszej ilości po polsku, rzadziej po łacinie lub po francusku.
Pozostałe wytworzone akta także w znacznej części pisane były po niemiecku. Księgi kancelarii senioralnej w języku
polskim, zwłaszcza w XVIII w. Księgi kancelarii rady kościelnej gminy niemieckiej pisane były po niemiecku. Natomiast
w języku czeskim pisane były dokumenty przywiezione z Czech.
Pierwsze archiwum Jednoty powstało w Ostrorogu, gdzie złożono dokumenty pergaminowe, które przywieźli ze swej
ojczyzny uchodźcy. Z czasem składano tam także materiały powstałe w wyniku działalności Jednoty. Po przeniesieniu
senioratu do Leszna, przeniesiono tu także archiwum. W czasie pożaru Leszna w 1656 r. wywieziono archiwum
najpierw, do Urska, następnie do Karolaku (obecnie Siedlisko koło Nowej Soli), w 1658 r. do Brzegu, wreszcie do
Wrocławia gdzie znajdowało się do około 1720 roku. Z Wrocławia sprowadzono je ponownie do Leszna. W okresie, gdy
przewodniczył Jednocie D. E. Jabłoński, który zasadniczo przebywał w Berlinie, duża część akt potrzebna do
opracowania historii Jednoty trafiła do Berlina. Po śmierci Jabłońskiego, senior Krystian Sitkowski przekazał je
ponownie do archiwum w Lesznie. Aktami opiekował się każdy pastor kościoła ewangelicko-reformowanego pod
wezwaniem św. Jana. W roku 1842 Rada Kościoła sprzedała znaczną część tzw. komenianów znajdujących się w
archiwum leszczyńskim Jednoty Muzeum Narodowemu w Pradze. W Lesznie archiwum Jednoty było przechowywane
zasadniczo do 1944 roku z tym, że część akt zdeponowano w 1881 roku w Archiwum Państwowym w Poznaniu. Były
to dokumenty pergaminowe, część korespondencji seniorów, akta synodalne, część rękopiśmiennych traktatów
historycznych i religijnych. W 1918 roku akta wróciły do archiwum przy kościele ewangelickim św. Jana w Lesznie.
W początkach XX w. korzystał z akt Józef Łukaszewicz, pracownik Biblioteki Raczyńskich. Wykorzystane przez siebie
akta pozostawił w Bibliotece, gdzie pozostają do dziś oprawione w 19 tomach. W 1944 r hitlerowcy wywieźli archiwum
Jednoty z Leszna w nieznanym kierunku. Część akt pozostawiona w Lesznie dostała się w ręce prywatne i do Biblioteki
PAN w Kórniku, gdzie znajduje się do dnia dzisiejszego. Wywiezione w czasie okupacji archiwum odnalazł prof. Jerzy
Śliziński w „Evangelische Brüder-Unität Herrnhut” na terenie byłej NRD. W czerwcu 1961 r. akta przywiózł do
Archiwum Państwowego w Poznaniu, w którym pozostają do dziś, dr Czesław Skopowski ówczesny dyrektor Archiwum
Państwowego w Poznaniu oraz prof. Jerzy Śliziński.
Jakie informacje niosą ze sobą materiały archiwalne tworzące zespół Akta Braci Czeskich? Przywiezione dokumenty
1
czeskie dotyczą różnego rodzaju darowizn oraz potwierdzają dawne przywileje. Pozostałe dokumenty to m.in.
przywileje dla gminy leszczyńskiej. Szereg dokumentów zawiera potwierdzenia dawniej nadanych uprawnień przez
Leszczyńskich, Sułkowskich i króla.
Cechą charakterystyczną zgromadzonej korespondencji jest łączenie w jednym liście spraw publicznych z prywatnymi.
Listy są cennym źródłem informacji o rozwoju i upadku dysydentów w Polsce, o ich stosunku do państwa polskiego,
naświetlają także stosunki społeczne i gospodarcze w Polsce a zwłaszcza w Wielkopolsce.
Najbardziej cenną grupę akt stanowią akta synodów. Postanowienia synodów z XVI i początku XVII w są bardzo
lakoniczne, w XVII i XVIII w coraz obszerniejsze. Protokolarze pisane są w języku polskim, a tylko początkowe z
synodów odbywanych na Morawach w języku czeskim. Postanowienia synodów zasługują na szczególną uwagę z
tytułu tego, iż do kompetencji synodów należało: wybieranie władz wszystkich szczebli, wydawanie zarządzeń i
dysponowanie funduszami, rozstrzyganie sporów, kontrola pracy seniorów, a także decydowanie o kontaktach i
współpracy z innymi wyznaniami ewangelickimi w kraju i za granicą, wyjazdach na studia zagraniczne, o różnych
akcjach dyplomatycznych.
Zachowały się także fragmentarycznie rejestry czynności zwane diariuszami. Najstarszy zachowany diariusz
znajdujący się w zespole w Archiwum Państwowym w Poznaniu pochodzi z lat 1608-1609 i 1614-1616. Jest to diariusz
Marcina Gertycha.
W roku 1643 rozpoczęto spisywanie kroniki Jednoty. Kronika była pisana od 1758r. Kronika zajmuje się głównie
osobami duchownymi, podaje wiadomości z ich życiorysów, a także nieco wiadomości z życia Jednoty. Niestety z
wydarzeń dotyczących kraju relacjonuje tylko krótko o ,,potopie” i zajęciu Wielkopolski przez Szwedów oraz o
zniszczeniu Leszna.
Zespół zawiera także tzw. agendy, czyli księgi zawierające formuły wraz z modlitwami i czytaniami przeznaczonymi
na okazję różnego rodzaju święceń. Zachowało się ich nieco w oryginale z XVII w., głównie jednak zachowały się one
jednak jako odpisy sporządzone w kancelarii.
W archiwum braci czeskich zachowały się fragmentaryczne akta wizytacji zborów lub akta dotyczące wizytacji zostały
oprawione w tomy między innymi aktami luźnymi. Akta wizytacji pochodzą głównie z połowy XVII w i z początku XVIII
w. Najpełniejsze są akta wizytacji zborów w Lasocicach, Krokowej, Orzeszkowie, Ostrorogu i Skokach.
Ważnymi aktami dla życia miasta Leszna, a zwłaszcza działającego w nim gimnazjum, są zachowane akta dotyczące
szkoły. Pochodzą one z końca XVII w., głównie jednak z XVIII w., a kończą się na roku 1819. W skład akt wchodzą
różne pisma dotyczące rektorów, nauczycieli, zaproszenia na uroczystości szkolne, wykazy książek biblioteki
gimnazjum, statut gimnazjum, sprawy dotyczące budynku itd.
Zespół Akt Braci Czeskich zawiera również podręczniki szkolne, które pochodzą z końca XVII i XVIII w. Są to rękopisy
opracowane na użytek gimnazjum przeważnie przez jego nauczycieli, a dotyczą nauki filozofii i logiki, gramatyki,
retoryki, nauki pisania listów, algebry, chronologii, nauki języków obcych.
Dużą część akt stanowią materiały związane z finansami Jednoty. Wśród akt można znaleźć materiały dotyczące:
darowizn i fundacji, księgi przychodu i rozchodu, zestawienia kolekt, pliki rachunków i pokwitowań.
Oddzielną grupę stanowią akta dotyczące działalności zewnętrznej senioratu. Materiały te dotyczą najważniejszej
sprawy w działalności zewnętrznej senioratu, a mianowicie zjednoczenia dysydentów. W materiałach archiwalnych
zachowały się również informacje o udziale braci czeskich w dyspucie toruńskiej w 1645r. W ramach działalności
zewnętrznej sporą grupę stanowią akta związane z walką braci czeskich z prześladowaniami. W większości są to kopie
wysyłanych pism. Materiały te pochodzą z końca XVII i z XVIII w. Zachowały się petycje do króla, przepisane
konstytucje, które zawierały wzmianki o dysydentach, materiały w sprawie elekcji króla polskiego, w sprawie
traktatów Polski z panującymi krajów różnowierczych. W zespole Akta Braci Czeskich zachowały się traktaty i
opracowania o treści religijnej, historycznej i polemicznej. Traktaty i opracowania o treści religijnej zawierają kazania
oraz komentarze do tekstów, zwłaszcza do psalmów. Opracowania o treści polemicznej zawierają materiały
polemiczne do wyznania luterskiego, katolickiego i dotyczące głównie problemów teologicznych. Opracowania treści
historycznej dotyczą dziejów braci czeskich napisanych przez takich autorów jak: Łasicki, Jabłoński, Opitz. Zawierają
2
też dzieje rodziny Leszczyńskich, Rejów itp. Do prac różnych wliczono dzieło Komeńskiego „Clamores Eliae”. Odrębną
grupę akt stanowią akta gmin wyznaniowych. Najwięcej materiałów zachowanych dotyczy gminy w Lesznie. Protokoły
posiedzeń Rady Kościoła w Lesznie są najważniejszym materiałem obrazującym działalność władz gminy. Zachowały
się od 1665r. W pierwszym tomie, na jego początku wszyto kopiariusz dotyczący wojny szwedzkiej. Protokoły
pochodzą z lat 1665-.1826 Brak jest jednak protokołów z lat 1686-1702. W aktach gminy leszczyńskiej zachowały się
nieliczne księgi metrykalne. Księgi rozpoczynają się w 1663r. W tomach oprawnych akt luźnych zachowały się wyciągi
z księgi metrykalnej założonej dla osób duchownych w Lesznie z lat 1659-1698. Najstarsze księgi metrykalne uległy
zniszczeniu w wyniku pożaru miasta w roku 1656. W aktach braci czeskich zachowała się grupa akt dotyczących
odbudowy kościoła. Akta te rozpoczynają się w 1658 r. Pod sygnaturą 2303 znajduje się natomiast opis pożaru Leszna
28 i 29 VI 1656r. Następną grupę akt stanowią materiały związane z miastem i mieszczanami. Są to odpisy kronik
miasta, petycje w sprawie odbudowy zniszczonego miasta i inne. Osobną grupę stanowią akta dotyczące spraw
spornych między członkami gminy lub między gminą a szlachtą. Następną grupę akt stanowią akta dotyczące spraw
majątkowych i finansowych gminy i jej członków. Materiały te dotyczą kupna ziemi, ogrodów itp. dla gminy.
Zachowały się również 42 jednostki archiwalne rejestrów kasowych od roku 1612 do1812. Na zakończenie materiałów
dotyczących gminy leszczyńskiej znajdują się materiały dotyczące szpitala i cegielni. W aktach braci czeskich
zachowały się fragmenty akt dotyczące 38 gmin w na terenie Wielkopolski, 12 gmin na terenie Prus Królewskich, oraz
na Śląsku. Blisko 100 jednostek archiwalnych liczą materiały tworzące spuścizny. Największe znaczenie ma spuścizna
seniora Daniela Ernesta Jabłońskiego, która jest jednocześnie najobszerniejszą. Spuścizna jest podzielona na 4 grupy
według krajów: Brandenburgii, Wielkiego Księstwa Litewskiego, Kurlandii i Węgier. Zachowała się także spuścizna
Pawła Oniasza i Marcina Gotfrida Woydego oraz innych osób czy rodzin niestety są to tylko pojedyncze jednostki. Na
końcu zespołu znajdują się spisy i inwentarze akt.
Zespół Akta Braci Czeskich to najcenniejsze źródło do badań nad dziejami i działalnością Jednoty. To także
nieocenione źródło do poznania historii miasta Leszna, które z pewnością będzie służyło regionalnym badaczom jak i
studentom.
dr Elżbieta Olender
Opracowano na podstawie
Inwentarza zespołu Akt Braci Czeskich w Wielkopolsce autorstwa doc. dr Janiny Bieleckiej. Poznań 1977
3