Archiwalia do dziejów dowództwa i jednostek artylerii WP 1943-1945

Czesław Tokarz
ARCHIWALIA DO DZIEJÓW DOWÓDZTWA I JEDNOSTEK
ARTYLERII WP 1943—1945
W początkowym okresie formowania polskich sił zbrojnych w Związku
Radzieckim, a następnie na wyzwolonych terenach Polski, podstawową siłę stanowiły
jednostki piechoty. W następnej fazie wojny rola broni technicznych, w ich liczbie i
artylerii, nabierała coraz większego znaczenia, stając się niejednokrotnie decydującym
elementem w rozstrzyganiu powodzenia na polu bitwy.
Organizacja artylerii, jej uzbrojenie oraz zasady walki oparte były o ówczesne
możliwości techniczne sprzętu oraz na wzorach i regulaminach radzieckich. Artyleria
stawała się najskuteczniejszym rodzajem wojsk w natarciu i obronie. Zadania swoje
wykonywała ściśle współdziałając z innymi rodzajami broni, w szczególności zaś z
piechotą i jednostkami pancernymi.
Artyleria dzieliła się na: organiczną — będącą częścią składową związków
taktycznych i operacyjnych (np. dywizji piechoty, gdzie występowała w pułkach
artylerii lekkiej) oraz dyspozycyjną — przydzielaną w miarę potrzeb do
poszczególnych oddziałów. Artyleria dyspozycyjna występowała w formie pułków,
brygad i dywizji; używana była na ogół do przełamania obrony przeciwnika, a także
do zwalczania środków technicznych. W ostatnim przypadku stosowane były dywizje
artylerii
przeciwlotniczej,
brygady
artylerii
przeciwpancernej
oraz
brygady
moździerzy różnych kalibrów. Zadania specjalne wykonywały samodzielne pułki i
dywizjony artylerii.
Instytucją nadrzędną było dowództwo artylerii, któremu podlegały jednostki i
oddziały na szczeblu Naczelnego Dowództwa WP, armii, korpusu, dywizji, pułku i
batalionu. Zasadniczą jednostką organizacyjną grupującą poważny stan ilościowy
artylerii była dywizja piechoty, która w oddziałach dywizyjnych, w pułkach i
batalionach piechoty posiadała wiele dział i moździerzy. Jednak artyleria wchodząca
w skład dywizji piechoty nie zapewniała dostatecznej siły ognia. W razie potrzeby
uzupełniana była więc artylerią armijną i artylerią Odwodu Naczelnego Dowództwa
(OND).
Forma organizacyjna OND nie była stała i w czasie działań wojennych ulegała
zmianom, w zależności od potrzeb. Najwyższy stan ilościowy osiągnęła artyleria
ludowego Wojska Polskiego z początkiem 1945 roku1.
*
Zespoły akt jednostek artylerii WP z lat 1943—1945 przechowywane w
Centralnym Archiwum Wojskowym są stosunkowo duże pod względem ilości
zachowanego materiału. Obejmują one akta samego Dowództwa Artylerii WP oraz
jednostek artylerii 1 i 2 AWP, a także Naczelnego Dowództwa WP. W sumie liczą
około 2.700 jednostek archiwalnych.
Na plan pierwszy wysuwa się zespół aktowy
D o w ó d z t w a
A r t y l e r i i WP, instytucji — jak wspomniano — nadrzędnej. Obejmuje on 75
jednostek
archiwalnych
zgrupowanych
w
poszczególnych
komórkach
organizacyjnych, odpowiadających strukturze etatowej dowództwa2.
Do najbardziej wartościowych materiałów w tym zespole zaliczyć należy akta
wytworzone przez oddział operacyjny. Są to przede wszystkim rozkazy operacyjne
NDWP i własne (III-152-14) oraz szkoleniowe (III-152-17). Wskazać należy także na
1
Składała się wówczas z jednej dywizji artylerii (brygada artylerii ciężkiej, brygada artylerii lekkiej i
brygada artylerii haubic), brygady moździerzy (cztery pułki), dwóch brygad artylerii przeciwpancernej (po trzy
pułki) i z artylerii OND w składzie: jedna dywizja artylerii przeciwlotniczej (trzy pułki), pułk artylerii
przeciwlotniczej, jedna kompania obserwacyjno-meldunkowa. S. W a y s, Krótki informator o Wojsku Polskim
w latach II wojny światowej, cz. 2, Warszawa 1967, s. 7—11.
2
Dowództwo Artylerii WP zostało sformowane na podstawie rozkazu nr 8 NDWP z 20.08.1944 roku
według etatu nr 02/401. CAW, III-1-303, k. 6—29. Ponadto: Organizacja i działania bojowe ludowego Wojska
Polskiego w latach 1943—1945, t. 1. Warszawa 1958, s. 131. Zgodnie z rozkazem nr 0174 NDWP z 17.07.1945
roku dowództwo przeformowane zostało na etat czasu pokojowego nr 1/42. CAW, III-232-89, k. 200.
materiały o charakterze sprawozdawczym, dotyczące szkolenia bojowego oraz
formowania nowych jednostek artylerii. Na uwagę zasługują również meldunki i
sprawozdania jednostek artylerii z działań bojowych, wykazy podległych jednostek
oraz meldunki o ich rozlokowaniu i stanie bojowym3. W dwóch jednostkach
archiwalnych zachowały się akta dotyczące spraw zwiadowczych. Są to meldunki
zwiadowcze podległych jednostek4.
W oddziale łączności na plan pierwszy wysuwają się dokumenty dotyczące
zaopatrzenia jednostek artylerii w sprzęt łączności oraz regulaminy i instrukcje.
Ponadto występują meldunki i sprawozdania z działalności służby łączności5.
Interesujące akta o charakterze bojowym wytworzone zostały przez oddział
artylerii przeciwlotniczej. Należy wymienić tu głównie sprawozdania o działalności
lotnictwa nieprzyjaciela i zwalczaniu go przez własną artylerię przeciwlotniczą. Są też
rozkazy, meldunki i sprawozdania z działań bojowych, meldunki o stanie liczebnym
jednostek oraz protokoły o strąceniu samolotów nieprzyjacielskich6.
Ostatnią grupę akt zespołu Dowództwa Artylerii WP odbiegających treścią i
charakterem od poprzednich, stanowią dokumenty oddziału personalnego, kancelarii i
wydziału polityczno-wychowawczego.
Wśród materiałów o charakterze personalnym przeważają etaty i projekty
etatów jednostek artylerii WP. Obok nich na uwagę zasługują rozkazy personalne,
meldunki o stanie liczebnym obsady personalnej artylerii, wykazy jednostek i
stanowisk etatowych7.
Kancelaria zespołu Dowództwa Artylerii WP reprezentowana jest przez dwie
jednostki archiwalne. Są w nich głównie rozkazy i zarządzenia organizacyjne NDWP.
Ponadto zachowały się rozkazy dotyczące pomocy wojska dla rolnictwa8.
Działalność aparatu polityczno-wychowawczego ilustrują zarządzenia i
instrukcje Głównego Zarządu Polityczno-Wychowawczego oraz stosunkowo bogato
3
Patrz: Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego z lat 1943—1945. Jednostki bojowe, cz. 2,
Warszawa 1961, s. 406 i nast.
4
CAW, III-152-20 i 21.
5
Są też tabele kryptonimów i sygnałów rozpoznawczych oraz instrukcje w sprawach łączności. Por.:
III-152-22 do 29.
6
W oddziale tym zachowały się też szkice, mapy i schematy dotyczące obrony przeciwlotniczej.
7
CAW, III-152-43 do 56.
8
CAW, III-152-57 i 58.
zachowane meldunki i sprawozdania z pracy polityczno-wychowawczej w podległych
jednostkach. Uzupełniają je programy i plany szkolenia politycznego oraz wykazy
obsady etatowej oficerów pol-wych9.
Na uwagę badacza zasługują akta d y w i z j i,
samdzielnych
jednostek
a r t y l e r i i10
b r y g a d
i
(około 430 jednostek
archiwalnych). Zachowane w Centralnym Archiwum Wojskowym. materiały
pozwalają na prześledzenie ich organizacji i działalności. Ogólnie wytwór
kancelaryjny wymienionych jednostek artyleryjskich podzielić można na sześć
zasadniczych grup, a mianowicie:
1) akta o charakterze operacyjno-szkoleniowym
2) akta organizacyjne
3) akta personalne
4) akta kancelaryjne
5) akta polityczne
6) akta o charakterze finansowo-gospodarczym11.
Do najbardziej wartościowych w omawianych zespołach należą akta bojowe
informujące o działalności jednostek artylerii. Składają się na nie przede wszystkim
przekazy źródłowe w postaci rozkazów i zarządzeń, meldunków, sprawozdań oraz
komunikatów bojowych. Rozkazy i zarządzenia bojowe posiadają jednolity układ
treści uregulowany instrukcją oraz wspólne cechy zewnętrzne.
Dalsze dokumenty z tej grupy to plany operacji, forsowania przeszkód
wodnych, przygotowania artyleryjskiego wraz ze schematami i tabelami ogni,
współdziałania poszczególnych służb, zadymiania itp. Dokumenty te sporządzane były
w zasadzie do szczebla pułku — dywizjonu włącznie; zatwierdzał je dowódca
wyższego szczebla12. Z tymi archiwaliami łączą się także meldunki bojowe, które
9
CAW, III-152-59 do 75.
Patrz: Inwentarz akt LWP .... cz. 2, s. 410—537. Są to inwentarze zespołów akt: 2 dywizji artylerii,
5 dywizji artylerii, 1 brygady moździerzy, 4 brygady artylerii przeciwpancernej, 9 brygady artylerii
przeciwpancernej, 11 brygady artylerii przeciwpancernej; 14 brygady artylerii przeciwpancernej, 1 dywizji
artylerii przeciwlotniczej, 3 dywizji artylerii przeciwlotniczej, 4 dywizji artylerii przeciwlotniczej i
samodzielnych jednostek artylerii.
11
Podział ten jest typowy dla wszystkich jednostek bojowych LWP z okresu wojny. Por. J.
M a l c z e w s k i, O zawartości zasobu aktowego ludowego Wojska Polskiego z lat 1943—1945. Wybrane
zagadnienia z teorii i praktyki wojskowej służby archiwalnej. Warszawa 1967, s. 52—53.
12 12
Por. m.in.: III-172-1 do 5 (rozkazy, zarządzenia, plany i schematy bojowe 3 brygady artylerii
haubic).
10
stanowią bardzo cenne źródło do poznania działań bojowych jednostek artylerii WP.
Do meldunków dołączone są szkice lub mapy z naniesioną sytuacją.
Charakter poznawczy mają też sprawozdania z działań bojowych jednostek
artylerii, sporządzane zazwyczaj w odstępach dekadowych lub miesięcznych, po
zakończeniu działań bojowych. Okresowo też sporządzano sprawozdania o stratach
własnych i nieprzyjaciela. Sprawozdania są cennym uzupełnieniem rozkazów i
meldunków bojowych.
Z innych dokumentów ilustrujących działalność bojową wymienić należy
dzienniki i opisy działań. Są one cennym źródłem dla historyka; sporządzano je co
pewien okres, po zakończeniu danego etapu działań, na podstawie materiałów o
charakterze
bojowym.
Najczęściej
opracowywane
były przez
bezpośrednich
uczestników danej operacji czy bitwy. Ten właśnie element decyduje niekiedy o ich
dużej wartości historycznej13. Uzupełnieniem tego typu materiałów są załączniki w
postaci odpisów ważniejszych dokumentów bojowych — rozkazów, szkiców
sytuacyjnych, planów marszruty itp. Dzienniki działań bojowych znajdują się w
większości zespołów aktowych jednostek artylerii.
Zbliżone do dzienników — pod względem treści — są opisy działań
bojowych, sporządzane przeważnie okresowo na polecenie władz zwierzchnich. W
nich właśnie znajdzie badacz podsumowanie określonego etapu, a nawet całokształtu
działań bojowych14.
Część dokumentacji bojowej wytworzyły komórki zwiadowcze. Zgromadzone
tam archiwalia zawierają wiadomości o przeciwniku, składzie i rozmieszczeniu jego
sił oraz nastrojach wśród żołnierzy i ludności cywilnej. Są to głównie zarządzenia
sztabu artylerii armii, meldunki, sprawozdania, biuletyny zwiadowcze, protokoły
przesłuchania jeńców, współrzędne celów artyleryjskich itp.15. Na uwagę zasługują też
materiały o charakterze specjalistycznym, jak wyniki ustaleń zwiadu dźwiękowego
jednostek artylerii oraz opisy zwiadowcze struktury obrony nieprzyjaciela. Są to
najbardziej typowe akta bojowe jednostek artylerii z okresu wojny. Uzupełniają je
13
Por. m.in. CAW, III-168-22 do 24 (dzienniki działań bojowych 2 brygady artylerii haubic).
CAW, III-170-45.
15
CAW, III-168-38 do 49.
14
tabele strzelań oraz plany i schematy ogni16.
Osobną grupę stanowią materiały szkoleniowe. Na plan pierwszy wysuwają
się tutaj rozkazy i programy szkoleniowe oraz okresowe meldunki z przebiegu
szkolenia, które były składane wyższym przełożonym17.
Z
innych
przekazów
źródłowych
wymienić
można
materiały
typu
organizacyjnego, a wśród nich: rozkazy w sprawach organizacyjnych, plany, etaty,
meldunki — o formowaniu nowych jednostek, stanie bojowym i stratach
bezpowrotnych. Wiele ciekawych informacji znajdziemy też w korespondencji
dotyczącej spraw organizacyjnych18. Wspomniane tu rozkazy organizacyjne stanowiły
podstawę formowania dowództw i jednostek; określały one etat oraz schemat
strukturalny związku lub oddziału. Jednostki artylerii, podobnie jak też inne rodzaje
broni LWP, formowano w tym okresie na podstawie etatów radzieckich19.
Zainteresowanie historyków mogą wzbudzić meldunki o stanie liczbowym
ludzi, sprzętu i uzbrojenia, sporządzane okresowo przez jednostki wszystkich szczebli.
Raz w miesiącu składane było wyższym dowództwom pełne sprawozdanie o stanie
bojowym oraz opracowywano okresowo sprawozdanie, w którym informowano o
poległych, zmarłych z ran i chorób, zaginionych bez wieści, rannych i chorych
skierowanych do szpitali oraz stratach w sprzęcie20.
Następna grupa, odmienna od poprzednich, to akta o charakterze
personalnym. Są tu przede wszystkim rozkazy personalne wszystkich szczebli o
naznaczeniach i zwolnieniach ze stanowisk oficerów oraz podoficerów, rozkazy
nominacyjne, księgi ewidencji personalnej oficerów, podoficerów i szeregowców wraz
ze skorowidzami21. Ponadto zachowały się księgi pochwał i kar, wykazy
odznaczonych, wnioski odznaczeniowe i awansowe, imienne wykazy poległych i
16
CAW, III-169-5 i 7.
Por. m.in.: III-153-3 (rozkazy, zarządzenia, programy i plany szkolenia bojowego 2 dywizji
artylerii); III-208-11 (sprawozdania, meldunki i protokoły ze szkolenia bojowego 1 dywizji artylerii
przeciwlotniczej).
18
CAW, III-204-13; III-208-32 i 33, 38; III-211-17; III-218-6 i 7.
19
W Centralnym Archiwum Wojskowym zachowała się kolekcja etatów jednostek LWP z okresu
wojny.
20
Por. m.in.: III-158-8 do 10 (meldunki o stanie bojowym), III-168-9 (sprawozdanie z działalności
bojowej 2 brygady artylerii haubic), III-210-7 (sprawozdanie z działalności bojowej 16 pułku artylerii
przeciwlotniczej).
21
CAW, III-167-17 do 21, 34 i 35.
17
rannych22, rozkazy oficerskie i podoficerskie, wykazy demobilizowanych, meldunki o
wypadkach nadzwyczajnych oraz liczna korespondencja z tym związana. Materiały te
pozwalają
na
odtworzenie
obsady personalnej
jednostek artylerii oraz na
zorientowanie się w przekroju demograficznym stanu osobowego. Niektóre wnioski
awansowe i odznaczeniowe zawierają epizody bojów i opisy bohaterskich czynów
żołnierzy23.
Kolejną grupę archiwaliów stanowią akta kancelaryjne, na które składają się
przede wszystkim rozkazy dzienne — sporządzane przez wszystkie jednostki.
Pozwalają one na ustalenie daty przybycia i ubycia żołnierzy oraz faktów ich
wyróżnienia lub ukarania. Odnotowywano w nich także poległych oraz rannych
skierowanych do szpitali na dalsze leczenie. Wśród tych materiałów znajdują się
ponadto rozkazy okolicznościowe ukazujące się z okazji świąt państwowych lub
szczególnych wydarzeń na froncie, wydawane zazwyczaj na wyższym szczeblu
dowodzenia. W grupie tej znajdują się również dokumenty dotyczące wewnętrznego
obiegu pism oraz protokoły niszczenia akt24.
Do interesujących, pod względem treści, zaliczyć można akta wytworzone
przez
wydziały
polityczno-wychowawcze
poszczególnych
jednostek
artylerii.
Reprezentowane są one przez rozkazy i dyrektywy w sprawach politycznych, plany
pracy, programy, instrukcje, konspekty pogadanek, meldunki dzienne i okresowe,
biuletyny sławy, kroniki jednostek i oddziałów oraz korespondencję. Na szczególną
uwagę zasługują meldunki z pracy polityczno-wychowawczej wśród żołnierzy,
sporządzane przez wszystkie pododdziały, oddziały i jednostki. Powstawały one
zarówno w okresie działań jak i w czasie szkoleń, przemarszów czy formowania
jednostek. Te przekazy źródłowe aparatu politycznego zawierają opisy działań
bojowych często wierniejsze i bardziej barwne niż w meldunkach bojowych. Ponadto
informują one o nastrojach wśród żołnierzy, ich kłopotach, bolączkach i reakcjach na
aktualne wydarzenia polityczne. Meldunki te zawierają również wyczerpujące dane o
22
Por. m.in.: III-167-41 (wykazy bezpowrotnych strat 5 dywizji artylerii), III-169-38 i 39 (wykazy
poległych i zaginionych oficerów, podoficerów i szeregowców 7 pułku artylerii haubic).
23
Por. m.in.: III-158-47 i 48 (wnioski odznaczeniowe zawierające opisy bohaterskich czynów
żołnierzy 2 dywizji artylerii z okresu forsowania Nysy i walk w rejonie Budziszyna i Drezna — kwiecień 1945
roku).
24
CAW, III-154-28; III-155-4; III-162-16.
wszystkich poczynaniach jednostek nie wchodzących normalnie w zakres pracy
szkoleniowej wojska, a w których żołnierze brali udział w czasie wojny i po jej
zakończeniu25.
Wreszcie ostatnia grupa to dokumentacja o charakterze kwatermistrzowskim,
na którą składają się wszelkiego rodzaju materiały obrazujące zaopatrzenie jednostek
artylerii. Akta te w istotny sposób uzupełniają wiadomości o charakterze operacyjnym;
pozwalają też szerzej zapoznać się z działalnością bojową jednostek artylerii. Są tu
więc rozkazy, zarządzenia, plany zaopatrzenia, zakupów i dostaw, meldunki o stanie
zaopatrzenia i zapasów. W tej grupie znajdują się też materiały dotyczące
intendentury, żywności, zdobyczy wojennych, transportu, służby samochodowej i
służby zdrowia. Archiwalia tego typu pozwalają na opracowywanie wszelkiego
rodzaju analiz pod kątem możliwości wojskowego pionu zaopatrzenia w stosunku do
potrzeb pola walki. Wskazują np. na ścisły związek między zaopatrzeniem w sprzęt i
amunicję a stratami, zaopatrzeniem w żywność i umundurowaniem, a stanem
moralnym jednostek artylerii biorących udział w walce26. Materiały te mówią też o
związku pomiędzy zaopatrzeniem w materiały pędne a śmiertelnością, gdyż stan tego
zaopatrzenia rzutował na możliwości transportu rannych i kontuzjowanych do szpitali.
*
Akta jednostek artylerii LWP przechowywane w Centralnym Archiwum
Wojskowym zachowały się w dobrym stanie. W połączeniu z materiałami
dotyczącymi artylerii w zespołach akt dowództw 1 i 2 armii WP oraz poszczególnych
dywizji piechoty pozwalają na zapoznanie się z działaniami artylerii w bitwach i
operacjach stoczonych przez LWP w okresie 1943—1945.
Dokumentacja aktowa wytworzona przez kancelarie jednostek artyleryjskich
przedstawia dużą wartość jeśli chodzi o odtworzenie przebiegu ich współdziałania z
radzieckimi związkami operacyjnymi i taktycznymi. Oddziały artylerii WP wspierając
ogniem jednostki 69 armii przyczyniły się do przełamania obrony nieprzyjaciela w
25
CAW, III-168-98 do 103 (meldunki z pracy pol-wych), III-189-35 (meldunki dekadowe z pracy
pol-wych), III-208-90 (sprawy osadnictwa wojskowego), III-218-75 (meldunki o pracy z ludnością cywilną).
26
CAW, III-172-89 do 91, III-185-71 i 72 oraz inne zespoły.
czasie bitwy nad Turią i Bugiem w lipcu 1944 roku27. Pierwsza brygada moździerzy
wspólnie z wojskami 1 Frontu Białoruskiego brała udział w operacji berlińskiej,
kończącej zwycięski szlak bojowy ludowego Wojska Polskiego28.
Zachowane w Centralnym Archiwum Wojskowym akta jednostek artylerii
LWP są ostatecznie uporządkowane i w pełni dostępne do badań. Inwentarze po
opracowaniu wydano drukiem, co w znacznej mierze ułatwia korzystanie z materiałów
archiwalnych tychże jednostek.
27
Przebieg działań omawia I. B ł a g o w i e s z c z a ń s k i, Artyleria 1 Armii Polskiej w ZSRR w
bitwie nad Turią i Bugiem. 11—23.07.1944 roku, Wojskowy Przegląd Historyczny nr 4, 1965, s. 3—40 i nr 1,
1966, s. 46—69.
28
Działania artylerii w czasie wojny omawia: I. B ł a g o w i e s z c z a ń s k i, Artyleria ludowego
Wojska Polskiego 1943—1945, WPH nr 3, 1973, s. 330—394. Por. też: Udział Polaków w szturmie Berlina 24
kwietnia — 2 maja 1945 roku. Wybór relacji i dokumentów. Warszawa 1969.