Show publication content!

Adam Jakuszewicz1
Problematyka pochówków oraz kultu zmarłych
w orzecznictwie Europejskiego Trybunału Praw
Człowieka
1. Prawo do ochrony życia prywatnego i rodzinnego jako podstawa
prawna uprawnień jednostki związanych z pochówkiem osoby bliskiej oraz kultem zmarłych
Zgodnie z artykułem 8 Europejskiej Konwencji Praw Człowieka (dalej:
Konwencja), każdy ma prawo do poszanowania swojego życia prywatnego, życia rodzinnego, domu i korespondencji. W świetle utrwalonego
orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka (dalej: Trybunał)
poszczególne pojęcia składające się na treść przywołanego przepisu
mają otwarty charakter i nie poddają się wyczerpującemu zdefiniowaniu,
co umożliwia ich szeroką wykładnię. Pojęcie „życie prywatne” obejmuje
nie tylko prawo jednostki do swobodnego funkcjonowania w tak zwanej
sferze wewnętrznej, wolnej od ingerencji władz publicznych oraz innych
osób, lecz także prawo do prowadzenia trybu życia zgodnego z wolą jednostki i bez rozgłosu. Oprócz tego pojęcie to do pewnego stopnia obejmuje
prawo do nawiązywania i rozwijania relacji z innymi osobami, zwłaszcza
w sferze emocjonalnej, niezbędnych do zaspokajania indywidualnych potrzeb jednostki2. Natomiast „życie rodzinne odnosi się do zespołu relacji
międzyludzkich, wynikających z trwałej więzi krwi lub prawa”3. O życiu
rodzinnym można jednak mówić wyłącznie w sytuacji, gdy istnieje faktyczny i bliski kontakt między określonymi osobami. „Życie rodzinne”
Dr, Uniwersytet Kazimierza Wielkiego w Bydgoszczy.
B. Granowska i in., Prawa człowieka i ich ochrona, Toruń 2010, s. 355.
3
L. Garlicki, Omówienie artykułu 8, w: L. Garlicki (red.), Konwencja o Ochronie
Praw Człowieka i Podstawowych Wolności. Tom I. Komentarz do artykułów 1–18, Warszawa 2010, s. 518; aprobująco: J. Sobczak, Omówienie artykułu 7, w: A. Wróbel (red.),
Karta Praw Podstawowych Unii Europejskiej, Warszawa 2013, s. 246.
1
2
342
Adam Jakuszewicz – Problematyka pochówków oraz kultu zmarłych...
może więc być utrzymywane między osobami, których pokrewieństwo
jest dość odległe4. Chociaż pojęcie „życia prywatnego” oraz „życia
rodzinnego” prima facie dotyczy relacji pomiędzy osobami żyjącymi,
w świetle orzecznictwa Trybunału artykuł 8 Konwencji znajduje zastosowanie także w sprawach dotyczących sfery związanej z uczuciami,
pamięcią i szacunkiem dla zmarłych osób bliskich, przy czym Trybunał
powstrzymuje się od jednoznacznego określenia, czy w sprawach tego
rodzaju wchodzi w grę prawo do poszanowania życia prywatnego, czy
też prawo do poszanowania życia rodzinnego5. Ścisłe rozgraniczenie pomiędzy „życiem prywatnym” oraz „życiem rodzinnym” nie jest zresztą
konieczne, ponieważ wiele sytuacji, które nie są objęte zakresem ochrony „życia rodzinnego” pozostaje w zakresie pojęcia „życia prywatnego”
i w ten sposób podlega ochronie na podstawie art. 8 Konwencji6.
Prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego pełni przede
wszystkim funkcję ochronną przed arbitralną ingerencją ze strony władz
publicznych. W celu zapewnienia efektywności tego prawa, w niektórych
sytuacjach na władzach mogą również ciążyć obowiązki pozytywne, które polegają m.in. na stworzeniu należytego systemu regulacji prawnych
oraz na czuwaniu nad ich właściwym wykonywaniem7. Obowiązki tego
rodzaju są szczególnie istotne w sprawach dotyczących kultu zmarłych,
w okolicznościach związanych ze śmiercią człowieka od władz należy
bowiem oczekiwać szczególnej staranności. Jednocześnie Trybunał podkreśla, że w konkretnym przypadku niekiedy trudno dokonać ścisłego
rozgraniczenia wskazanych rodzajów obowiązków. Rozgraniczenie to
nie jest jednak istotne dla rozstrzygnięcia konkretnej sprawy, ponieważ
przy ocenie zachowania władz publicznych pod kątem zapewnienia
przez nie ochrony prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, w odniesieniu zarówno do obowiązku nieingerencji w sferę prywatności jednostki, jak i do obowiązku podjęcia przez władze określonych
działań pozytywnych, znajdują zastosowanie podobne zasady, zwłaszcza
zasada proporcjonalności. Aby ustalić, czy w danym przypadku na państwie ciąży negatywny obowiązek powstrzymywania się od ingerencji
J. Sobczak, Omówienie…, s. 251.
I. Roagna, Protecting the right to respect for private and family life under
the European Convention on Human Rights. Council of Europe human rights handbooks, Strasbourg 2012, s. 15: L. Garlicki, Omówienie…, s. 521.
6
L. Garlicki, Omówienie…, s. 521.
7
M.A. Nowicki, Wokół Konwencji Europejskiej. Komentarz do Europejskiej Konwencji Praw Człowieka, Warszawa 2010, s. 508; J. Sobczak, Omówienie…, s. 247.
4
5
343
Adam Jakuszewicz – Problematyka pochówków oraz kultu zmarłych...
w prawo do prywatności lub pozytywny obowiązek podjęcia określonych działań, zmierzających do zapewnienia poszanowania tegoż prawa,
należy w sposób uczciwy wyważyć (fair balance has to be struck) kolidujące interesy, przy czym w obu przypadkach państwom przysługuje
w tej kwestii określony margines swobody8.
2. Prawo do wzięcia udziału w pogrzebie osoby najbliższej
Wśród uprawnień związanych z pamięcią o zmarłych w orzecznictwie
Trybunału najczęściej pojawia się prawo do wzięcia udziału w pogrzebie osoby najbliższej, przy czym w niektórych sytuacjach uprawnienie
to może obejmować swoim zakresem także prawo do pożegnania się
z umierającym członkiem rodziny. W świetle orzecznictwa Trybunału,
rozważając prawo do udziału w pogrzebie osoby najbliższej należy
wyróżnić dwa rodzaje spraw: przypadki, w których ciało zmarłego jest
w posiadaniu władz, np. gdy śmierć nastąpiła w szpitalu lub gdy ciało
zmarłego jest przetrzymywane przez władze dla celów dowodowych
w postępowaniu sądowym, oraz sytuacje, gdy z prawa do udziału w pogrzebie pragną skorzystać osoby pozbawione wolności.
Ilustracją pierwszego rodzaju spraw jest orzeczenie w sprawie
Pannullo i Forte p. Francji9 dotyczące sytuacji, gdy ciało dziecka skarżących zmarłego w trakcie pobytu w szpitalu było przetrzymywane przez
władze przez okres około siedmiu miesięcy dla celów postępowania
karnego prowadzonego przeciw pracownikom służby zdrowia. W opinii
Trybunał uznał tak długie zwlekanie z wystawieniem aktu zgonu oraz
z wydaniem skarżącym ciała ich dziecka za naruszenie prawa do życia
prywatnego i rodzinnego, nieuzasadnione koniecznością podjęcia środków mających na celu zapobieganie przestępstwom. Trybunał oparł się
przy tym na treści pisma skierowanego w dniu autopsji do prokuratora
przez biegłego podejmującego czynności zmierzające do ustalenia przyczyny śmierci dziecka, zgodnie z którym po przeprowadzeniu autopsji
i pobraniu niezbędnych tkanek ciało mogło zostać przekazane rodzinie.
Powyższe stanowisko biegłego zostało także przedstawione sędziemu
śledczemu, który jednak czekając na końcową opinię wstrzymał się
z wydaniem nakazu wystawienia aktu zgonu oraz wydania ciała
rodzinie10.
Wyrok ETPCz z 13 lipca 2006 r. Jäggi p. Szwajcarii, skarga 58757/00§.33.
Wyrok ETPCZ z 30 października 2001 r. Pannullo i Forte p. Francji, skarga
37794/97.
10
Wyrok ETPCz z 30 października 2001 r. § 31.
8
9
344
Adam Jakuszewicz – Problematyka pochówków oraz kultu zmarłych...
Z kolei w sprawie Hadri-Vionnet p. Szwajcarii11 Trybunał uznał,
że z prawa do poszanowania życia prywatnego można wyprowadzić prawo rodziców do udziału w pogrzebie ich martwo urodzonego dziecka.
W świetle ustaleń Trybunału na pytanie położnej skierowane do rodziców, czy przed autopsją chcą zobaczyć ciało ich dziecka, zarówno skarżąca, będąca w stanie szoku, jak i ojciec dziecka udzielili odmownej
odpowiedzi. Następnie na mocy decyzji pracownika socjalnego podjętej
wraz z urzędnikiem stanu cywilnego w oparciu o powyższe stanowisko rodziców, wieku płodu (poród nastąpił w 27 tygodniu ciąży) oraz
psychicznego stanu skarżącej, ciało zostało pochowane na cmentarzu
we wspólnym grobie dla martwo urodzonych dzieci, bez ceremonii pogrzebowej oraz pod nieobecność rodziców. O decyzji rodzice zostali
poinformowani dopiero po pochówku, nie mieli więc możliwości ani
wzięcia udziału w pogrzebie, ani podjęcia decyzji dotyczącej jego miejsca i formy. Oprócz tego skarżąca zarzucała, że ciało dziecka zostało
przewiezione na cmentarz nieprzystosowanym do tego celu samochodem dostawczym, nie zaś karawanem. Rozpatrując przedmiotową skargę Trybunał podkreślił, iż istnienie dobrej wiary urzędników, którzy sądzili, że zarządzając pogrzeb dziecka, działali zgodnie z wolą rodziców,
nie zwalnia państwa-strony Konwencji z obowiązku jej przestrzegania.
Na władzach spoczywa bowiem obowiązek odpowiedniego przeszkolenia funkcjonariuszy, urzędników i służb, aby działania przez nie podejmowane były zgodne z wymaganiami Konwencji. Obowiązek ten ma
szczególne znaczenie w odniesieniu do czynności związanych ze śmiercią określonej osoby (death management), przy podejmowaniu których
wymagany jest od władz wysoki stopień staranności i roztropności12.
Istnienie prawa do zorganizowania pogrzebu martwo urodzonemu
dziecka Trybunał potwierdził także w sprawie Nesrin Yildirim p. Turcji13.
W postępowaniu przed Trybunałem władze podniosły argument, że rodzice wyrazili jednoznaczną zgodę na zorganizowanie pogrzebu przez
szpital, gdyż sami nie byli w stanie ponieść jego kosztów, czego skarżący nie zdołali podważyć. Z tego względu Trybunał nie dopatrzył się
naruszenia prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego.
Wyrok ETPCz z 14 maja 2008 r. Hadri-Vionnet p. Szwajcarii, skarga 55525/00.
Wyrok ETPCz z 14 maja 2008 r., § 56.
13
Decyzja ETPCz z 11 września 2007 r. Nesrin Yildirim p. Turcji, skarga 25327/02.
11
12
345
Adam Jakuszewicz – Problematyka pochówków oraz kultu zmarłych...
Również w sprawie Marić p. Chorwacji14 rodzice martwo urodzonego dziecka zdecydowali, że nie będą organizować jego pogrzebu, lecz
zwrócili się o to do władz szpitala. Wobec tego ciało dziecka zostało
poddane kremacji wraz z innymi odpadami szpitalnymi, przy czym rodzice nie zostali poinformowani o sposobie i miejscu jego pogrzebu.
Władze cmentarza, na którym dokonano kremacji, nie posiadały dokumentacji poświadczającej pochowanie dziecka, z tego względu miejsce
jego spoczynku pozostało nieznane. Sądy krajowe ustaliły, iż wprawdzie
ciało zostało poddane kremacji w sposób niezgodny z obowiązującym
prawem, szpital nie miał prawnego obowiązku poinformowania rodziców o sposobie oraz miejscu pochówku ich dziecka. Podobnie argumentował rząd w postępowaniu przed Trybunałem, twierdząc, że zrzeczenie
się przez skarżącego prawa do zorganizowania pogrzebu dziecka jest
równoznaczne z utratą prawa do informacji o miejscu jego pochówku.
Trybunał uznał jednak, że sytuacja, w której w odniesieniu do pochówku zastosowano procedury regulujące postępowanie z odpadami szpitalnymi, wskutek czego rodzice nie mogli uzyskać informacji miejscu
pochówku, objęta jest zakresem ochrony artykułu 8 Konwencji15. Biorąc
pod uwagę, że poród martwego dziecka jest dla rodziców przeżyciem
niezwykle wstrząsającym, Trybunał wytknął władzom, iż nie dostarczyły skarżącemu dokumentacji zawierającej informacje, w jaki sposób
szpital zamierza postąpić z ciałem jego dziecka, zwłaszcza że informacje
udzielone rodzicom nie były jednoznaczne i mogły być różnie rozumiane. Ponadto Trybunał przypomniał, że postępowanie władz w przypadkach związanych ze śmiercią powinna cechować szczególna roztropność
i staranność, dlatego odrzucił stanowisko rządu, który argumentował,
że skoro rodzice zawarli ustne porozumienie ze szpitalem, według którego szpital miał zająć się organizacją pogrzebu ich dziecka, należy wnosić, że w sposób dorozumiany wyrazili zgodę na to, że ciało zostanie
potraktowane jako odpad kliniczny oraz że miejsce jego spoczynku nie
zostanie udokumentowane16.
Istnienie po stronie władz pozytywnych obowiązków w okolicznościach związanych ze śmiercią, niewykonanie których stanowi naruszenie prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, Trybunał
Wyrok ETPCz z 12 czerwca 2014 r. Marić p. Chorwacji, skarga 50132/12.
Wyrok ETPCz z 12 czerwca 2014 r., § 56–60.
16
Wyrok ETPCz z 12 czerwca 2014 r., § 66–72.
14
15
346
Adam Jakuszewicz – Problematyka pochówków oraz kultu zmarłych...
potwierdził także w wyroku w sprawie Zorica Jovanović p. Serbii17.
Personel szpitala poinformował skarżącą, że jej nowonarodzone dziecko
zmarło w szpitalu, jednocześnie odmówiono jej możliwości zobaczenia
ciała. Ponadto nigdy nie wydano skarżącej ciała dziecka, nie poinformowano jej o miejscu ewentualnego pogrzebu, ani nie sporządzono aktu
zgonu. Trybunał uznał, iż władze naruszyły ciążące na nich pozytywne
obowiązki podjęcia efektywnych środków zmierzających do ustalenia
losu zaginionego.
Drugą kategorię spraw rozstrzyganych przez Trybunał, w których
w grę wchodzi prawo do wzięcia udziału w pogrzebie osoby najbliższej, tworzą orzeczenia dotyczące korzystania z tego prawa przez osoby
pozbawione wolności. Przede wszystkim należy zauważyć, że oprócz
prawa do wolności osobistej, osobom pozbawionym wolności co do
zasady przysługują wszystkie prawa zagwarantowane w Konwencji.
Przysługuje im więc też prawo do ochrony życia prywatnego i rodzinnego. Z drugiej strony korzystanie z praw i wolności w warunkach detencji
z natury rzeczy podlega różnego rodzaju ograniczeniom dotyczącymi
zwłaszcza wolności nawiązywania kontaktów z innymi osobami. Skoro
więc status osoby pozbawionej wolności nie uzasadnia całkowitego
pozbawienia jej możliwości korzystania z praw i wolności, w każdym
przypadku należy prawidłowo wyważyć kolidujące interesy18. Zgodne
z Konwencją są jedynie ograniczenia uznane za konieczne w demokratycznym społeczeństwie, przy czym obowiązkiem władz jest udowodnienie, że taka konieczność rzeczywiście zaistniała19.
Z powyższych rozważań wynika, że odmowa zezwolenia na opuszczenie zakładu karnego w celu złożenia wizyty choremu członkowi
rodziny lub uczestniczenia w jego pogrzebie stanowi ingerencję w prawo do poszanowania życia rodzinnego20. Prawo do przepustki losowej
Wyrok ETPCz z 26 marca 2013 r., Zorica Jovanović p. Serbii, skarga 21794/08,
zwłaszcza § 72.
18
I. Roagna, Protecting…, s. 46; L. Garlicki, Omówienie…, s. 533.
19
Wyroki ETPCz: z 20 stycznia 2009 r., Czarnowski p. Polsce, skarga 28586/03
§ 26; z 6 grudnia 2007 r., Lind p. Rosji, skarga 25664/05, § 94; z 21 października
2014 r., Császy p. Węgrom, skarga 14447/11, § 18; z 12 listopada 2002 r., Płoski
p. Polsce, skarga 26761/95, § 35.
20
Wyrok ETPCz z 29 listopada 2011 r., Giszczak p. Polsce,, skarga 40195/08,
§ 27. Zob. też powoływane już wyroki w sprawach: Płoski p. Polsce, § 32; Lind
p. Rosji, § 92; oraz wyrok ETPCz z 18 października 2005 r., Schemkamper p. Francji,
skarga 75833/01, § 31.
17
347
Adam Jakuszewicz – Problematyka pochówków oraz kultu zmarłych...
w takich okolicznościach nie ma jednak bezwarunkowego charakteru.
W szczególności ograniczenie prawa do życia rodzinnego osoby pozbawionej wolności może być uznane za uzasadnione, jeżeli umożliwiono
jej alternatywną formę pożegnania się z bliskim, np. poprzez możliwość
odbycia rozmowy telefonicznej21. W opinii Trybunału każdy wniosek
w tego rodzaju sprawach powinien zostać rozpatrzony z uwzględnieniem
szczególnych okoliczności konkretnego przypadku, zaś merytoryczna
ocena nakładanych ograniczeń należy przede wszystkim do sądów krajowych. Kontrola decyzji władz krajowych przez Trybunał ogranicza się do
oceny środków krajowych w świetle ich zgodności z prawami gwarantowanymi na mocy Konwencji, z uwzględnieniem przysługującego władzom
krajowym marginesu oceny konieczności ich zastosowania w konkretnym
przypadku. Dokonując kontroli środków krajowych Trybunał bierze pod
uwagę szereg czynników, jak stadium postępowania karnego przeciwko
skarżącemu czy też rodzaj popełnianego przez niego przestępstwa lub
stawianych mu zarzutów, na przykład czy w grę wchodzi popełnienie
przestępstwa z użyciem przemocy lub przynależność sprawcy do zorganizowanej grupy przestępczej22. Ponadto istotną rolę odgrywają ustalenia dotyczące charakteru skarżącego oraz jego kryminalnej przeszłości,
zwłaszcza czy jest on recydywistą. Trybunał uwzględnia także stopień
pokrewieństwa pomiędzy skarżącym a zmarłym, w którego pogrzebie
pragnie on uczestniczyć, ewentualnie pomiędzy skarżącym a jego chorym krewnym, którego chce odwiedzić. W tym ostatnim przypadku istotne jest ustalenie, czy stan zdrowia członka rodziny jest na tyle poważny,
że nie pozwala mu na samodzielne udanie się do zakładu karnego w celu
odwiedzenia skarżącego. Wreszcie Trybunał bierze pod uwagę ryzyko,
że skazany może nie powrócić do więzienia, w przypadku jego występowania Trybunał bada jednak, czy przepustka mogłaby zostać udzielona
pod eskortą policji.
Stosując powyższe zasady w sprawie Sannino p. Włochom23 Trybunał
uznał za uzasadnioną odmowę udzielenia przepustki w celu odwiedzenia dziadka osobie o „wątpliwym charakterze”, skazanej za morderstwo,
przy czym wyraził pogląd, że relacji pomiędzy dziadkiem a wnukiem nie
C. Grabenwarter, European Convention on Human Rights. Commentary, München 2014, s. 201.
22
Np. w opinii ETPCz nie może być traktowana jako niebezpieczny przestępca
osoba, która popełniła przestępstwo znęcania się (Czarnowski p. Polsce, § 29).
23
Decyzja ETPcz z 3 maja 2005 r., Sannino p. Włochom, skarga 72639/01.
21
348
Adam Jakuszewicz – Problematyka pochówków oraz kultu zmarłych...
można określić jako bliskie pokrewieństwo, co można uważać za kontrowersyjne. Ponadto Trybunał uwzględnił fakt, że stan zdrowia dziadka
skarżącego nie uniemożliwiał odwiedzenie go w więzieniu. Podobne
rozumowanie Trybunał przyjął w sprawie Schemkamper p. Francji24,
w której stwierdził, że stan ojca skarżącego nie był na tyle poważny, żeby
uniemożliwiał odwiedzenie go w zakładzie karnym, odmowa przepustki w tym przypadku była więc uzasadniona. W omawianym kontekście
szczególnie interesujące jest orzeczenie w sprawie Császy p. Węgrom25
dotyczącej odmowy zwolnienia skarżącego w celu umożliwienia mu
udziału w pogrzebie macochy mającym miejsce w dniu zatrzymania. Zaraz na początku przesłuchania skarżący poinformował policję,
że chciałby wziąć udział w uroczystości, jednakże prośba o przepustkę
została odrzucona, gdyż, jak argumentowała policja, jej uwzględnienie
„byłoby sprzeczne z celami zatrzymania”. Powyższa decyzja została
podtrzymana przez prokuratora generalnego, który wskazał, że w świetle
obowiązujących przepisów prawo uczestniczenia w pogrzebie przysługuje osobom przebywającym w areszcie, natomiast nie mogą z niego
korzystać osoby zatrzymane. W postępowaniu przed Trybunałem rząd
podniósł argument, że udzielenie przepustki nie byłoby do pogodzenia
z samą naturą aresztu policyjnego. Trybunał stwierdził jednak, że skoro skarżący został zatrzymany w dniu pogrzebu, można było rozsądnie
oczekiwać, że władze umożliwią mu wzięcie udziału w uroczystości pod
eskortą policji. Chociaż z uwagi na nieprzewidziany charakter sytuacji
zorganizowanie takiej eskorty mogło nastręczać władzom pewnych trudności, czynnikiem ułatwiającym realizację tego zadania była niewielka
odległość między cmentarzem, na którym odbył się pogrzeb, a miejscem przesłuchania skarżącego. Ponadto Trybunał zauważył, że władze
w gruncie rzeczy nie dokonały wyważenia kolidujących interesów rozpoczynającego się śledztwa z prawem skarżącego do poszanowania jego
życia rodzinnego, zaś ogólne uzasadnienie odmowy odwołujące się do
celów aresztowania nie pozwala na rekonstrukcję zawartego w niej rozumowania. Wobec powyższego Trybunał uznał, że władze dopuściły się
naruszenia artykułu 8 Konwencji.
Prawo osób pozbawionych wolności do uczestniczenia w pogrzebie osoby najbliższej stało się przedmiotem kilku orzeczeń przeciwko
Wyrok ETPCz z 18 października 2005 r., Schemkamper p. Francji, skarga
75833/01.
25
Wyrok ETPCz z 21 października 2014 r., Császy p. Węgrom, skarga 14447/11.
24
349
Adam Jakuszewicz – Problematyka pochówków oraz kultu zmarłych...
Polsce. Sprawa Giszczak p. Polsce26 dotyczyła odmowy wydania zgody na udzielenie skarżącemu przepustki w celu odwiedzenia 11-letniej
córki, która po wypadku samochodowym została przyjęta na oddział
intensywnej terapii. W uzasadnieniu decyzji władze oparły się na negatywnej opinii kryminologicznej, w której stwierdzono, że skarżący
zachowuje się arogancko wobec strażników więziennych oraz uczestniczy w więziennej subkulturze. Ponadto władze wzięły pod uwagę ciężar
gatunkowy przestępstwa popełnionego przez skarżącego (podżegania do
zabójstwa). Powyższe argumenty nie przekonały jednak Trybunału, który wyważając konkurujące interesy stwierdził, że w tej sytuacji właściwym rozwiązaniem byłoby zezwolenie na opuszczenie zakładu karnego
pod konwojem27. Kolejny zarzut podniesiony przez skarżącego dotyczył
warunków uczestniczenia w pogrzebie córki. Sąd Penitencjarny udzielił
stosownej zgody, o czym skarżący został poinformowany ustnie przez
dyrektora zakładu karnego na dzień przed pogrzebem. Skarżący utrzymywał przed Trybunałem, że wówczas poprosił, aby mógł uczestniczyć
w uroczystości w garniturze i w kajdankach oraz by eskortujący go policjanci byli ubrani po cywilnemu, jednakże jego prośba została odrzucona, wskutek czego zrezygnował z udziału w pogrzebie. Uważał bowiem,
że jego pojawienie się na uroczystości w kajdankach, z łańcuchami na
rękach i nogach oraz pod konwojem umundurowanych i uzbrojonych
funkcjonariuszy mogłoby zakłócić porządek ceremonii. Rozstrzygając
przedmiotową sprawę Trybunał zauważył istotne uchybienia proceduralne, które przesądziły o tym, że ograniczenie prawa do poszanowania życia rodzinnego, choć zgodne z prawem i służące realizacji celów
wskazanych w art. 8 ust. 2 Konwencji (ochrona porządku publicznego,
zapobieganie przestępstwom), nie mogło zostać uznane za uzasadnione
w demokratycznym społeczeństwie. Mianowicie pisemna decyzja sądu
została dostarczona skarżącemu 4 dni po pogrzebie córki, przy czym jej
uzasadnienie było bardzo ogólne. Z kolei rząd argumentował, iż zgodnie
z obowiązującym prawem dyrektor zakładu karnego nie mógł odmówić
skarżącemu prawa do uczestniczenia w ceremonii we własnej odzieży, skarżący musiał więc źle go zrozumieć. Trybunał zauważył jednak,
iż fakt, że skarżący nie został poinformowany na czas w jasny i jednoznaczny sposób o warunkach jego udziału w pogrzebie, mógł
Wyrok ETPCz z 29 listopada 2011 r., Giszczak p. Polsce, skarga 40195/08.
Sprawa Giszczak p. Polsce, § 29.
26
27
350
Adam Jakuszewicz – Problematyka pochówków oraz kultu zmarłych...
wpłynąć na jego rezygnację z uczestniczenia w ceremonii z obawy przed
zakłóceniem jej porządku28.
Z kolei przedmiotem sprawy Płoski p. Polsce29 była odmowa udzielenia skarżącemu przepustki w celu uczestniczenia w pogrzebach rodziców mających miejsce w ciągu jednego miesiąca, przy czym decyzja
odmowna została podjęta mimo pozytywnej opinii wychowawców zakładu karnego. W uzasadnieniu decyzji podniesiono, iż skarżący, skazany za kradzież, jest recydywistą i nie daje gwarancji powrotu do zakładu
karnego. Odnosząc się do powyższych argumentów Trybunał zauważył,
że władze nawet nie rozważyły możliwości udzielenia przepustki
w asyście policji, co zapobiegłoby ucieczce skarżącego. Ponadto drugi wniosek o przepustkę został oddalony w dzień po pogrzebie ojca.
W uzasadnieniu orzeczenia Trybunał podkreślił, że jest świadomy problemów natury finansowej i logistycznej, jakie wywołuje organizowanie
przepustek pod eskortą policji, jak i kłopotów z niedoborem funkcjonariuszy policji i służby więziennej. Jednakże uwzględniając powagę tego
rodzaju spraw oraz dolegliwość decyzji, na mocy której skarżący zostaje
pozbawiony prawa do wzięcia udziału w pogrzebie osoby najbliższej,
pozwane państwo mogłoby odmówić zgody na przepustkę tylko wówczas, gdyby istniały ku temu przekonywające powody i gdyby nie można
było zastosować alternatywnego rozwiązania jakim jest właśnie udzielenie przepustki w asyście policji30.
Podobne stanowisko Trybunał zajął także w sprawie Feldman
p. Ukrainie (nr 2)31 dotyczącej odmowy przeniesienia tymczasowo
aresztowanego do zakładu śledczego w innej miejscowości w celu
umożliwienia mu wzięcia udziału w pogrzebie ojca. Władze uzasadniały
swą decyzję powołując się na brak odpowiednich przepisów krajowych,
które regulowałyby tego rodzaju przypadki. Trybunał jednak nie zaakceptował tego argumentu wskazując, że brak odpowiednich przepisów
nie zwalnia władz z obowiązku dokonania merytorycznej oceny każdego
wniosku w sprawach dotyczących ograniczenia praw gwarantowanych
w Konwencji oraz wykazania, że ograniczenia nałożone na jednostkę
były konieczne w demokratycznym społeczeństwie32.
Sprawa Giszczak p. Polsce, § 38–40.
Sprawa Płoski p. Polsce.
30
Sprawa Płoski p. Polsce, § 39; zob. także Czarnowski p. Polsce, § 32.
31
Wyrok ETPCz z 12 stycznia 2012 r., Feldman p. Ukrainie (nr 2), skarga
42921/09.
32
Sprawa Feldman p. Ukrainie (nr 2), § 35.
28
29
351
Adam Jakuszewicz – Problematyka pochówków oraz kultu zmarłych...
Powyższe przypadki różnią się od stanu faktycznego w sprawie Lind
p. Rosji33, dotyczącej odmowy przebywającemu w rosyjskim areszcie śledczym obywatelowi holenderskiemu udzielenia przepustki w
celu udania się do Holandii i odwiedzenia nieuleczalnie chorego ojca.
Dla rozstrzygnięcia sprawy szczególnie istotny był fakt, że ojciec skarżącego zwrócił się z wnioskiem o eutanazję, który został rozpatrzony
pozytywnie, data jego śmierci była więc określona. Sądy rosyjskie uzasadniały odmowę wskazując na duże prawdopodobieństwo, iż skarżący nie powróci do Rosji lub że będzie wywierał niedozwolony wpływ
na przebieg śledztwa. Skarżącemu umożliwiono jedynie odbycie z ojcem rozmowy telefonicznej na koszt ambasady Holandii, przy czym zastrzeżono, iż rozmowa może odbywać się wyłącznie w języku rosyjskim,
choć ojciec skarżącego nie znał dobrze tego języka. Po minucie rozmowy połączenie zostało przerwane przez administrację aresztu śledczego
bez podania jakiegokolwiek powodu34. Następnie skarżący zwrócił się
z wnioskiem o tymczasowe zwolnienie z aresztu w celu umożliwienia
mu udziału w pogrzebie ojca. Wniosek został odrzucony w oparciu o argumenty przytoczone w uzasadnieniu prośby o przepustkę w celu pożegnania się z ojcem, przy czym dodatkowo wskazano na fakt, że skarżący
widywał swego ojca rzadko oraz że pogrzeb ojca skarżącego w ogóle
nie był przewidziany, ponieważ zgodnie z wolą zmarłego jego ciało miało zostać przekazane dla celów badań naukowych, Wypowiadając się
w kwestii, czy poprzez decyzję odmowną w sprawie pierwszego wniosku nastąpiło naruszenie prawa skarżącego do poszanowania jego życia
rodzinnego, Trybunał podkreślił, że ze względu na szczególne okoliczności sprawy, a zwłaszcza z uwagi na fakt, iż skarżący miał ostatnią okazję spotkania się ze swoim ojcem, istniały silne względy humanitarne
uzasadniające konieczność rozpatrzenia jego wniosku ze szczególną starannością. Jednocześnie Trybunał wyraził zrozumienie dla obaw władz,
iż skarżący mógłby wymknąć się spod rosyjskiej jurysdykcji. Z jednej
strony Trybunał zwrócił uwagę na fakt, że władze rosyjskie nie rozważyły możliwości wystąpienia do władz holenderskich o pomoc w celu
zapewnienia, aby skarżący powrócił do Rosji (zwłaszcza, że w przedmiotowej sprawie przynajmniej trzykrotnie interweniował ambasador
Holandii). Z drugiej strony jednak uznał, że władze krajowe są w większym stopniu niż sąd międzynarodowy predysponowane do tego, aby
Wyrok ETPCz z 6 grudnia 2007 r., Lind p. Rosji, skarga 25664/05.
Sprawa Lind p. Rosji, § 30–33 oraz 90–91.
33
34
352
Adam Jakuszewicz – Problematyka pochówków oraz kultu zmarłych...
dokonać właściwej oceny okoliczności sprawy i z tego względu nie jest
w stanie stwierdzić, że w tym przypadku władze przekroczyły przysługujący im margines oceny. Poza tym Trybunał wyraził pogląd, że wobec
odrzucenia wniosku o przepustkę, z prawa do poszanowania życia prywatnego wynikał obowiązek umożliwienia skarżącemu pożegnania się
z jego umierającym ojcem w inny sposób. Jednocześnie podkreślił, że za
odpowiednią formę kontaktu z ojcem skarżącego trudno uznać jednominutową rozmowę telefoniczną prowadzoną w języku obcym, zwłaszcza
że władze nie podały żadnych powodów usprawiedliwiających przerwanie połączenia. W konsekwencji Trybunał uznał, iż prawo skarżącego
do poszanowania życia rodzinnego zostało naruszone35.
Szczególne znaczenie, jakie Trybunał przypisuje prawu do zorganizowania pogrzebu osoby najbliższej oraz do wzięcia w nim udziału, obrazuje kilka spraw o podobnym stanie faktycznym wniesionych
przeciwko Rosji, dotyczących ograniczenia tego prawa w sytuacji nadzwyczajnej, a mianowicie w kontekście konfliktów etnicznych i walki
z terroryzmem. Na mocy rosyjskiego prawa ciała terrorystów zabitych
w trakcie popełniania przez nich czynu uznanego przez prawo za akt
terrorystyczny nie są wydawane rodzinie, zaś miejsce ich spoczynku nie
podlega ujawnieniu. W opinii Trybunału powyższy środek jest szczególnie surowy, zwłaszcza że jego stosowanie nie wiąże się z określonym zachowaniem skarżącego. Jest on bowiem nie tylko pozbawiony
możliwości uczestniczenia w pogrzebie osoby najbliższej, lecz ponadto następuje trwałe „zerwanie łączności pomiędzy skarżącym a miejscem pochówku zmarłego”36. Uwzględniając zaangażowanie zmarłych
w działalność terrorystyczną, okoliczności ich śmierci, oraz „niezmiernie
delikatny kontekst etniczno-religijny w tym regionie Rosji” (Czeczenia,
Inguszetia), Trybunał stwierdził, iż nie można wykluczyć, że określone
ograniczenia praw odnoszących się do organizacji i udziału w pogrzebie osoby najbliższej mogłyby zostać uzasadnione na podstawie art. 8
ust. 2 Konwencji37. Trybunał wziął przy tym pod uwagę, że władzom
przysługuje pewien margines swobody oceny konieczności wprowadzenia określonych ograniczeń, uznał jednak, że margines ów jest węższy
Sprawa Lind p. Rosji, § 92–99.
Wyrok ETPCz z 16 stycznia 2014 r., Abdulayeva p. Rosji, skarga 38552/05 § 39.
37
Wyroki ETPCz: z 16 stycznia 2014 r., Kushtova i inni p. Rosji, skarga 21885/07,
§ 46; z 6 czerwca 2013 r., Sabanchiyeva i inni p. Rosji, skarga 38450/05, § 140;
z 6 czerwca 2013 r., Maskhadova i inni p. Rosji, skarga 18071/05, § 230.
35
36
353
Adam Jakuszewicz – Problematyka pochówków oraz kultu zmarłych...
w sytuacji, gdy w grę wchodzi ograniczenie skutecznej realizacji praw
kluczowych dla jednostki, dotyczących intymnej sfery jej życia, czy też
związanych ze szczególnie istotnym aspektem jej istnienia oraz tożsamości38. W szczególności władze są uprawnione do podjęcia środków
mających na celu zapobieżenie zamieszkom lub innym działaniom niezgodnym z prawem, które mogłyby być podjęte przez zwolenników
lub przeciwników działalności zmarłego, zarówno w trakcie ceremonii
pogrzebowej jak i po jej zakończeniu. Ponadto władze są uprawnione do
pojęcia środków mających na celu „minimalizację informacyjnego oraz
psychologicznego oddziaływania aktu terrorystycznego na ludność oraz
ochronę uczuć krewnych ofiar działań terrorystycznych”. Władze mogły
więc wprowadzić ograniczenia dotyczące prawa wyboru przez skarżącego czasu, miejsca oraz sposobu pochówku zmarłego, a nawet bezpośrednio te kwestie uregulować39. W omawianych sprawach Trybunał nie
zaakceptował jednak argumentu rządu, że wskazane cele uzasadniały
brak możliwości uczestniczenia przez skarżących w pogrzebie ich osób
najbliższych lub przynajmniej pożegnania się ze zmarłymi w inny sposób40. Trybunał wytknął władzom, że nie dokonały jakiejkolwiek oceny
istotnych elementów konkretnego przypadku, zwłaszcza okoliczności
odnoszących się do zmarłych oraz skarżących, gdyż według prawa krajowego okoliczności te w ogóle nie były relewantne. Biorąc pod uwagę
znaczenie omawianych praw dla skarżących, automatyczne stosowanie
kwestionowanych środków stoi w sprzeczności z obowiązkiem podjęcia przez władze właściwych starań (appropriate care) zmierzających
do poszanowania ich życia rodzinnego. Niedopełnienie wskazanego
obowiązku skutkuje tym, iż ingerencja w prawo do poszanowania życia
prywatnego i rodzinnego nie może zostać uznana za uzasadnioną oraz
proporcjonalną41. Podjęty środek może być natomiast postrzegany jako
próba przeniesienia ciężaru skutków prawnych działalności zmarłego
na jego bliskich, ponadto został zastosowany w sposób arbitralny, miał
więc w stosunku do skarżących czysto represyjny charakter42.
Zob. np. Kushtova i in. p. Rosji, § 40.
Sprawy: Abdulayeva p. Rosji, § 43; Kushtova i inni p. Rosji, § 47-48.
40
Np. sprawa Abdulayeva p. Rosji, § 44.
41
Sprawy: Abdulayeva p. Rosji, § 45; Sabanchiyeva i inni p. Rosji, § 144; Maskhadova i inni p. Rosji, § 235.
42
Sprawy: Abdulayeva p. Rosji, § 46; Sabanchiyeva i inni p. Rosji, § 145; Maskhadova i inni p. Rosji, § 236.
38
39
354
Adam Jakuszewicz – Problematyka pochówków oraz kultu zmarłych...
3. Poszanowanie miejsca spoczynku zmarłych a inne prawa jednostki
Zagadnienia związane z poszanowaniem zmarłych oraz miejsca ich
spoczynku mogą łączyć się także z innymi prawami i interesami jednostki. Na podstawie orzecznictwa Trybunału można wyróżnić przede
wszystkim sprawy dotyczące ustalenia pochodzenia osoby żyjącej oraz
sprawy związane z ustaleniem ojcostwa zarówno osoby zmarłej, jak
i osób żyjących. Ponadto przed Trybunałem pojawiła się sprawa dotycząca prawa do przeniesienia prochów zmarłego członka rodziny na
cmentarz położony w innej miejscowości.
Sprawa Znamenskaya p. Rosji43 dotyczyła odmowy uznania przez
władze ojcostwa martwo urodzonego dziecka zgodnie z rzeczywistością biologiczną i dokonania stosownej korekty akt stanu cywilnego. Dokonując wpisu władze nie uwzględniły stanowiska skarżącej,
że dziecko pochodzi od jej partnera, lecz oparły się na domniemaniu
pochodzenia dziecka z małżeństwa. Jako ojciec został więc wpisany mąż
skarżącej. Wobec powyższego skarżąca nie umieściła nazwiska dziecka
na kamieniu nagrobnym. Rozstrzygając sprawę Trybunał wyszedł z założenia, że skoro dziecko urodziło się martwe, zaś jego ojciec przebywał
w tym czasie w więzieniu, gdzie niedługo potem zmarł, relacja pomiędzy skarżącą, jej partnerem oraz ich dzieckiem nie może być określana jako „życie rodzinne”. Istnienie „życia rodzinnego” w rozumieniu
Konwencji zasadniczo zależy bowiem od tego, czy między określonymi
osobami wytworzyły się bliskie więzi osobiste. Niemniej jednak zgodnie ze stałą linią orzeczniczą organów strasburskich, jeżeli brak podstaw
do zakwalifikowania określonych relacji osobistych do kategorii „życia
rodzinnego”, wówczas, co do zasady, stanowią one element „życia prywatnego” jednostki i z tego względu podlegają ochronie na podstawie
art. 8 Konwencji. W omawianej sprawie Trybunał podkreślił, że między
skarżącą a jej martwo urodzonym dzieckiem istniała silna więź, której
skarżąca dała wyraz nadając mu imię oraz organizując jego pochówek.
Ustalenie pochodzenia martwo urodzonego dziecka mieści się więc
w zakresie ochrony życia prywatnego jego matki44. Ponieważ nie istniały żadne przekonywujące powody, dla których domniemanie pochodzenia dziecka z małżeństwa miałoby przeważyć nad rzeczywistością
biologiczną, brak możliwości uznania ojcostwa zgodnie z życzeniem
Wyrok ETPCz z 2 czerwca 2005 r., Znamenskaya p. Rosji, skarga 77785/01.
Sprawa Znamenskaya p. Rosji, § 27.
43
44
355
Adam Jakuszewicz – Problematyka pochówków oraz kultu zmarłych...
zainteresowanych oraz niekwestionowanym przez nikogo stanem faktycznym stanowi naruszenie obowiązku poszanowania życia prywatnego skarżącej, niemające uzasadnienia koniecznością ochrony innych
interesów45.
Przedmiotem sprawy Jäggi p. Szwajcarii46 był natomiast konflikt
między prawem skarżącego do poznania własnego pochodzenia a zasadą nienaruszania miejsca spoczynku zmarłych. Skarżący złożył wniosek
o pozwolenie na ekshumację zwłok domniemanego ojca w celu pobrania
próbek DNA, aby w ten sposób uzyskać całkowitą pewność dotyczącą
swojego pochodzenia. Wobec negatywnego rozpatrzenia wniosku skarżący po wyczerpaniu środków krajowych złożył skargę do Trybunału,
twierdząc, że wskutek odmowy pozwolenia na ekshumację władze
naruszyły jego prawo do poznania własnej tożsamości, wynikającego
z prawa do poszanowania życia prywatnego. Rząd argumentował, że prawo do poznania pochodzenia nie jest prawem absolutnym, lecz należy
je wyważyć z innymi konkurującymi interesami, mianowicie z wynikającym z godności człowieka prawem zmarłego do nienaruszania jego
ciała w sposób sprzeciwiający się moralności i ustalonym zwyczajom,
które wiąże się z prawem osób bliskich do poszanowania zmarłego
członka rodziny. Ponadto rząd twierdził, iż należy także wziąć pod uwagę okoliczność, że skarżący był już człowiekiem w podeszłym wieku
i nie odniósł widocznego uszczerbku psychicznego z powodu niepewności dotyczącej swego pochodzenia47.
Rozpatrując skargę Trybunał wyszedł z założenia, że prawo do ustalenia własnej tożsamości stanowi istotny składnik prawa do prywatności,
dlatego margines swobody oceny konieczności wprowadzania ograniczeń tego prawa przysługujący władzom krajowym podlega skrupulatnemu nadzorowi Trybunału. Odmiennie od rządu Trybunał stwierdził,
że wraz z upływem lat interes osoby w podeszłym wieku w poznaniu
swojego pochodzenia nie tylko nie maleje, lecz wręcz wzrasta. Trybunał
wziął także pod uwagę, że rodzina zmarłego nie zgłaszała zastrzeżeń
Sprawa Znamenskaya p. Rosji, § 30–32. Warto odnotować także zdanie odrębne,
w którym zakwestionowano stanowisko większości sędziów, że prawo do poszanowania życia prywatnego skarżącej, wynikające z więzi, jaka wytworzyła się między nią
a jej martwo urodzonym dzieckiem, rozciąga się na kwestię uznania ojcostwa, skoro
w czasie podejmowania decyzji w tej sprawie zarówno dziecko jak i jego ojciec, a więc
osoby w pierwszej kolejności zainteresowane ustaleniem ojcostwa, już nie żyły.
46
Wyrok ETPCz z 13 lipca 2006 r., Jäggi p. Szwajcarii, skarga 58757/00.
47
Sprawa Jäggi p. Szwajcarii, § 19, 31.
45
356
Adam Jakuszewicz – Problematyka pochówków oraz kultu zmarłych...
natury religijnej czy filozoficznej dotyczących nienaruszania spokoju
zmarłego, zaś jego grób nie został użyty w celu pochowania ciała innej
osoby wyłącznie z inicjatywy skarżącego, który uiszczając stosowną
opłatę przedłużył umowę jego dzierżawy. Ponadto Trybunał nie zgodził
się ze stanowiskiem władz, które twierdziły, że pobranie próbki DNA
stanowiłoby naruszenie praw zmarłego. Zakaz naruszania spoczynku
zmarłych doznaje bowiem czasowych ograniczeń i z tego względu nie
ma charakteru absolutnego48. Jedynym istotnym interesem, z którym
należało wyważyć prawa skarżącego, było utrzymanie pewności stanu
prawnego. Skoro jednak w przedmiotowej sprawie ustalenie ojcostwa
skarżącego wywoływałoby skutki prawne jedynie dla niego samego
i nie spowodowałoby konieczności wprowadzenia zmian zapisu w aktach stanu cywilnego, ogólny interes polegający na utrzymaniu pewności
prawnej musi ustąpić wobec prawa skarżącego do uzyskania pewności
w sprawie o kluczowym znaczeniu dla jego tożsamości. W konsekwencji
Trybunał uznał, iż wskutek odmowy władz wyrażenia zgody na pobranie
próbek DNA z ciała domniemanego ojca skarżącego władze naruszyły
prawo do poszanowania jego życia prywatnego49.
Z kolei w sprawie Estate Kresten Filtenborg Mortensen p. Danii50
skarżący, występujący jako administrator masy spadkowej, twierdził,
iż ekshumacja zwłok jego ojca w celu pobrania próbek DNA, które zostały wykorzystane jako materiał dowodowy w sprawie o ustalenie ojcostwa pozamałżeńskich dzieci zmarłego, stanowiło naruszenie prawa
do poszanowania życia prywatnego zarówno jego jak i zmarłego ojca.
Rząd argumentował m.in., iż skarga jest niedopuszczalna ratione personae, ponieważ w odróżnieniu od innych spraw rozstrzyganych przez
Trybunał, w których skarżący zmarł po tym, jak nastąpiło naruszenie
jego prawa lub w których skarga została złożona w imieniu osoby żyjącej, która zmarła w trakcie trwania postępowania przed Trybunałem,
Należy jednak zauważyć, że stanowisko, iż zmarły nie posiada prawa do nienaruszalności miejsca jego spoczynku, które miałoby stanowić aspekt prawa do prywatności nie jest podzielane jednomyślnie. W zdaniu odrębnym do omawianego orzeczenia nie wykluczono bowiem, że prawo takie istnieje, choć jest kwestią otwartą, czy jest
ono związane z uprawnieniami rodziny do kultu zmarłych, czy samoistnym prawem
zmarłego. W omawianej sprawie istnienie prawa zmarłego do nienaruszalności miejsca
jego spoczynku potwierdził także szwajcarski Sąd Federalny.
49
Sprawa Jäggi v. Szwajcaria, § 38–43.
50
Decyzja ETPCz z 15 maja 2006 r., Estate Kresten Filtenborg Mortensen p. Danii, skarga 1338/03.
48
357
Adam Jakuszewicz – Problematyka pochówków oraz kultu zmarłych...
przedmiotem niniejszej sprawy jest prawo zmarłego do poszanowania jego życia prywatnego w związku ze sprawą o ustalenie ojcostwa
wszczętą po jego śmierci. Poza tym w opinii rządu skarga była niedopuszczalna ratione materiae, ponieważ termin „życie prywatne” odnosi
się wyłącznie do żyjących osób fizycznych, za podmiot prawa do poszanowania życia prywatnego nie może zaś zostać uznana osoba zmarła.
Koncepcja prawna kultu zmarłych oraz poszanowania grobu (sanctity
of the grave) została stworzona ze względu na ochronę praw członków
ich rodzin, nie zaś w celu ochrony „praw” osób zmarłych.
Skarżący z kolei podtrzymywał, że beneficjentem prawa do poszanowania miejsca spoczynku jest zarówno sam zmarły, jak i członkowie jego
rodziny. Rozstrzygając sprawę Trybunał przypomniał, że pojęcie „życie
prywatne” jest szerokie i nie poddaje się wyczerpującemu określeniu.
Przedmiotem ochrony tego prawa jest m.in. fizyczna i psychiczna integralność jednostki, z tego względu ingerencję w prawo do poszanowania
życia prywatnego stanowi obowiązek poddania się badaniu lekarskiemu,
także w sytuacjach, gdy charakter ingerencji lekarskiej jest nieznaczny.
Niemniej jednak prawa do poszanowania życia prywatnego nie można
rozumieć w ten sposób, że w zakresie jego ochrony mieszczą się przypadki takie jak pobranie próbek DNA z ciała zmarłego. Ze względu na
niespełnienie warunków dopuszczalności skargi, Trybunał nie mógł natomiast zbadać, czy pobranie próbek z ciała zmarłego stanowiłoby naruszenie prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego jego syna.
W omawianym kontekście istotne jest także orzeczenie w sprawie Elli Poluhas Dödsbo p. Szwecji51, która dotyczyła odmowy zgody
na przeniesienie urny z prochami zmarłego męża z cmentarza położonego w miejscowości, gdzie zmarły mieszkał przez wiele lat przed
śmiercią, do grobu rodzinnego na cmentarzu w Sztokholmie, w którym
skarżąca chciała być pochowana. Według prawa krajowego oraz zgodnie
z praktyką orzeczniczą przeniesienie urny może mieć miejsce wyłącznie,
gdy przemawiają za tym ważne powody, przy czym ze względu na
prawo zmarłego do nienaruszania miejsca jego spoczynku wskazany
wymóg należy interpretować restrykcyjnie. Oprócz tego przepisy krajowe wymagają istnienia związku pomiędzy zmarłym a miejscowością,
do której jego prochy miałyby być przeniesione, czego w przedmiotowej
sprawie skarżącej nie udało się wykazać. W opinii rządu restrykcyjna
Wyrok ETPCz z 17 stycznia 2006 r., Elli Poluhas Dödsbo p. Szwecji, skarga
61564/00.
51
358
Adam Jakuszewicz – Problematyka pochówków oraz kultu zmarłych...
wykładnia przepisów regulujących pozwolenie na przeniesienie ciała zmarłego ma na celu ochronę porządku oraz moralności publicznej.
Szacunek dla zmarłych oraz nienaruszalność miejsca ich spoczynku stanowi zasadę przestrzeganą przez całą ludzkość, zaś jej realizacja leży
w interesie osób żyjących, ponieważ w ten sposób zyskują one pewność,
że po śmierci ich ciała będą traktowane z należnym szacunkiem. Poza
tym jednym z celów kwestionowanych przepisów jest zapobieganie
powstawaniu ewentualnych konfliktów między krewnymi dotyczących
określenia miejsca pochówku zmarłego członka rodziny. Rozstrzygając
sprawę Trybunał wyszedł z założenia, że odmowa przeniesienia urny
stanowi wprawdzie ingerencję w prawo skarżącej do poszanowania jej
życia prywatnego i/lub rodzinnego, wziął jednak pod uwagę, że skarżąca organizując pogrzeb swego męża miała możliwość zdecydowania,
że zostanie on pochowany wraz z innymi jej krewnymi w Sztokholmie,
mimo to zdecydowała o założeniu nowego grobu rodzinnego w miejscowości, w której małżonkowie zamieszkiwali przez cały czas trwania
ich małżeństwa. Ponadto Trybunał przychylił się do argumentu rządu,
że podejmowanie decyzji w sprawach związanych z nienaruszalnością
miejsca spoczynku zmarłych jest zadaniem o szczególnie delikatnym
charakterze, dlatego przy wyważaniu konkurujących interesów władzom
krajowym przysługuje szeroki margines oceny. Zdaniem Trybunału
w przedmiotowej sprawie władze starannie rozważyły wszystkie okoliczności, wobec czego nie doszło do naruszenia artykułu 8 Konwencji.
Warto jednak zauważyć, iż sędziowie, którzy nie zgodzili się z wyrokiem, wskazali, że urna miała być przeniesiona z jednego cmentarza na
inny, nie dostrzegli więc zagrożenia ani dla zasady nienaruszalności grobu, ani dla moralności publicznej, zwłaszcza że w niniejszej sprawie nie
było konfliktu pomiędzy skarżącą a pozostałymi krewnymi dotyczącego
miejsca pochówku ich zmarłego.
4. Prawo do decydowania w kwestii własnego pogrzebu
Elementem prawa do poszanowania życia prywatnego jednostki jest
prawo do rozwoju i wyrażania własnej osobowości, także poprzez podejmowanie decyzji dotyczących własnego pogrzebu, mimo że odnoszą
się one do okresu, w którym życie zainteresowanej jednostki dobiegnie
końca. Powyższy pogląd wyraziła Europejska Komisja Praw Człowieka
w sprawie X. p. Niemcom52 dotyczącej zgodności z prawem do po Decyzja ETPCz z 10 marca 1981 r., X. p. Niemcom, skarga 8741/79, 24 European
52
359
Adam Jakuszewicz – Problematyka pochówków oraz kultu zmarłych...
szanowania życia prywatnego obowiązującego w tym kraju przymusu
cmentarnego. Komisja zauważyła jednak, że znaczna część obowiązujących w danym państwie przepisów prawnych determinuje – bezpośrednio lub pośrednio – zakres możliwości rozwoju i realizacji osobowości
jednostki, jednakże nie każdy taki przepis stanowi ingerencję w prawo
do prywatności w znaczeniu Konwencji. Odnosi się to także do regulacji dotyczących pochówków, zwłaszcza że jednostka zachowuje w tym
zakresie pewien margines swobody, gdyż może zdecydować na przykład
o charakterze religijnym lub świeckim swojego pogrzebu, dekoracji nagrobka, oraz o tym, czy jego ciało ma zostać poddane kremacji.
Oprócz zarzutu naruszenia prawa do poszanowania życia prywatnego
skarżący twierdził, iż przymus bycia pochowanym w bezpośredniej bliskości symboli religijnych stanowi naruszenie jego prawa do wolności
sumienia i wyznania. Odnosząc się do tego zarzutu Komisja zauważyła, że życzenie skarżącego dotyczące własnego pogrzebu wypływało
wprawdzie „z silnej osobistej motywacji”, nie może być ono jednak
postrzegane jako wyraz „przekonania” objętego zakresem ochrony wolności sumienia i wyznania gwarantowanej w art. 9 Konwencji. Życzenie
to nie odzwierciedla bowiem „spójnego poglądu w sprawach o fundamentalnym znaczeniu”.
Przytoczone orzeczenie należy do nielicznych przykładów spraw,
w którym organy strasburskie stwierdziły, że zachowanie skarżącego nie
może zostać uznane za formę uzewnętrzniania wolności sumienia i wyznania. Należy wszak zauważyć, że w orzecznictwie zarówno Trybunału
jak i nieistniejącej już Komisji zazwyczaj nie podejmuje się prób zdefiniowania religii lub światopoglądu, lecz za miarodajne w tej kwestii przyjmowane są twierdzenia skarżącego53. Organy strasburskie nie
stworzyły więc jasnych kryteriów, w oparciu o które można by rozstrzygnąć, czy w danym przypadku chodzi o „światopogląd” podlegający
ochronie na podstawie art. 9 Konwencji, czy raczej jedynie o opinię lub
preferencję, która pozostaje poza zakresem ochrony wolności sumienia
i wyznania. Z tego względu zwolennikom mniej znanych ruchów religijnych lub filozoficznych trudno będzie przekonać Trybunał, że określone
Commission of Human Rights, Decisions and Reports 1981, s. 137 i n. Skarżący nie
chciał być pochowany na cmentarzu wśród grobów z chrześcijańskimi symbolami, lecz
życzył sobie, aby jego ciało zostało poddane kremacji a jego prochy zostały rozsypane
na jego posesji.
53
D.J. Harris, M. O’Boyle, C. Warbrick, The Law of the European Convention
on Human Rights, London 1995, s. 357.
360
Adam Jakuszewicz – Problematyka pochówków oraz kultu zmarłych...
dyspozycje dotyczące własnego pogrzebu stanowią formę uzewnętrznienia religii lub światopoglądu podlegającą ochronie na mocy Konwencji.
Trudności dowodowe tego rodzaju są jeszcze większe do przezwyciężenia w przypadku osób wyznających przekonania indywidualistyczne,
które wszak podlegają niemniejszej ochronie niż przekonania podzielane przez określone zbiorowości. Gdyby więc w omawianej sprawie
skarżący był wyznawcą jakiejś sformalizowanej religii, której wyznawcy mieliby obowiązek przestrzegania określonych zasad dotyczących
pochówków (np. zakazu grzebania wyznawców w bliskim sąsiedztwie
symboli chrześcijańskich), wówczas być może skarżący miałby większe szanse przekonania Trybunału, że jego życzenie jest wyrazem nie
tylko silnej osobistej motywacji, lecz stanowi manifestację przekonania
zasługującego na ochronę na mocy Konwencji54. Warto w tym miejscu
dodać, że już A. Krishnaswami w swym raporcie dotyczącym dyskryminacji ze względu na przekonania religijne sporządzonym w1960 roku
dla Komisji Praw Człowieka NZ zwrócił uwagę na fakt, że przepisy dotyczące grzebania zmarłych mają duże znaczenie w przypadku wielu religii, dlatego życzenia w tym zakresie powinny być w miarę możliwości
uwzględniane przez władze publiczne55.
5. Podsumowanie
Przyjmując szeroką i dynamiczną wykładnię prawa do poszanowania
życia prywatnego i rodzinnego Trybunał wyprowadził z niego szereg
uprawnień przysługujących jednostce w okolicznościach związanych
ze śmiercią osoby bliskiej. Poczesne miejsce w orzecznictwie Trybunału
zajmuje prawo do udziału w pogrzebie członka rodziny mające szczególne znaczenie w przypadku osób pozbawionych wolności oraz w sytuacji organizowania pochówków martwo urodzonych dzieci. Kwestie
związane z poszanowaniem zmarłych mogą łączyć się także z innymi
uprawnieniami jednostki wchodzącymi w zakres szeroko rozumianego
prawa do prywatności, jak np. z prawem do poznania własnej tożsamości,
czy też z prawem do korekty zapisu w aktach stanu cywilnego. Trybunał
podkreślił, że w sprawach dotyczących kultu zmarłych na władzach spoczywają pozytywne obowiązki działania, przy podejmowaniu których
C. Evans, Freedom of Religion under the European Convention on Human
Rights, New York 2001, s. 59.
55
A. Krishnaswami, Study of discrimination in the matter of religious rights and
practices, New York 1960, s. 34 i n.
54
361
Adam Jakuszewicz – Problematyka pochówków oraz kultu zmarłych...
wymagany jest od nich wysoki stopień staranności i roztropności.
Ze względu na kluczowe znaczenie wskazanych uprawnień dla jednostki
margines oceny konieczności wprowadzanych ograniczeń przysługujący
władzom krajowym jest raczej wąski, wskutek czego władzom trudno
jest wykazać przed Trybunałem zasadność nakładanych ograniczeń.
Streszczenie
W świetle orzecznictwa Europejskiego Trybunału Praw Człowieka
uprawnienia jednostki związane z kultem zmarłych, w tym przede
wszystkim prawo do udziału w pogrzebie osoby najbliższej, są integralnym elementem prawa do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego.
Podczas wszystkich czynności podejmowanych w związku ze śmiercią
określonej osoby na władzach spoczywa obowiązek dochowania szczególnej staranności i roztropności.
Słowa kluczowe: prawo do poszanowania życia prywatnego i rodzinnego, kult zmarłych, prawo do udziału w pogrzebie osoby najbliższej,
prawna ochrona miejsca spoczynku zmarłych.
Abstract
In the jurisprudence of the European Court of Human Rights the
rights connected with respect for the dead, especially the right to attend
the funeral of a close relative by prisoners, are perceived as an integral
part of the right to respect for private and family life. When undertaking any action related to the death of a person, public authorities should
proceed with special diligence and prudence.
Keywords: respect for private and family life, respect for the dead,
right to participate in the funeral of a close family member, legal protection of the resting places of the dead.
362