Akta zespołów jednostek ochrony z lat 1944-1945

Czesław Tokarz
AKTA ZESPOŁÓW JEDNOSTEK OCHRONY Z LAT 1944—1945
1. Uwagi wstępne
Stosunkowo najmniej liczną grupę aktową jednostek bojowych z lat 1944—
1945, przechowywanych w Centralnym Archiwum Wojskowym, Stanowią zespoły
Dowództwa Żandarmerii WP i samodzielnych jednostek ochrony1. Jednostki te
sformowane w drugiej połowie 1944 roku miały za zadanie ochronę ważniejszych
obiektów wojskowych, pełnienie służby wartowniczej w obozach jenieckich oraz
ochronę lasów i kolei państwowych przed dewastacją.
Akta omawianych zespołów trafiły do Centralnego Archiwum Wojskowego z
Archiwum Sztabu Generalnego oraz z archiwów okręgów wojskowych —
Warszawskiego, Pomorskiego i Śląskiego.
Archiwalia te zostały wytworzone przez kancelarię typu rosyjskiego, o
układzie chronologiczno-rzeczowym2. Akta znajdujące się w poszczególnych teczkach
są sporządzone w języku polskim i częściowo w języku rosyjskim, pisane odręcznie
lub na maszynie.
1
Informacje dotyczące organizacji Dowództwa Żandarmerii WP i jednostek ochrony zawarte są w
krótkich wstępach do inwentarzy tych zespołów. Por. Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego z lat 1943—
1945. Jednostki bojowe, część 3 (suplement do części 1 i 2), Warszawa 1969, s. 85. (Dowództwo Żandarmerii
WP), s. 86 (4 samodzielny batalion ochrony), s. 87 (5 samodzielny batalion ochrony), s. 88 (samodzielny
batalion ochrony obozu specjalnego), s. 91 (7 samodzielna kompania ochrony Sztabu 2 AWP).
2
Bliższe szczegóły z tym związane podaje R.L. P o l k o w s k i, Tworzenie akt i działalność
praktyczna kancelarii ludowego Wojska Polskiego w latach 1943—1945. Wybrane zagadnienia z teorii i
praktyki wojskowej służby archiwalnej, Warszawa 1967, s. 68 i nast.
2. Zawartość aktowa
Ogólnie wytwór kancelaryjny jednostek ochrony WP podzielić można na pięć
zasadniczych grup:
1) akta o charakterze operacyjno-szkoleniowym
2) akta personalne
3) akta kancelaryjne
4) akta polityczne
5) akta o charakterze finansowo-gospodarczym3.
Jako pierwszy należy wymienić zespół akt Dowództwa Żandarmerii WP.
Miało ono w swej podległości następujące jednostki: kompanię reprezentacyjną WP,
dwa samodzielne bataliony ochrony i orkiestrę4.
Zawartość aktowa zespołu Dowództwa Żandarmerii WP jest stosunkowo mało
reprezentatywna. Zachowało się tu jedynie 7 jednostek archiwalnych. Do
najciekawszych należą rozkazy dzienne5 oraz rozkazy organizacyjne i personalne, a
także wykazy obsady etatowej samego dowództwa6.
Pozostały wytwór kancelaryjny to materiały o charakterze ogólnowojskowym,
odnoszące się do całego wojska. Zachowały się więc rozkazy i zarządzenia NDWP w
sprawach
organizacyjnych,
personalnych,
administracyjno-gospodarczych
i
sanitarnych7.
Brak jest natomiast materiałów o charakterze bojowym; nie występują
również akta do poznania działalności aparatu polityczno-wychowawczego.
*
3
Podział ten jest typowy dla wszystkich jednostek bojowych LWP. Zagadnienia te omawia J.
M a l c z e w s k i, O zawartości zasobu aktowego ludowego Wojska Polskiego z lat 1943—1945. Wybrane
zagadnienia ..., s. 52—53.
4
Por.: Organizacja i działania bojowe ludowego Wojska Polskiego w latach 1943—1945, t. 1,
Warszawa 1958, s. 262—263; Inwentarz akt ludowego Wojska Polskiego ..., część 3, s. 85—86.
5
CAW, III-361-3.
6
CAW, III-361-2. W tej teczce akt znajdują się także wykazy miejsc dyslokacji jednostek podległych.
7
CAW, III-361-1 oraz 4—7.
Najpełniej zachował się zespół 1 pułku ochrony kolei, obejmujący 51
jednostek archiwalnych. W dalszej kolejności wymienić należy 4 samodzielny batalion
ochrony, którego przekazy źródłowe zgromadzono w 12 jednostkach archiwalnych
oraz 5 samodzielny batalion ochrony zawierający 17 jednostek archiwalnych. Zespół
akt 7 kompanii ochrony Sztabu 2 armii Wojska Polskiego reprezentowany jest przez
15 jednostek archiwalnych. Wreszcie w samodzielnym batalionie ochrony lasów
zachowało się 5 jednostek archiwalnych, a w batalionie ochrony obozu specjalnego —
6 teczek akt.
Do najważniejszych należą akta bojowe informujące o działalności jednostek
ochrony. Zaliczane do nich są przede wszystkim rozkazy, zarządzenia, meldunki,
sprawozdania i plany. Charakterystycznym jest, że materiałów tego typu w
omawianych zespołach w zasadzie brak. Zachowały się natomiast nieliczne
dokumenty zaliczane do tej grupy, pozwalające w pewnym, stopniu na zorientowanie
się w charakterze działalności jednostek ochrony. Są to schematy dyslokacji i ochrony
obiektów, protokoły zdawczo-odbiorcze obiektów chronionych oraz plany służby
wartowniczej8, meldunki i sprawozdania o stanie bojowym, pozwalające na
odtworzenie stanów liczbowych niektórych oddziałów, jak też ilości uzbrojenia9.
We wszystkich omawianych zespołach najliczniej reprezentowane są akta o
charakterze personalnym. W grupie tej znajdują się przede wszystkim rozkazy
personalne o naznaczeniach i zwolnieniach ze stanowisk oficerów oraz podoficerów10.
Badacza zainteresować mogą rozkazy nominacyjne, księgi ewidencji
personalnej oficerów, podoficerów i szeregowców wraz ze skorowidzami11,
sprawozdania personalne, wykazy awansowanych i same wnioski awansowe12.
Ponadto zachowały się księgi kar i pochwał, wykazy zdemobilizowanych, orzeczenia
Wojskowej Komisji Lekarskiej oraz imienne wykazy poległych i rannych13.
8
CAW, III-361-2 oraz III-365-1.
Najpełniej materiały tego charakteru zachowały się w zespole akt 5 samodzielnego batalionu
ochrony (III-363-5) oraz 7 samodzielnej kompanii ochrony Sztabu 2 AWP (III-367-4, 5, 6, 7, 10, 14 i 15).
10
CAW, III-363-1, 2.
11
CAW, III-362-2, 3, 4 oraz III-364-4, 5 i 8.
12
CAW, III-362-7.
13
Tamże oraz III-363-17 i III-365-21.
9
Uzupełnieniem tej grupy przekazów źródłowych są meldunki o wypadkach
nadzwyczajnych, wykazy osób zatrudnionych, protokoły dochodzeniowe i orzeczenia
sądów wojskowych14. Wspomnieć należy także o licznie zachowanej korespondencji
w sprawach personalnych. Tego charakteru dokumentacja aktowa umożliwia
odtworzenie obsady personalnej jednostek ochrony, informuje badacza o przekroju
demograficznym tej obsady oraz pozwala na zorientowanie się w charakterze
przestępstw zwalczanych przez jednostki ochrony WP.
Dalsza grupa to akta kancelaryjne. Na plan pierwszy wysuwają się tu rozkazy
dzienne określające tryb działalności danego oddziału czy pododdziału15. Prowadziły
je kancelarie wszystkich jednostek. Odnotowywano w nich m.in. awanse podoficerów
i nominacje na stanowiska. Przy pomocy rozkazów możliwe jest ustalenie daty
przybycia i ubycia żołnierzy z jednostek. Zawierają one także nazwiska poległych i
rannych — skierowanych do szpitali16.
Do grupy akt kancelaryjnych należą również rozkazy okolicznościowe, które
ukazywały się z okazji świąt państwowych, jak też specjalnie ważnych wydarzeń na
froncie. Rozkazy te wydawało najczęściej Naczelne Dowództwo lub dowództwa
armii17.
W omawianej grupie znajdują się ponadto materiały archiwalne o charakterze
organizacyjno-administracyjnym. Są to przede wszystkim rozkazy organizacyjne i
administracyjno-porządkowe, etaty jednostek, instrukcje dotyczące sprawozdawczości
w wojsku oraz opisy tajnych i ściśle tajnych spraw18. Na podkreślenie zasługuje fakt,
że materiały tego typu, obok akt o charakterze gospodarczym, przeważają niemal we
wszystkich omawianych zespołach.
Jeśli chodzi o grupę akt o charakterze politycznym to jest ona bardzo słabo
reprezentowana. W Centralnym Archiwum Wojskowym zachowały się jedynie trzy
14
Por. m.in.: III-362-8, III-364-3, III-365-12 i 26.
Najliczniejsza grupa tych akt w zespole 5 samodzielnego batalionu ochrony (III-363-11 i 12) oraz 1
pułku ochrony kolei (III-365-29 do 37).
16
Wśród akt dotyczących strat bezpowrotnych zachowały się też szkice mogił żołnierskich (III-36525).
17
CAW, III-361-1 i III-363-9.
18
Akta tej grupy występują w zasadzie we wszystkich omawianych zespołach. Wśród akt 5
samodzielnego batalionu ochrony zachowały się rozkazy NDWP i MON w sprawie prowadzenia biurowości w
wojsku (III-363-10).
15
jednostki archiwalne z zespołów oddziałów ochrony, zawierające materiały o
charakterze politycznym (III-362-12, III-367-12 i 13). Są to rozkazy, zarządzenia,
meldunki, sprawozdania, instrukcje, plany pracy oraz wykazy obsady personalnej
aparatu polityczno-wychowawczego. Na uwagę zasługują zwłaszcza meldunki z pracy
politycznej sporządzane w czasie służby wartowniczej i szkolenia. Z uwagi na brak
zasadniczych materiałów bojowych, zwłaszcza meldunków, akta o charakterze
politycznym pozwalają częściowo na odtworzenie dziejów niektórych jednostek
wartowniczych. Zawarte w nich opisy działań są często dokładniejsze niż w
meldunkach bojowych występujących w innych jednostkach. Meldunki z pracy polwych informują ponadto o nastrojach żołnierzy, ich kłopotach i trudnościach, a także o
pracy aktywu jednostek ochrony.
Ostatnia grupa to akta o charakterze finansowo-gospodarczym, tzw.
kwatermistrzowskie. W omawianych zespołach archiwalnych zachowała się ;dość
znaczna ich ilość. Występują więc materiały dotyczące intendentury, aprowizacji,
uzbrojenia oraz służby zdrowia. Są to rozkazy, zarządzenia, protokoły zdawczoodbiorcze oraz korespondencja.
Uzupełnieniem tej grupy są akta finansowe, zachowane stosunkowo dobrze,
na które obok rozkazów, zarządzeń, wytycznych i sprawozdań z kontroli gospodarki
finansowej — składają się także: listy płacy, wykazy subskrybentów pożyczek
państwowych, atestaty pieniężne, wykazy książeczek rozrachunkowych oraz
korespondencja w sprawach finansowych19.
3. Zakończenie
Ogólny stan ilościowy zachowanych w Centralnym Archiwum Wojskowym
zespołów akt Dowództwa Żandarmerii WP i samodzielnych jednostek ochrony wynosi
113 jednostek archiwalnych. Stwierdzić należy, że omawiane materiały, pomimo
braku w nich dokumentacji o charakterze czysto bojowym, są w pewnym stopniu
19
Ta grupa archiwaliów najliczniej reprezentowana jest w zespole akt 1 pułku ochrony kolei (III-36542 do 49) oraz samodzielnego batalionu ochrony obozu specjalnego (III-366-2 do 4).
uzupełnieniem bazy źródłowej do poznania organizacji i działalności jednostek
bojowych ludowego Wojska Polskiego z okresu ostatniej wojny i pierwszych miesięcy
po jej zakończeniu.
Wszystkie
zachowane
w
Centralnym
Archiwum
Wojskowym
akta
Dowództwa Żandarmerii i jednostek ochrony zostały uporządkowane i ostatecznie
opracowane; są więc w pełni dostępne do badań. Inwentarze tych zespołów, wydane
drukiem, umożliwiają badaczowi wstępną ocenę wartości akt oraz ich przydatności
pod względem historycznym.