notatki o wypaleniu aktywistycznym

NOTATKI O WYPALENIU AKTYWISTYCZNYM
Warsztat „Porozmawiajmy o aktywistycznym wypaleniu” prowadzony przez Natalię Saratę dla
uczestniczek i programu „Masz głos” Fundacji im. Stefana Batorego, Falenty, 4 lutego 2017
W nazwie warsztatu słowo „porozmawiajmy” nie jest przypadkowe - temat ten poruszany jest
w ruchach społecznych i środowiskach działaczy i działaczek wciąż zbyt rzadko. Tymczasem rozmowa
o wypaleniu aktywistycznym i tworzenie dla niej warunków to jeden ze sposobów przeciwdziałania
wypalaniu się działaczy i działaczek, a tym samym zbyt częstemu wypadaniu / odchodzeniu od
aktywizmu.
Rozmowa o tego rodzaju wypaleniu to nie tylko rozmowa osób, które czują, że są nim zagrożone lub
dotknięte, ale dla wszystkich osób zaangażowanych w oddolną działalność społeczną. Tworzenie
ruchów społecznych otwartych na rozmowę o zmęczeniu i wypaleniu jako ważnych i zwykłych
aspektach aktywizmu, pomaga tym ruchom długoterminowo się rozwijać. Przemilczanie tego
zagrożenia, poczucie wstydu wokół własnego wypalenia, oceniające podejście do poziomu
zaangażowania innych osób w działania społeczne hamują rozwój ruchów.
WYPALENIE AKTYWISTYCZNE
To kumulatywny proces, którego doświadcza działacz / działaczka, skutkujący znaczącym obniżeniem
skali zaangażowania albo / i czasowym lub ostatecznym odejście od aktywizmu.
Wypalenie aktywistyczne jest stanem chronicznym i charakteryzuje się długim trwaniem –
w odróżnieniu od zwykle towarzyszących działalności społecznej frustracji, napięć czy zmęczenia,
chwilowej utraty wiary w sens działań i zaangażowania, na które remedium jest odpoczynek.
Badacze społeczni i aktywiści ruchów społecznych na rzecz sprawiedliwości społecznej Chen Weixia
Chen i Paul C. Gorski1 wskazują, że wypalenie aktywistyczne dotyka działaczy / działaczek w trzech
głównych obszarach – fizycznym, psychicznym/emocjonalnym i duchowym, powodując:
1. znaczące pogorszenie stanu zdrowia fizycznego,
2. znaczące pogorszenie stanu zdrowia psychicznego i emocjonalnego,
3. poczucie beznadziei i bezsilności.
I tak, symptomy wypalenia to m.in. fizyczne i psychiczne wyczerpanie, problemy ze snem, niemożność
odpoczęcia, wzrost podatności na choroby, długotrwale utrzymujące się poczucie bezsilności,
zniechęcenia, poczucie utraty sensu działań, smutek, cynizm, utrata radości i zainteresowania
działaniami wcześniej cenionymi i wykonywanymi z radością i zaangażowaniem, chęć izolacji od
współpracowniczek/ków, kłopoty z koncentracją, pamięcią i kreatywnym myśleniem, spadek
efektywności i inne.
RAMY AKTYWIZMU SPRZYJAJĄCE WYPALANIU / kultura wypalenia

Częścią składową zaangażowania społecznego staje się często norma samopoświęcenia, norma
ofiarności (selflessness culture). Towarzyszą jej nieustająca konieczność / oczekiwanie
sprostania wyzwaniom, wymóg / oczekiwanie ciągłej gotowości do działania i reagowania na
bieżąco, także za cenę własnego przemęczenia, ograniczania snu czy innych ważnych dla
dobrostanu czynników. Normą są także trudne warunki pracy w sektorze obarczonym wieloma
zadaniami, pod silną presją czasu, w niedoborach środków i współpracy, w sytuacji
1
Chen Weixia Chen, Paul C. Gorski, Burnout in Social Justice and Human Rights Activists: Sympoms, Causes, and
Implications, 2015, http://www.edchange.org/publications/Activist-Burnout-Chen-Gorski.pdf
Autorka: Natalia Sarata
Materiał objęty prawem autorskim. W razie chęci wykorzystania proszę o kontakt: [email protected],
tel. 501365934




wymuszonego konkurowania z innymi grupami, organizacjami. Wszystkie te uwarunkowania
nie służą w minimalnym lub żadnym stopniu zaspokajaniu potrzeb psychologicznych
związanych z uznaniem, a także świętowaniem sukcesów. Norma samopoświęcenia,
zakładająca marginalizowanie potrzeb osobistych, uznawanych za mniej istotne, w wyżej
opisanych, systemowych warunkach trzeciego sektora, sprzyja wypaleniu aktywistycznemu.
Działalność społeczna, szczególnie ta poświęcona kwestiom sprawiedliwości społecznej,
prawom człowieka, bazuje zwykle na silnej wrażliwości na niesprawiedliwość, a także tzw.
pracy emocjonalnej (emotional labour) wykonywanej przez osoby działające w tym obszarze.
Nierzadko aktywiści i aktywistki pracują swoją tożsamością, często mniejszościową (np.
działacze/czki antydyskryminacyjni/ne, działaczki/cze LGBT), co przynosi sytuację nieustannej
ekspozycji społecznej jako członka / członkini grupy mniejszościowej w szerszej grupie, ale też
w ramach środowisk aktywistycznych. Rasizm, klasizm, seksizm, homofobia, uprzedzenia
związane z miejscem zamieszkania (wieś) jako czynniki obecne także w środowiskach
aktywistycznych.
Często działalność aktywistów/tek dotyczy wspierania osób narażonych na traumę (np.
działacze/czki antywojenni/ne, działacze/czki antyprzemocowe/wi). Praca w konkretnych
obszarach aktywizmu - praca z osobami doświadczającymi traumy – może wywoływać tzw.
„zmęczenie współodczuwania/empatii” (compassion fatigue), wtórny syndrom stresu
pourazowego (zdiagnozowany po raz pierwszy w latach 50. XX wieku u pielęgniarek, dotyczący
osób, które zawodowo stykają się z osobami cierpiącymi).
W normie aktywizmu brak przestrzeni na mówienie o wypaleniu i trosce o siebie – domyślna
i „zwykła” jest praca ponad siły i samopoświęcenie. W efekcie aktywiści często nadzorują
nawzajem swój poziom zaangażowania w Sprawę, utrzymując trudne do osiągnięcia standardy
działania i zgłaszając obiekcje wobec troski innych działaczy/czek o swój czas poza
aktywizmem. Sprzyja to w efekcie osłabieniu zaangażowania i wypaleniu.
Działalność „przeciwko”: mierzenie się z systemem, który jest nieresponsywny i problemami,
które nie mogą być rozwiązane „natychmiast”. Osłabione poczucie wpływu, zmiana nie jest
widoczna krótkoterminowo, a efekty działań często nie maja materialnej formy. Oczekiwania
wobec siebie, że będzie się pracować bez przerwy, tworząc zmianę społeczną „natychmiast” –
super-human, poczucie dodatkowej odpowiedzialności za przeciwdziałanie niesprawiedliwości. Stawianie sobie i innym osobom bardzo wysokich wymagań dotyczących
zaangażowania i wspieranie normy wstydu i poczucia winy w sytuacji dbania o swój dobrostan
(self-care).
WARUNKI SYSTEMOWE
„Kultura e-maila”: norma dostępności (komunikacyjnej, przestrzennej), elastyczności, natychmiastowości, wielozadaniowości i pilności zadań. Aktywność społeczna nakłada się na czas prywatny, brak
równowagi między życiem prywatnym a zaangażowaniem społecznym. Norma kreatywności,
wydajności, prekaryzacja, przepracowanie, fragmentaryzacja czasu i zadań, mediatyzacja aktywizmu
(social media, internet) powodująca izolację od bezpośrednich relacji i możliwości budowania silnych
więzi, „poszatkowanie” relacji. Minimalne zaangażowanie państw w politykę społeczną
i rozwiązywanie problemów społecznych. Szerzej: neoliberalna ekonomia, seksizm, klasizm, rasizm.
SKUTKI
Spowolnienie ruchów społecznych i osłabienie „ostrza” aktywizmu. Spadek kreatywności
i umiejętności skupienia na strategiach – skutki indywidualne i organizacyjne, instytucjonalne, dla
całego ruchu. Zamiast tego realizacja tylko bieżących działań, niewielka wydajność, spadek
zaangażowania, wycofywanie z działania. Wycofanie się z aktywizmu powoduje, że ruch traci
doświadczone osoby, a nowe osoby są bardziej narażone na wypalenie, ponieważ brakuje osób
mogących im mentorować – proces „wymyślania koła od nowa” w kontekście strategii, brak
modelowania przeciwdziałania wypaleniu i radzenia sobie z nim.
Autorka: Natalia Sarata
Materiał objęty prawem autorskim. W razie chęci wykorzystania proszę o kontakt: [email protected],
tel. 501365934
PRZECIWDZIAŁANIE WYPALENIU / WYCHODZENIE Z WYPALENIA – luźne propozycje
Dla różnych osób sposoby na wypalenie mogą być różne, dlatego te poniżej zapisane mają tylko luźny,
przykładowy charakter. Natomiast narzędzia wychodzenia z wypalenia powinny być rozpatrywane /
prowadzone na co najmniej trzech poziomach funkcjonowania, tj. ciała (fizycznego), emocji/psyche
i duchowości / uważności.
Działania powinny dotyczyć nie tylko poziomu indywidualnego, ponieważ indywidualne przeżywanie
wypalenia jest efektem istniejących norm i warunków aktywności społecznej, a także szerszych
uwarunkowań systemowych.
1. Zajmij się ciałem – jego (swoim) zdrowiem, sprawnością, odreagowywaniem stresu i napięcia
przez ruch (np. joga, bieganie, rower, spacery, tai chi); badania, lekarze; regularne jedzenie,
wystarczająco długi sen, odpoczynek; zastanów się nad swoją relacją do używek, jedzenia.
2. Zajmij się emocjami i potrzebami psychologicznymi – potrzebą wysłuchania, znalezieniem
osób, które będą chciały i umiały słuchać, także niezwiązanych z aktywizmem; uznaj swój stan
za naturalny dla zaangażowania społecznego, odejdź od poczucia winy; grupy wsparcia,
terapia; umiejętność odmawiania, przyjrzenie się swoim granicom; poszukaj wsparcia
w przyjaźniach, w bliskich relacjach, w budowaniu więzi, także np. ze zwierzętami.
3. Zajmij się duchowością / uważnością / rozwojem – znajdź zajęcie / hobby inne niż aktywizm;
wyłączaj się od technologii (czas on-line i czas off-line), praktykuj czas dla siebie; kup budzik,
aby pierwszą rzeczą, którą widzisz po obudzeniu nie był Twój telefon (a w nim maile,
wiadomości, połączenia nieodebrane), medytacje / mindfullness, czytanie, robienie na drutach
(skupienie), bycie w przyrodzie, w ciszy.
Nie czuj się winny/na, jeśli nie uda Ci się wdrożyć wszystkich rozwiązań, które planowałaś/łeś – nie
chodzi o tworzenie kolejnej listy rzeczy do zrobienia, których realizacja miałaby się wiązać ze stresem
i przeciążeniem. Daj sobie czas na sprawdzenie, co dla Ciebie działa.
Rozmawiaj z innymi aktywistkami i aktywistami na temat wypalenia i zagrożenia wypaleniem
w środowisku, nawet jeśli Ciebie bezpośrednio to nie dotyczy. Rozmawiaj szczególnie jeśli jesteś osobą,
której pozycja sprzyja modelowaniu aktywizmu – tworzenie przestrzeni na rozmowę pozwala osłabiać
to zagrożenie i wspiera osoby przeżywające wypalenie. Ucz się sposobów budowania zrównoważonej
współpracy, rozwiązywania konfliktów, podwyższaj swoją świadomość procesów grupowych, które
dzieją się w grupach aktywistycznych, w tym tych związanych z władzą (formalną i nieformalną).
Rozwijaj krytyczne podejście do systemowych, szerszych niż jednostkowe czy grupowe uwarunkowań
aktywizmu. Zwracaj uwagę nie tylko na efekt działania, ale także sposób jego osiągnięcia i relacje
w grupie.
REFLEKSJA NA KONIEC
A może to Ty sam/a modelujesz sprzyjające wypaleniu standardy zaangażowania społecznego?
POCZYTAJ na przykład:





Chen Weixia Chen, Paul C. Gorski, Burnout in Social Justice and Human Rights Activists:
Sympoms, Causes, and Implications, 2015, http://www.edchange.org/publications/ActivistBurnout-Chen-Gorski.pdf (w j. angielskim)
Jonathan Crary, 24/7. Późny kapitalizm i koniec snu, Karakter, Kraków 2015
Ulrich Schnabel, Sztuka leniuchowania. O szczęściu nicnierobienia, Muza, Warszawa 2014
Carl Cederström, André Spicer, Pętla dobrego samopoczucia, PWN, Warszawa 2016
Warsztat Sustaining Resistance, Empowering Renewal organizowany przez społeczność EcoDharma Centre w Katalonii: http://www.ecodharma.com/coursesevents/2015/06/13/sustaining-resistance-empowering-renewal
Autorka: Natalia Sarata
Materiał objęty prawem autorskim. W razie chęci wykorzystania proszę o kontakt: [email protected],
tel. 501365934