Integracja sensoryczna

Integracja sensoryczna
Co wspólnego ma jazda kołowym samochodzikiem z rysowaniem drogi w labiryncie?
(opr. M Dębińska - psycholog, terapeuta i nauczyciel metody SI)
Integracja sensoryczna, czyli zdolność do odbioru, przetwarzania, modulowania i łączenia wrażeń
zmysłowych to baza dla prawidłowego rozwoju każdego człowieka w zakresie ruchu, myślenia,
mowy, emocji, kontaktów społecznych.
Powinna być ukształtowana przed ukończeniem przez dziecko 7 r.ż, czyli zanim pójdzie do szkoły.
Okres przedszkola to czas intensywnego rozwoju procesów integracji sensorycznej i tworzących się
na ich podstawie istotnych wyższych funkcji.
Dziecko będzie je z wykorzystywać zarówno podczas gry w piłkę, rysowania, uczenia się wierszyka,
nawiązywania kontaktów z rówieśnikami czy nauki dostosowywania do reguł panujących w grupie.
Jeśli ich rozwój przebiega prawidłowo nasz maluch z radością będzie uczył się nowych rzeczy i
dumnie pokazywał, że już wiąże sznurowadło.
Będziemy obserwować jak z zacięciem jeździ na kołowym samochodziku i pokonuje przeszkody,
kręci kółka, wie gdzie zjechać, przyspieszyć i zwolnić żeby nie wpaść na kolegę, jechać po
chodniczku a nie trawie.
Ale czy my zdajemy sobie sprawę, że takie dostosowanie do sytuacji, czyli reakcje adaptacyjne to
połączenie, czyli integracja właściwie przetworzonych rażeń pochodzących ze zmysłu
równowagi(system przedsionkowy), czucia głębokiego, czucia powierzchniowego oraz zmysłu
wzroku.
Czy patrząc na to bawiące się dziecko zdajemy sobie sprawę,że ćwiczy ono umiejętność np.
znalezienia wyjścia z labiryntu, które za chwilę da do rozwiązania wszystkim dzieciom nauczycielka
w ramach ćwiczeń koordynacji wzrokowo-ruchowej?
Nasze dziecko podczas jazdy samochodzikiem doświadcza różnych wrażeń,łączy je w całość,potem
rysowanie drogi w labiryncie nie stanowi dla niego problemu.
Patrząc na nasze dziecko często zdarza się nam, że porównujemy je z rówieśnikami, szczególnie
wtedy, gdy mamy poczucie,że sprawia nam ono trudności.
Zastanawiamy się czy inne dzieci też się tak zachowują czy tylko nasze wymaga od nas takiego
wysiłku, a może nie jesteśmy dobrymi rodzicami, czy wychowawcami?
Kiedy tak zaczynamy myśleć warto jest pamiętać , że każde dziecko chce przede wszystkim
zadowolić dorosłego, pragnie być przez niego kochane, podziwiane i akceptowane. Jeśli wydaje się
nam,że nasze dziecko chce nam utrudnić życie, bo "znowu wylało picie na czysty obrus", biegnąc
potknęło się i wywracając pobrudziło czyste ubranko, a przecież prosiliśmy,żeby nie biegało,
musimy przede wszystkim zastanowić się, jaka jest tego przyczyna. Bo nikt nie chce,żeby miano do
niego pretensje, było się z niego niezadowolonym, tym bardziej ktoś tak ważny jak rodzic czy ciocia
w przedszkolu.
Jednym ze spojrzeń na takie sytuacje,czy odpowiedzią na nasze pytanie może być teoria integracji
sensorycznej.
Metoda wprowadzona w latach siedemdziesiątych w USA przez J.Ayres, terapeutkę zajęciową,
doktora psychologii wychowawczej profesor pedagogiki specjalnej.
Jej teoria oparta jest na szerokiej wiedzy z zakresu wspomnianych specjalności, rozwoju
neurofizjologicznego dziecka i wieloletnich doświadczeń w pracy i terapii dzieci.
Skonstruowana w oparciu o teorię obserwacja kliniczna i standaryzowane testy PołudniowoKalifornijskie są podstawą oceny rozwoju procesów integracji sensorycznej u dziecka i
ewentualnym wyznacznikiem przebiegu terapii.
Integracja sensoryczna mówi o umiejętności naszego układu nerwowego do odbierania,
przetwarzania, łączenia oraz modulacji wrażeń zmysłowych, a także tłumaczy, jaki ma to wpływ na
rozwój innych funkcji, które będą potrzebne nam do dobrego działania przez całe nasze życie.
Szczególne miejsce zajmują zmysł równowagi (przedsionkowy), czucia powierzchniowego i czucia
głębokiego, czyli propriocepcji.
Co jest w nich takiego ważnego i co je łączy?
- po pierwsze ich rozwój zaczyna się najwcześniej bo już w okresie życia płodowego
- po drugie z reguły nie uświadamiamy sobie ich działania
- po trzecie są one bazą dla prawidłowego rozwoju np. percepcji wzrokowej, słuchowej
- po czwarte mogą wpływać znacząco na osiąganie przez nas takich umiejętności jak np.
mowa,sprawność ruchowa począwszy od tych najbardziej podstawowych jak unoszenie główki, czy
obracanie się z pleców na brzuszek i odwrotnie czy raczkowanie u niemowlaka poprzez chodzenie,
umiejętność łapania, rzucania, jazdę na rowerze czy prowadzenie samochodu,zdolność do
koncentracji uwagi, równowagi emocjonalnej.
Zacznijmy od pierwszego punktu.
W okresie życia płodowego działają już zmysł słuchu i wzroku, ale są one mało wyraziste.
Natomiast zmysł grawitacji (przedsionek) odbiera każdy ruch matki, dziecko a właściwie jego układ
nerwowy uczy się np. jak ułożyć ciało, aby utrzymać właściwą pozycję w łonie.
Nasza skóra, która na etapie zarodkowym rozwija się z tej samej warstwy komórkowej (zewnętrzny
blastomer), co układ nerwowy, rejestruje każdy dotyk np. wód płodowych ucząc nas gdzie są
granice naszego ciała, co jest przyjemne a co nie, co może być zagrażające a co obojętne.
Z kolei czucie głębokie, czyli pochodzące z naszych ścięgien, mięśni i stawów rejestruje każdy
nacisk dając informacje gdzie znajdują się i w jakim są położeniu nasze części ciała.
Dziecko rodzi się i świat zaczyna poznawać przede wszystkim poprzez dotyk, ruch i czucie głębokie.
Jeśli płacze i czuje się zagrożone będzie przytulać się do matki dążąc do kontaktu poprzez dotyk,
uścisk. Jeśli będzie kołysane ten znajomy ruch (jeszcze z życia płodowego) uspokoi go.
Nie zawsze tak się dzieje, ale właśnie odmienne zachowanie np. odpychanie, nasilenie płaczu
mogą być wskaźnikami, że mamy do czynienia z problemami w sprawnym funkcjonowaniu tych
zmysłów.
Nie zawsze uświadamiamy sobie ich działania ? czy w tej chwili zastanawiają się Państwo jak
utrzymać równowagę na krześle i nie spaść z niego? lub co zrobić żeby utrzymać uniesioną głowę.
W jakiej pozycji i gdzie znajdują się Państwa części ciała np. lewa stopa lub myślą jak maja ułożyć
wargi, język żeby wyrazić zdziwienie O O.
Jakie w dotyku jest ubranie miękkie, szorstkie, ciepłe, zimne, czy czują Państwo oddech sąsiada czy
ruch powietrza, jeśli ktoś obok nas przechodzi?
Myślę, że nie, te wrażenia nie docierają do naszej świadomości dopóki ktoś nam nie zwróci uwagi,
tak jak nie myślimy czy działa nasze serce dopóki nie zacznie źle funkcjonować.
Teraz chciałabym przedstawić pewne zależności pomiędzy złym funkcjonowaniem tych systemów a
takimi zachowaniami dzieci, które mogą nas drażnić czy niepokoić.
Oczywiście będą to tylko przykłady i nie wyczerpują wszystkich możliwości.
Zacznijmy od systemu przedsionkowego. Od jego dobrego funkcjonowania zależy między innymi
napięcie posturalne, czyli napięcie mięśniowe które pozwala nam się bez trudu przeciwstawiać sile
ciążenia i nie rozpłaszczać na ziemi jak kisiel, ale również pozwala na utrzymanie pozycji siedzącej
bez wysiłku i odczuwania dyskomfortu reakcje posturalne np. równoważne zdolność do płynnego
śledzenia poruszającego się przedmiotu czy szeregu przedmiotów bez potrzeby ruchu głową np.
gdy rysujemy, czytamy fiksacji wzroku ? kiedy bez problemu możemy np. obserwować
wykonywana przez siebie czynność (jak byście państwo prowadzili samochód bez tej zdolności)
płynność ruchowa i współdziałanie obu stron ciała, zdolność do przekraczania linii środka ciała.
Wszystkie te funkcje są np. niezbędne żeby dobrze złapać piłkę:
-musimy skupić na niej wzrok, obserwować ruch,
-płynnym ruchem wyciągnąć obie ręce i jednocześnie zacisnąć je na niej we właściwym momencie,
-trzeba utrzymać równowagę ciała żeby nie przewrócić się z piłka potrzebna nam równowaga.
Wszystkie te funkcje zależne od właściwej pracy systemu przedsionkowego, muszą być jeszcze
połączone z wrażeniami z innych zmysłów, aby nasz mózg mógł tak pokierować naszym ciałem
żebyśmy osiągnęli sukces ? piłka została złapana.
Wrażenia czucia głębokiego (wrażenia odbierane z mięśni, ścięgien i stawów pozwalają nam na
czucie położenia naszych części ciała względem siebie a także ich położenia względem otoczenia),
będą nas informować w jakim położeniu są nasze ręce i w połączeniu z innymi wrażeniami np.
wzrokowymi, pozwolą ocenić odległość, prędkość i wybrać odpowiedni moment do wykonania
ruchu.
Jak już wspomniałam czucie powierzchniowe pozwoli nam nie tylko odbierać takie wrażenia jak
miękkość, twardość, gładkość, szorstkość, ciepło, zimno czyli rozpoznać np. kształt ołówka itd., ale
również pozwoli nam różnicować te wrażenia.
Czucie to da nam wiedzę czy coś jest to dla nas zagrażające czy obojętne, czy trzymamy ołówek a
może patyk albo robaka.
Propriocepcja pozwoli nie tylko poczuć ciężar ołówka, ale np. ułożenie na nim naszych palców.
Jak to przełożyć na nasze dziecko:
nie chce rysować, rzuca kredką, albo bazgrze i szybko biegnie robić coś innego.
Patrząc po przez pryzmat integracji sensorycznej możemy przypuszczać, że:
Ma słabe napięcie posturalne - trudno jest mu utrzymać pozycję siedzącą, męczy się starając się ją
utrzymać. Taka pozycja wymaga dobrego napięcia mięśniowego na tułowiu, dlatego będzie silnie
napinało ręce, dłonie.
Efektem będzie ograniczenie ruchu ręki, brak płynności ruchowej na dalszym etapie dziecko
szybko odczuje ból w rękach i dłoniach.
W rezultacie rysowanie, pisanie będzie dla niego czynnością trudną i nad wyraz nieprzyjemną.
Może mieć słaby odbiór wrażeń czuciowych to tak jakby państwu kazano rysować w rękawiczkach
(proszę sobie przypomnieć czy łatwo jest np. wlać picie z termosu do kubka, kiedy mamy grube
rękawiczki na dłoniach).
Zaburzenia czucia powierzchniowego i głębokiego, a także dysfunkcja przedsionkowa mogą być
przyczyną niezgrabności ruchowej, problemów w planowaniu motorycznym, czyli umiejętności
dobrania ruchów odpowiednich do wykonywanej czynności.
Jak to przełożyć;
Czy ktoś zastanawia się jak ułożyć wargi, język żeby mówić ? nie, a przecież jednym z ważniejszych
elementów mowy jest właśnie umiejętność naszego mózgu do planowania ruchu.
Ktoś może powiedzieć, ale przecież moje dziecko świetnie mówi. To prawda, ale problem ten może
ujawniać się na różnych poziomach np. codziennym funkcjonowaniu.
Dziecko trzyma w ręce kartonik z piciem z rurką w środku, a w drugiej zabawkę, mama podaje mu
książeczkę.
Co robi? ? łapie ustami słomkę i puszcza kartonik, żeby wziąć książeczkę.
Nie przewiduje, że kartonik spadnie na ziemie a sok się wyleje ? takie zachowanie to nie wynik
lenistwa lecz zaburzenia w planowaniu motorycznym.
Problem ten może ujawnić się również w opanowywaniu różnych umiejętności rozwojowych takich
jak czynności samoobsługowe (rozbieranie, ubieranie), jazda na rowerze itp.
Jego rysunki są często schematyczne, źle rozplanowane na kartce lub z dziurami po częstym
ścieraniu gumką.
Co dzieje się gdy dziecko ma takie problemy.
Jeśli nie potrafi się np. rozebrać często robimy to za niego, ale z komentarzem, że przecież w już nie
jest maluszkiem, albo nazywamy je leniuszkiem.
Trudności w opanowywaniu umiejętności ruchowych stawiają je w pozycji fajtłapy i niezdary, z
czasem będzie robiło wszystko żeby uniknąć takich sytuacji np. mówiąc, że zabawa jest głupia lub
źle się czując.
W przedszkolu może być będzie karcone za niechlujstwo, "bo przecież mogłoby się postarać".
Teorię, że to lenistwo i niechęć będą potwierdzać takie sytuacje, kiedy dziecko, któremu bardzo
zależy na akceptacji naprawdę włoży ogromny wysiłek i dobrze wykona zadanie, ale nikt nie zdaje
sobie sprawy, że jest to heroiczny wysiłek wymagający takiej koncentracji i wysiłku emocjonalnego
jak np. gdyby nam kazano skopiować tekst pisany po japońsku lub przejść po linie na wysokości
np. pierwszego piętra.
Na końcu chciałam jeszcze zaznaczyć, jaki jest związek pomiędzy zachowaniami, które możemy
określić jako nadpobudliwość a dysfunkcjami w zakresie integracji wrażeń zmysłowych.
U wielu dzieci z rozpoznaniem nadruchliwości współwystępują jednocześnie deficyty integracji
sensorycznej,które nasilają jej objawy.
Przyczyną takich zachowań jak nadruchliwość, trudności w koncentracji uwagi, impulsywność
mogą być zaburzenia w modalności bodźców sensorycznych lub/i dysfunkcja przedsionkowoproprioceptywna.
Syndromem zaburzonej integracji sensorycznej szczególnie predysponującym do wystąpienia
objawów nadpobudliwości psychoruchowej jest tzw. obronność (nadwrażliwość) sensoryczna, czyli
- zła tolerancja bodźców jednej, lub kilku modalności.
Doświadczony terapeuta SI potrafi dostrzec objawy nadwrażliwości zmysłowej już u
kilkumiesięcznego niemowlęcia.
Są to dzieci, które brane na ręce reagują miast poprawą, dezorganizacją zachowania - prężeniem
się, odpychaniem od ciała matki; mają problemy ze ssaniem, źle sypiają.
Nie lubią zabiegów pielęgnacyjnych tj. mycie twarzy, głowy, czesania - w sytuacjach tych ujawniają
wyraźny dyskomfort i pobudzenie.
Będąc w przedszkolu mogą odmawiać lepienia z plasteliny, klejenia, malowania palcami, jedzenia
niektórych lub większości potraw. Zwłaszcza zaś źle tolerują bliskość fizyczną innych osób, bycie
przez nie dotykanymi.
Zaburzenia w modulacji informacji sensorycznych mogą prowadzić do stanu ciągłego pobudzenia
emocjonalnego.
Wywołują niejednokrotnie reakcję ucieczki z sytuacji, w której jest się narażonym na dotyk, czy
wycofywanie się z działań wymagających przebywania w większej grupie. Przejawia się to
zaburzeniami w relacjach rówieśniczych i labilnością emocjonalną (od nieśmiałości i wycofania się z
kontaktów po zachowania typu agresywnego).
Największych problemów przysparzają nam zachowania, które interpretujemy jako agresywne.
Warto wiedzieć, że np. gwałtowne odepchnięcie rówieśnika, bez wyraźnego powodu, może wynikać
z nieodpartej, intuicyjnej potrzeby obrony przed niespodziewanymi bodźcami dotykowymi, których
potencjalnym źródłem jest ów kolega.
Jednocześnie dzieci te przejawiają duże zapotrzebowanie na wrażenia z czucia głębokiego
(proprioceptywne) co sprawia, że ich formy wchodzenia w kontakt fizyczny często mają postać
gwałtownego, mocnego przytulania / ściskania, odbieranego przez innych jako atak.
Nadwrażliwość na bodźce zmysłowe z otoczenia jest przyczyną trudności w koncentracji,
rozpraszalności uwagi. W konsekwencji pojawiają się problemy np. w respektowaniu zasad grupy,
nieuważne wysłuchiwanie poleceń i trudności z ich prawidłowym wykonywaniem.
Styl reagowania dzieci z obronnością dotykową, można by krótko określić "walczyć lub uciekać",
aby uniknąć drażniących doznań.
Nie mają sensu i nie odniosą skutku upomnienia. Odczuwany dyskomfort jest prawdziwy i dziecko
nie może powstrzymać się od zachowań mogących go choćby chwilowo zredukować.
Nieco odmienny mechanizm wzmożonej aktywności ruchowej i trudności z koncentracją uwagi
występuje przy innym zaburzeniu integracji sensorycznej ? dysfunkcji układu przedsionkowego
pod postacią jego podwrażliwości.
Słaby odbiór wrażeń płynących z siły grawitacji sprawia, że dziecko podświadomie poszukuje takich
doświadczeń poprzez ciągłe zmiany pozycji, ruch, dzięki którym pobudza receptory błędnikowe.
Konsekwencjami tej dysfunkcji przedsionkowej jest także obniżone napięcie posturalne oraz słabe
reakcje równoważne. Długie siedzenie jest dla tych dzieci bardzo męczące. Przyjmują różne
niesprzyjające pracy stolikowej pozycje ciała (np. "pokładają się" na stoliku, podpierają głowę ręką),
stopniowo tracąc zdolność koncentracji na wykonywanym zadaniu.
Zdarza się, że potrzeba ruchu (poprawiającego stan napięcia mięśniowego) jest tak silna, że
dziecko huśta się na krześle, "samowolnie" wstaje i chodzi po sali.
Konflikt pomiędzy niezaspokojeniem tej potrzeby, a chęcią podporządkowania się stawianym
wymaganiom powoduje wzrost napięcia emocjonalnego, łatwo ulegającego gwałtownemu
rozładowaniu.
Drobna uwaga ze strony rodzica, nauczyciela, wydanie kolejnego polecenia mogą prowadzić do
wygórowanej nieadekwatnej reakcji.
Jak już poprzednio wspominałam podałam tylko przykładowe zależności pomiędzy rozwojem
procesów integracji sensorycznej a różnymi problemami dzieci, które możemy pomyłkowo uznać
za tak zwane "złe, czy trudne zachowanie".
Jeśli mają państwo wątpliwości proponowałabym skontaktować się z terapeuta integracji
sensorycznej, który przeprowadzi pełną diagnozę będącą podstawą oceny jak przebiega rozwój
procesów SI, a także będzie punktem wyjściowym do prowadzenia ewentualnej terapii.
Chciałabym jednak zaznaczyć, że pewne trudności, czy niepokojące zachowania dzieci mogą
podobnie się prezentować, ale mieć inne źródło (dlatego niezbędna jest diagnoza).
Nie zawsze ich przyczyną są zburzenia SI, dlatego metody tej jak i każdej innej nie należy traktować
jako panaceum na wszystko.
Warto jednak w takiej sytuacji diagnozować, ponieważ terapia musi być dobrana indywidualnie do
każdego dziecka.
Podaję również literaturę oraz stronę internetową gdzie mogą Państwo uzyskać więcej informacji
dotyczących przedstawionego materiału.
Violet F. Maas "Uczenie się przez zmysły" Wyd. Szkolne i Pedagog.
http://www.PSTIS.pl