Untitled

Spis treści
Przedmowa do wydania książkowego .................................................................................................... 7
Wstęp ................................................................................................................................................................... 9
Rozdział l Agresja i przemoc w szkołach - teoretyczny zarys problematyki ......................... 13
1. Zjawisko agresji i przemocy - zakres definicyjny ........................................................................................... 13
1.1.Agresja, agresywność - zakres znaczeniowy .............................................................................................14
1.2.Sposoby klasyfikacji agresji ........................................................................................................................... 15
1.3.Przemoc — próby definicji.................................................................................................................................. 17
l .4. Bullying i mobbing - cechy zachowań agresywno-przemocowych ...............................................19
1.5. Zaburzenia, dewiacje, fala ............................................................................................................................... 20
l .6. Trudności metodologiczne wynikające z interpretacji pojęć ........................................................ 22
l .7. Próba definicyjnego określenia zjawiska agresji i przemocy w szkole.......................................... 24
2. Przegląd wybranych teorii wyjaśniających zjawisko agresji w szkołach ........................................... 26
2.1.Wyjaśnienia biologiczne ................................................................................................................................... 27
2.2.Klasyczne teorie psychologiczne ................................................................................................................... 29
2.3.Klasyczne teorie socjologiczne....................................................................................................................... 34
2.4.Współczesne teorie psychologiczne ............................................................................................................ 39
2.5.Współczesne teorie pedagogiczno-socjologiczne ................................................................................... 43
2.6.Teorie integracyjne ............................................................................................................................................. 45
3. Zakresy badawcze nad agresją i przemocą w szkole .................................................................................. 53
3.1.Podejścia metodyczne do problemu ............................................................................................................ 53
3.2.Stan międzynarodowych badań nad zjawiskiem agresji i przemocy w szkołach ..................... 57
3.3.Stan badań nad agresją i przemocą w szkołach polskich .................................................................... 69
4. Podsumowanie i wnioski. ....................................................................................................................................... 94
Rozdział 2 Analiza pojęcia klimatu szkoły w literaturze .................................................... 96
1. Teoretyczne podstawy rozważań nad klimatem w instytucji .................................................................. 96
1.1. Zakresy znaczeniowe pójęć charakteryzujących właściwości instytucji...................................... 96
l .2. Klimat organizacji - cechy charakterystyczne ........................................................................................ 97
1.3.Klimat organizacji — podstawy teoretyczne ............................................................................................. 98
1.4.Trudności z ujęciem klimatu organizacji ................................................................................................. 101
2. Analiza właściwości klimatu szkoły ................................................................................................................. 106
2.1.Podejścia koncepcyjno-badawcze do klimatu szkoły .......................................................................... 107
2.2.Klimat szkoły a kultura szkoły ..................................................................................................................... 110
2.3.Klimat szkoły a jakość szkoły ....................................................................................................................... 112
2.4.Klimat szkolny na mikropłaszczyźnie klasy ........................................................................................... 115
2.5.Cechy warunkujące kimat szkoły ............................................................................................................... 116
2.6.Determinanty klimatu szkoły ....................................................................................................................... 120
3. Przegląd badań nad klimatem szkoły i klasy ................................................................................................ 122
3.1.Problemy metodyczne z empirycznym ujęciem klimatu w szkołach ........................................... 123
3.2.Wybrane badania nad klimatem szkoły i klasy ..................................................................................... 126
4. Oddziaływanie klimatu szkoły w świetle badań ....................................................................................... 134
5. Klimat szkoły a zachowania przemocowe uczniów
w świetle wybranych badań empirycznych .............................................................................................. 138
6. Podsumowanie i wnioski ....................................................................................................................................... 145
Rozdział 3 Metodologia badao własnych ....................................................................... 148
1. Założenia teoretyczne.............................................................................................................................................. 148
1.1. Socjoekologiczna koncepcja badawcza ................................................................................................ 148
l .2. Klimat szkoły jako wynik doświadczanego środowiska szkolnego .............................................. 151
1.3. Agresja i przemoc a szkolne uwarunkowania socjoekologiczne.................................................... 152
2. Problematyka badań................................................................................................................................................ 154
2.1.Cele, zainteresowania i intencje badawcze.............................................................................................. 154
2.2.Klimat szkoły a zjawisko agresji — szczegółowe problemy i pytania badawcze ....................... 156
3. Operacjonalizacja zmiennych .............................................................................................................................. 157
3.1.Zjawisko agresji i przemocy........................................................................................................................... 157
3.2.Klimat szkoły........................................................................................................................................................ 163
4. Metodyka badania ................................................................................................................................................. 166
4.1.Zastosowane techniki ....................................................................................................................................... 166
4.2.Dobór próby badawczej................................................................................................................................... 167
4.3.Organizacja i przebieg badań ........................................................................................................................ 168
4.4.Charakterystyka populacji uczniów ........................................................................................................... 168
4.5.Typy i sposoby analiz statystycznych ........................................................................................................ 170
5. Podsumowanie i wnioski ....................................................................................................................................... 171
Rozdział 4 Klimat szkoły w opinii uczniów .................................................................... 173
1. Relacje między uczniami ........................................................................................................................................ 173
1.1.Konkurencja ......................................................................................................................................................... 174
1.2.Kohezja ................................................................................................................................................................... 175
1.3.Więzi społeczne .................................................................................................................................................. 176
1.4.Dezintegracja ....................................................................................................................................................... 177
2. Relacja uczeń - nauczyciel .................................................................................................................................... 178
2.1.Kontakt i zaufanie .............................................................................................................................................. 179
2.2.Akceptacja ............................................................................................................................................................. 180
2.3.Restrykcyjność .................................................................................................................................................... 181
3. Atmosfera nauczania i wychowania w opinii uczniów .............................................................................. 183
3.1.Wsparcie i zaangażowanie nauczycieli ..................................................................................................... 183
3.2.Współdecydowanie .......................................................................................................................................... 184
3.3.Szansę na odniesienie sukcesu ..................................................................................................................... 185
3.4.Procesy etykietowania .................................................................................................................................. 186
3.5.Wyobcowanie ...................................................................................................................................................... 188
4. Pomiar poszczególnych elementów klimatu szkoły ............................................................................... 189
5. Uczniowskie postrzeganie klimatu szkoły a typ szkoły, wiek i płeć uczniów ................................... 191
5.1.Postrzeganie klimatu a typ szkoły .............................................................................................................. 191
5.2.Postrzeganie klimatu a płeć uczniów ........................................................................................................ 195
5.3.Postrzeganie klimatu a wiek uczniów ...................................................................................................... 196
6. Podsumowanie i wnioski ...................................................................................................................................... 199
Rozdział 5 Zjawisko agresji i przemocy w szkole w ocenie uczniów ............................... 201
l. Charakterystyka zjawiska agresji i przemocy z perspektywy sprawcy ............................................. 201
1.1. Występowanie przemocowych, problemowych i przestępczych zachowań uczniów .... .... 201
l .2. Dewiacyjne i przestępcze zachowania uczniów ................................................................................... 202
l .3. Występowanie agresywnych i przemocowych zachowań uczniów ................................................ 204
l .4. Nasilenie różnych form zachowań agresywnych i przemocowych w szkole................................... 208
1.5. Nasilenie stosowania agresji i przemocy a płeć i wiek sprawcy ...................................................... 210
l .6. Zmiany w strukturze i nasileniu stosowania przemocy w latach 1997—2003................................ 217
2. Charakterystyka zjawiska agresji i przemocy z perspektywy ofiary.......................................................... 219
2.1.Podleganie agresywnym i przemocewym zachowaniom przez uczniów .......................................... 219
2.2.Nasilenie podlegania agresji i przemocy w szkole ..................................................................................... 225
2.3.Płeć i wiek a podleganie agresji i przemocy ............................................................................................. 227
2.4.Zmiany w strukturze i nasileniu podlegania przemocy w latach 1997—2003 ................................. 233
3. Sprawca a ofiara agresywnych i przemocowych zachowań w szkole ................................................... 234
4. Uczniowie szczególnie obciążeni agresją i przemocą..................................................................................... 239
4.1. „Twardy rdzeń" - notoryczni, intensywni i brutalni sprawcy ............................................................ 240
4.2. Najbardziej zagrożeni — notoryczne ofiary .............................................................................................. 242
5. Podsumowanie oraz wnioski.................................................................................................................................. 245
Rozdział 6 Wpływ właściwości środowiska szkolnego na agresję i przemoc uczniowską . 247
1.Warunki organizacyjno-strukturalne szkoły a zjawisko agresji i przemocy............................................ 247
1.1.Wielkość klasy....................................................................................................................................................... 247
1.2.Wielkość miejscowości....................................................................................................................................... 249
1.3.Warunki lokalowe, stan budynku .................................................................................................................. 251
l .4. Typ szkoły ........................................................................................................................................................... 256
2. Klimat szkoły a zjawisko agresji i przemocy ...................................................................................................... 263
2. l. Percepcja klimatu szkoły a stosowanie przemocy przez uczniów ...................................................... 264
2.2. Klimat szkoły a przejawianie zachowań dewiacyjnych i przestępczych przez uczniów .............. 275
2.3. Percepcja klimatu szkoły a podleganie przemocy przez uczniów ....................................................... 279
2.4. Percepcja klimatu szkoły a typy doświadczeń przemocowych ........................................................ 291
2.5. Percepcja klimatu szkoły przez uczniów szczególnie zagrożonych .................................................... 297
3. Klimatyczne determinanty stosowania i doświadczania przez uczniów agresji i przemocy
-model regresyjny..................................................................................................................................................... 304
3.l. Modele oparte na rozdzielczej analizie regresji wielokrotnej ................................................................ 305
3.2. Modele oparte na hierarchicznej analizie regresji wielokrotnej ............................................................. 317
4 Podsumowanie i wnioski ......................................................................................................................................... 324
Rozdział 7 Działania profilaktyczne w szkołach zapobiegające występowaniu
aktów agresji i przemocy ............................................................................. 333
1.Działania profilaktyczne szkoły z perspektywy uczniów .......................................................................... 333
l. l. Uczniowie na temat zajęć o agresji i przemocy w szkole
oraz metod przeciwdziałania jej .............................................................................................................. 334
l .2. Uczestnictwo w zajęciach a stosowanie i doświadczanie agresji i przemocy w szkole ............... 340
2. Interwencja i prewencja przemocy w szkole z perspektywy nauczycieli ............................................ 344
2.1. Działania interwencyjne w ocenie nauczycieli ....................................................................................... 344
2.2. Prewencja w szkole w ocenie nauczycieli ................................................................................................... 349
3. Podsumowanie i wnioski ........................................................................................................................................ 359
Rozdział 8 Klimat szkoły a profilaktyka przemocy w szkołach ......................................... 361
1. Instytucja szkoły wobec problemu agresji i przemocy .............................................................................. 361
2. Systematyka działań profilaktycznych w szkole .......................................................................................... 362
3. Szkolne działania profilaktyczne w świetle badań ewaluacyjnych............................................................ 366
4. Profilaktyka przemocy w szkole w ujęciu socjoekologicznym ..................................................................... 368
5. Modyfikacja klimatu szkoły a profilakatyka przemocy .................................................................................. 370
5.1.Relacje między uczniami ................................................................................................................................... 370
5.2.Relacje między uczniami i nauczycielami .................................................................................................... 373
5.3. Atmosfera edukacyjne-wychowawcza ......................................................................................................... 374
6. Podsumowanie i wnioski końcowe ...................................................................................................................... 377
Zakooczenie ................................................................................................................ 378
Literatura ...................................................................................................................... 385