Sądownictwo polubowne (arbitraż) jako sposób szybszego oraz

Sądownictwo polubowne (arbitraż) jako sposób szybszego
oraz sprawniejszego rozstrzygania sporów pomiędzy
przedsiębiorcami
Tomasz Działyński
radca prawny, Absolwent Wydziału Prawa i Administracji UAM w Poznaniu, arbiter w arbitrażu
gospodarczym
Kancelaria Działyński i Judek
spółka partnerska radców prawnych
SĄDOWNICTWO POLUBOWNE (ARBITRAŻ) JAKO SPOSÓB SZYBSZEGO ORAZ
SPRAWNIEJSZEGO ROZSTRZYGANIA SPORÓW POMIĘDZY PRZEDSIĘBIORCAMI
Sędziowie jednego z sądów apelacyjnych w centralnej Polsce opowiadają sobie pouczający dowcip:
na salę rozpraw w przerwie między posiedzeniami wszedł nagle zarośnięty i nieogolony włóczęga.
Ubrany był w podarty i mocno zabrudzony płaszcz.
- Panie sędzio, pański pies mnie pogryzł. – rzucił głośno od drzwi.
Sędzia przewodniczący spojrzał w kierunku włóczęgi i spytał:
- I co w związku z tym?
- No chyba mi się należy odszkodowanie! - odpowiedział śmiało włóczęga.
- Ile? - spytał sędzia .
- Płaszcz był nowy a jest teraz bardzo zniszczony. I ja jestem dotkliwie pogryziony. Myślę – dodał po
chwili - że zadowoli mnie 1500 złotych.
Sędzia chwilę się zastanowił , po czym wyjął portfel, odliczył równo 1500 zł i przekazał włóczędze.
- Dziękuję, panie sędzio ! – włóczęga obrócił się na pięcie i zniknął za drzwiami. Protokolantka
siedząca u szczytu stołu , spojrzała pytająco na sędziego.
- Panie sędzio ! Przecież pan nie ma psa ?
- Tak , rzeczywiście nie mam. Ale czy pani potrafi przewidzieć, kiedy i jaki byłby wydany wyrok w
tej sprawie ?
Z roku na rok rośnie ilość spraw trafiających do sądów powszechnych. Setki tysięcy spraw
miesiącami i latami czeka na rozstrzygniecie . Wśród nich także te o charakterze gospodarczym
związane są z prowadzoną działalnością gospodarczą. A każda taka nierozstrzygnięta sprawa , może
być i często jest , przyczyną biznesowych niepowodzeń, utraty płynności czy nawet strat .
Z danych Ministerstwa Sprawiedliwości z 2012 roku wynika , że do polskich sądów w tym okresie
wpłynęło łącznie około 15 mln spraw , z czego spraw gospodarczych było w przybliżeniu 9 %
czyli prawie 1,3 mln .
Z tej liczby blisko połowę stanowią sprawy z zakresu postępowań rejestrowych zaś 1 /3 sprawy
nakazowe i upominawcze. Szacunkowo można więc przyjąć, że rocznie do sądów gospodarczych
trafiło w 2012 roku około 400 tys spraw porównywalnych ze sprawami , które można wnieść do
sądów polubownych .
Polskie sądownictwo powszechne jest przeciążone. Państwo i jego obywatele ponoszą na co dzień
konsekwencje tego stanu rzeczy . Wzrasta liczba spraw przegranych przez RP przed Europejskim
Trybunałem Spraw Człowieka z tytułu naruszenia prawa do rozpatrzenia sprawy w „rozsądnym
terminie”. Zarzut ten dotyczy nie tylko spraw karnych, cywilnych czy z zakresu prawa pracy. Odnosi
się także do spraw gospodarczych. Problem z roku na rok narasta i może być istotnym elementem
mającym negatywny wpływ na rozwój gospodarczy kraju. Zjawisku temu towarzyszy rosnąca
liczba powstających nowych firm, a w konsekwencji rosnąca liczba spraw gospodarczych, dla
których właściwe są sądy powszechne. Do tego pojawianie się na naszym rynku wielu zagranicznych
podmiotów gospodarczych z jednej strony jak i znacznie częstsze prowadzenie przez krajowych
przedsiębiorców działalności poza granicami z drugiej , prowadzi prędzej czy później do
powstawania coraz większej ilości skomplikowanych sporów między polskimi i niepolskimi
podmiotami gospodarczymi.
Aby pomóc sądom powszechnym ustawodawca wprowadził kolejne zmiany w przepisach
procedury cywilnej, idące w kierunku ograniczenia aktywności procesowej sędziów przy
jednoczesnym zwiększenia obowiązków procesowych stron . Przejawia się to między innymi tym, że
strony zmuszone są wykazać się maksymalną inicjatywą i inwencją, a ewentualne popełnione przez
nie uchybienia formalne wpływają na merytoryczną treść orzeczeń, często nie odzwierciedlających
stanu rzeczywistego ( sprawiedliwość formalna) i tym samym godzących w elementarne poczucie
sprawiedliwości, obniżając autorytet społeczny i zaufanie do wymiaru sprawiedliwości.
Czy można temu zaradzić w jakiś inny sposób ?
Tak i trzeba to zrobić jak najszybciej .
Instrumentem mogącym skutecznie wpłynąć na poprawę tego stanu jest wykorzystanie stworzonych
przez ustawodawcę, a wciąż jeszcze zbyt rzadko stosowanych w praktyce możliwości, tkwiących w
sądownictwie polubownym zwanym inaczej arbitrażem.
Co to jest arbitraż ?
Czy wiecie, Szanowni Państwo, że na podstawie obowiązujących w Polsce od dawna przepisów,
każdy korzystający z pełni praw obywatel może w umowie ze swoim kontrahentem postanowić, że
wszelkie ewentualne spory, które powstaną w związku z wykonaniem tej umowy, rozstrzygane będą
nie przez sąd powszechny , lecz przez sąd polubowny, który sami powołają ? Dotyczy to także umów
najprostszych, codziennie i wielokrotnie zawieranych choćby w związku z kupnem samochodu,
wynajmem mieszkania, zleceniem naprawy telewizora. Dotyczy także umów zawieranych w ramach
prowadzonej działalności gospodarczej. Innymi słowy polskie ustawodawca postanowił, że strony
mogą wyłączyć swoje własne sprawy spod władzy sądowniczej państwowych sądów powszechnych i
powierzyć ich rozstrzyganie sędziom, których sami powołają. Odbywa się to w praktyce taki sposób,
że do rozstrzygnięcia powstałych miedzy nimi sporów strony w drodze umowy powołują z własnej
inicjatywy i we własnym zakresie niepaństwową instytucję nazywaną sądem polubownym. Taka
umowa stron nazywa się zapisem na sąd polubowny.
Musi się on znaleźć (w formie pisemnej) w umowie zawieranej z kontrahentem.
Gdybyście Państwo mieli trudności ze sformułowanie takich zapisów albo ze wskazaniem sędziów,
którym chcielibyście powierzyć załatwienie tych spraw, istnieją specjalnie w tym celu powołane
niepaństwowe, stałe sądy polubowne doradzające, jak taką klauzulę sporządzić oraz prowadzące
listy specjalistów, którym możecie powierzyć załatwienie Waszych spraw. Specjalistów tych
nazywamy arbitrami. Arbitrem może być każda osoba fizyczna, bez względu na obywatelstwo,
mająca pełną zdolność do czynności prawnych, ale nie będąca sędzią państwowym. Wybrany przez
Was arbiter, wraz z arbitrem wybranym przez Waszego przeciwnika, uzgadnia osobę super arbitra,
który przewodniczy posiedzeniom powołanego przez Was sądu polubownego. Strony mogą się też
umówić, że sprawę rozpozna sąd polubowny w składzie jednego arbitra.
Warto zauważyć , że jest to jedyna funkcjonująca na gruncie polskiego prawa sytuacja, w której
strony sporu ( trochę na wzór amerykański ) mają wpływ na skład orzekający w ich sprawie.
Trzeba podkreślić, że poza różnymi odrębnościami sądy polubowne są znacznie szybsze od sądów
państwowych, gdyż nie są przeciążone dużą ilością spraw, a postępowanie przed nimi jest mocno
odformalizowane, co oznacza, że nie są związane wieloma obowiązującymi w sądach państwowych
procedurami. Są też tańsze od sądów państwowych.
Postępowanie przed sądami polubownymi , w przeciwieństwie do sadów powszechnych jest objęte
całkowitą poufnością . Nie ma możliwości aby media przeprowadzały relacje z takich posiedzeń.
Są kraje, gdzie sądy polubowne rozpoznają do 80% sporów powstałych w związku z działalnością
gospodarczą. W Polsce, mimo stale rosnącej świadomości prawnej Polaków, rola sądów polubownych
jest na razie niewielka.
Przyczyny niedostrzegania tych możliwości przez samych przedsiębiorców i ich obsługę prawną są
wielorakie. W pierwszym rzędzie jest nią rutyna, tendencja do poruszania się utartymi ścieżkami
proceduralnymi, niechęć do zapoznawania się z przepisami części piątej kodeksu postępowania
cywilnego. Jej znajomość najwidoczniej zbyt rzadko bywa egzekwowana podczas egzaminowania
aplikantów radcowskich i adwokackich a podczas praktyk na ogół nie kieruje się ich do stałych
sądów arbitrażowych. Drugą z kolei przyczyną jest rażąco niska świadomość przedsiębiorców,
którym określenie „sąd polubowny” źle się kojarzy . Tzw. obiektywną, ale tylko z pozoru obiektywną
przyczyną, jest z kolei przeświadczenie o miernym poziomie wiedzy prawniczej tych sądów lub
brakiem ich obiektywizmu albo wręcz brakiem bezstronności czy niezawisłości składu orzekającego.
Rozpowszechnianie tych poglądów wobec arbitrów jest nie tylko wysoce krzywdzącą plotką, co
wręcz godzeniem w ich dobre imię. Wystarczy zapoznać się z dostępnymi, podanymi przecież do
publicznej wiadomości listami arbitrów stałych sądów polubownych, aby przekonać się, że poza
uczelniami wyższymi, mało które instytucje mogą poszczycić się posiadaniem tak wybitnych
fachowców, znawców teorii i praktyki nie tylko prawa, ale i gospodarki. Przykładem niech będzie
lista arbitrów rekomendowanych przy Sądzie Arbitrażowym KIG albo lista arbitrów Sądu
Arbitrażowego Izb i Organizacji Gospodarczych Wielkopolski działająca przy Wielkopolskiej Izbie
Przemysłowo Handlowej.
Oczywiście przypadki błędów w rozstrzyganiu sporów trafiają się wszędzie, jednak uwzględniając
ilość odwołań, orzecznictwo arbitrażowe pod względem stabilności utrzymywania jego wyroków w
mocy, ma statystycznie bardzo wysoką pozycję.
Warto też jednoznacznie zaprzeczyć fałszywej tezie, że sąd powszechny może uchylić wyrok sądu
polubownego lub nie może nadać mu klauzuli wykonalności. To całkowita nieprawda.
Istniejące w tym względzie wątpliwości usunęło opublikowane orzeczenie Sądu Najwyższego
wskazujące, że sąd powszechny nie może zmienić orzeczenia sądu polubownego i nie może „wtrącać
się” do wyroku sądu polubownego, choćby nawet był innego zdania niż orzekający zespół arbitrów.
Każdy uczestnik postępowania polubownego może jednak w drodze skargi żądać uchylenia wyroku
sądu polubownego, jeżeli brak było zapisu na sąd polubowny, zapis na sąd polubowny jest nieważny,
bezskuteczny albo utracił moc według prawa dla niego właściwego, strona nie była należycie
zawiadomiona o wyznaczeniu arbitra, o postępowaniu przed sądem polubownym lub w inny sposób
była pozbawiona możności obrony swoich praw przed sądem polubownym. To samo dotyczy sytuacji
, gdy
- wyrok sądu polubownego dotyczył sporu nieobjętego zapisem na sąd polubowny lub wykraczał poza
zakres takiego zapisu, jeżeli jednak rozstrzygnięcie w sprawach objętych zapisem na sąd polubowny
daje się oddzielić od rozstrzygnięcia w sprawach nieobjętych tym zapisem lub wykraczających poza
jego zakres, wyrok może być uchylony jedynie w zakresie spraw nieobjętych zapisem lub
wykraczających poza jego zakres; przekroczenie zakresu zapisu na sąd polubowny nie może
stanowić podstawy uchylenia wyroku, jeżeli strona, która brała udział w postępowaniu, nie zgłaszała
zarzutów co do rozpoznania roszczeń wykraczających poza zakres zapisu,
- nie zachowano wymagań co do składu sądu polubownego lub podstawowych zasad postępowania
przed tym sądem, wynikających z ustawy lub określonych przez strony,
- wyrok uzyskano za pomocą przestępstwa albo podstawą wydania wyroku był dokument podrobiony
lub przerobiony,
- w tej samej sprawie między tymi samymi stronami zapadł prawomocny wyrok sądu.
Powyższe zasady , sformułowane w art. 1206 kpc uzupełnia jeszcze paragraf drugi , który nakazuje
uchylenie wyroku sądu polubownego także wtedy, gdy sąd stwierdzi, że według ustawy spór nie
mógł być rozstrzygnięty przez sąd polubowny oraz , że wyrok sądu polubownego jest sprzeczny z
podstawowymi zasadami porządku prawnego Rzeczpospolitej Polskiej ( klauzula porządku
publicznego).
Powyższa skarga musi być jednak wniesiona do sądu powszechnego w terminie trzech miesięcy od
dnia doręczenia stronie wyroku. I te wymienione powyżej formalne uchybienia są jedyną podstawą
do wzruszenia orzeczenia wydanego przez sąd polubowny.
Wyrok sądu polubownego ma taką samą moc prawną jak wyrok sądu państwowego.
Dla jego wykonania konieczne jest wystąpienie przez zainteresowaną stronę do sądu powszechnego
z wnioskiem o stwierdzenie wykonalności wyroku sądu polubownego. Sąd stwierdza wykonalność
takiego wyroku poprzez nadanie mu klauzuli wykonalności.
Należy podkreślić, iż rolą państwa jest stałe podnoszenie świadomości prawnej społeczeństwa a
przedsiębiorców w szczególności . Elementem prawnej edukacji w zakresie pozasądowych sposobów
rozstrzygania sporów ( ADR) jest pilotażowy projekt Ministerstwa Gospodarki prowadzony we
współpracy z Ministerstwem Sprawiedliwości , utworzenia w sześciu ośrodkach w Polsce Centrów
Arbitrażu i Mediacji . Należy wyrazić nadzieję , że program ten będzie kontynuowany, co będzie
świadectwem konsekwencji i determinacji we wprowadzaniu w Polsce nowoczesnych form
rozstrzygania sporów i wspierania wymiaru sprawiedliwości.