pobierz

Zbigniew Borkowski
Filozoficzne i socjologiczne uwarunkowania kształtowania fizjonomii
krajobrazu
Wstęp
Podczas swego rozwoju Ziemia podlegała wielko - i małoskalowym zmianom środowiska.
Niemal przez cały okres ewolucji krajobrazu przyczyny zachodzących w jej ramach procesów były
pochodzenia naturalnego. W tym nieustannie zmieniającym się środowisku następowała jednak
również ewolucja człowieka, która doprowadziła do pojawienia się człowieka rozumnego. W wyniku
jego działalności dochodziło z czasem do rozwoju początkowo mniej a potem coraz bardziej
zaawansowanych technologii.
Znaczne połacie powierzchni Ziemi zostały opanowane przez rolnictwo. Modyfikacja
przebiegających w środowisku naturalnym procesów w wyniku działalności rolniczej spowodowała
przekształcenie naturalnych ekosystemów i trwałe przeobrażenia powierzchni naszej planety.
Kolejnym czynnikiem negatywnych zmian środowiskowych stała się działalność przemysłowa, która
polegała najpierw na wydobywaniu surowców naturalnych a potem ich transportowaniu, przerobie,
wreszcie składowaniu licznych odpadów. Zarówno rozwój rolnictwa jak i przemysłu doprowadziły
chociażby do wykarczowania znacznych powierzchni obszarów leśnych.
Prowadzący różnorodną działalność człowiek musiał posiadać także jakieś miejsce zamieszkania,
gdzie mógłby odpocząć po pracy i wychować swoje potomstwo. Zasiedlał on coraz większe obszary,
te zaś wraz z upływem czasu podlegały nasilającej się degradacji. Powierzchnie zasiedlanych
obszarów obejmowały stopniowo coraz rozleglejsze tereny tworząc w niektórych częściach kuli
ziemskiej nawet monstrualnych rozmiarów konurbacje i megalopolis. Ostatnio pojawiła się nowa
forma oddziaływania człowieka na środowisko którą jest rekreacja, a szczególnie jej specyficzna
forma czyli turystyka.
Takie sposoby działalności człowieka spowodowane były przyrostem liczby ludności oraz
rosnącymi w skali jednostkowej i populacyjnej potrzebami. Ich efektem były przeobrażenia krajobrazu
i jego struktury, oceniane z biegiem czasu coraz bardziej negatywnie.
Szybki przyrost liczby ludności, zużywanie się zasobów naturalnych, rosnące zanieczyszczenie
środowiska, degradacja środowiska i obserwowane niezaspokojenie podstawowych potrzeb ludzi
wywołały dyskusję nad sposobami wyjścia z tej sytuacji. Efektem tych rozważań były różne
koncepcje mające doprowadzić do satysfakcjonującego rozwiązania nabrzmiewającego problemu.
Koncepcja zrównoważonego rozwoju
Rosnące potrzeby ludzi powodowały przyspieszenie rozwoju gospodarczego. Coraz bardziej
widoczny przyrost demograficzny doprowadził do wysunięcia w latach 60 - tych XX wieku koncepcji
ograniczenia liczby ludności. Panujące wzorce dzietności skutecznie jednak uniemożliwiły
wprowadzenie tej opcji w życie.
Kolejny pomysł mający doprowadzić do ograniczenia zmian w środowisku naturalnym poprzez
ograniczenie konsumpcji miał prowadzić drogą zamrożenia rozwoju gospodarczego i spożycia. Nosił
on nazwę „wzrostu zerowego”. Cel ten miano osiągnąć między innymi poprzez niewielki i
zrównoważony przyrost demograficzny, rezygnację ze wzrostu zamożności, wtórne wykorzystanie
zasobów i zastępowanie konsumpcji materialnej pozamaterialną (Daly 1973, Daly, Cobb 1989, Daly
1996).
Według kolejnego rozwiązania, którym była koncepcja ekorozwoju, poprawę stanu środowiska
miała zapewnić ochrona systemów przyrodniczych w wyniku podporządkowania związków człowieka
ze środowiskiem procesom naturalnym i dopasowanie skali ludzkiej ingerencji w systemy
przyrodnicze do ich zdolności regeneracyjnych. Koncepcja ekorozwoju postulowała również
dopasowanie wielkości ludzkiej ingerencji w systemy przyrodnicze do możliwości neutralizacji
Filozoficzne i socjologiczne uwarunkowania kształtowania i fizjonomii krajobrazu
13
skutków tejże interwencji. Priorytet uzyskały wymogi ekologiczne, zaś konsekwencje społeczne
towarzyszące realizacji celu ekorozwoju miały mniejsze znaczenie (Górka, Poskrobko, Radecki 1995).
Część zwolenników koncepcji ekorozwoju zwraca uwagę na ważne znaczenie rozwoju gospodarczego
i społecznego dla jej skutecznej realizacji. Oprócz wymienionych już czynników ekologicznych,
gospodarczych i społecznych do mających duży wpływ na skuteczność i trwałość ekorozwoju
uwarunkowań Ignacy Sachs (1993) zalicza jeszcze czynnik kulturalny i przestrzenny. Czynnik
przestrzenny ma wyrażać się w naprawie relacji między wsią i miastem oraz we wspieraniu rolnictwa
przyjaznego bioróżnorodności. Zmiana rozumienia koncepcji ekorozwoju znajduje wyraz w
konstatacji, iż zasada integralności systemu ekologicznego, gospodarczego i społecznego musi
prowadzić drogą uwzględnienia równorzędności polityki ekologicznej, gospodarczej, społecznej i
przestrzennej (Borys 1999).
Szczególne znaczenie dla ukształtowania koncepcji rozwoju zrównoważonego miały postulaty
konferencji ONZ w 1974 roku w Cocoyoc zwracające uwagę na to, iż rozwój powinien mieć przede
wszystkim aspekt humanitarny. Celem rozwoju nie miałby być rozwój rzeczy, lecz rozwój człowieka
(The Cocoyoc Declaration 1974). Procesy wzrostu zapewniłyby zaspokojenie potrzeb ludzkich przy
zwróceniu uwagi na kolejność ich realizacji. Działaniem pierwszoplanowym powinno być usunięcie
nędzy (Nowy 1979).
W tym miejscu należy zwrócić uwagę na ważne znaczenie dla samopoczucia człowieka, jakości
jego otoczenia. Działania naprawcze i prorozwojowe nie powinny koncentrować się tylko i wyłącznie
na najłatwiejszym w realizacji usuwaniu nędzy ekonomicznej, lecz powinny także uwzględniać w
swych planach usunięcie problemu panującej w otoczeniu ludzi nędzy wizualnej, nędzy estetycznej.
Zaspokojenie potrzeby estetycznej należy więc wpisać na listę elementarnych potrzeb ludzi.
Realizacja tychże potrzeb jest niezbędną zasadą skutecznego wprowadzenia w życie rozwoju
zrównoważonego, który ma zapewnić każdemu z ludzi warunki do godziwego życia w harmonii z
otoczeniem gospodarczym, społecznym, przestrzennym i estetycznym.
W roku 1987 ogłoszono raport Światowej Komisji ds. Środowiska i Rozwoju (WCED) pod
tytułem „Nasza wspólna przyszłość”. Dokument ten miał decydujące znaczenie dla upowszechnienia
koncepcji rozwoju zrównoważonego sustainable development, ponieważ formułował zasady tegoż
rozwoju mające prowadzić drogą ograniczania ryzyka związanego z dokonaniami techniki i zalecał
wspieranie rozwoju gospodarczego, wygaszanie napięć społecznych i ograniczenia protekcjonizmu w
handlu międzynarodowym. Popularyzował on definicję rozwoju zrównoważonego sustainable
development ujmowanego jako zaspokajanie potrzeb obecnego pokolenia bez umniejszania szans
zaspokojenia swych potrzeb przez przyszłe generacje. Ogromne znaczenie tego dokumentu
uwidacznia się również w tym, iż rozpropagował on ideę rozwoju zrównoważonego sustainable
development jako sposobu łącznego rozwiązywania problemów ekonomicznych, społecznych i
przyrodniczych (Nasza 1991).
Przyjęta na zorganizowanym w 1992 roku w Rio de Janeiro „Szczycie Ziemi” – Konferencji
Narodów Zjednoczonych ds. Rozwoju i Środowiska (UNCE) „Deklaracja o środowisku i rozwoju” w
jednej ze swych zasad stwierdzała, że „Prawo do rozwoju musi być egzekwowane tak, aby
sprawiedliwie uwzględniać rozwojowe i środowiskowe potrzeby obecnych i przyszłych pokoleń”
(Dokumenty 1993) (podkreślenie Z. B.). Pierwsza z tych zasad mówiła o tym, że „Istoty ludzkie są
najważniejszą wartością w rozwoju zrównoważonym. Posiadają one prawo do zdrowego i twórczego
życia w harmonii z przyrodą”, a piąta z nich postulowała: „Wszystkie państwa i wszyscy ludzie
powinni współpracować na rzecz podstawowego zadania, jakim jest eliminacja ubóstwa. Jest to
niezbywalny warunek zrównoważonego rozwoju, zmniejszania nierówności w poziomach życia i
lepszego zaspokojenia potrzeb większości ludzi na świecie.” (Dokumenty 1993). Postulat ten
wskazuje na charakter rozwoju zrównoważonego sustainable development i pojmowanie go w
kategoriach dobrobytu, a nie zawężanie tej idei tylko i wyłącznie do ochrony środowiska
przyrodniczego oraz jego walorów. Rozwój zrównoważony sustainable development ma mieć
charakter antropocentryczny i humanitarny, a więc powinien uwzględniać przede wszystkim dobro
człowieka, jego potrzeby, szanować jego prawa i godność, oszczędzać mu cierpień oraz służyć
rozwojowi jego osobowości.
Zrealizowanie tych postulatów wymaga zaspokojenia podstawowych potrzeb wszystkich ludzi i
dania im możliwości spełnienia aspiracji do lepszego życia (Nasza 1991), której urzeczywistnienie
polegałoby na doborze właściwego sposobu wykorzystania dóbr wspólnych. Często poruszanym
14
Zbigniew Borkowski
aspektem tego problemu jest dostęp do zasobów naturalnych i ich eksploatacji, procedury, strategie
oraz sposób prywatyzacji tychże zasobów, sposób zarządzania dobrami wspólnotowymi, a także
kwestia unormowania praw własności. Zwrócić trzeba również uwagę na prawo ludzi do
niezakłóconego korzystania z możliwości podziwiania pięknych widoków, kształtowania takowych
oraz zakazu psucia i szpecenia przez inne osoby fizjonomii krajobrazu. Piękno fizjonomii krajobrazu
jest syntezą celów ludzkiego działania, którymi są prawda oraz dobro.
Filozoficzne podstawy aktywności człowieka w krajobrazie
Cele ludzkiego działania wskazują wyraźnie na istnienie przejawianej przez ludzi potrzeby
doskonalenia siebie i swojego otoczenia, co prowadzi do powstania kultury utożsamianej z
cywilizacją. Personalistyczne rozumienie kultury definiuje ją jako kształt ludzkiego życia i sposób
bytowania, a kulturą jest to wszystko, przez co człowiek jest bardziej człowiekiem (Jan Paweł II,
1986). Zestawienie tej definicji z tekstem „Deklaracji o środowisku i rozwoju” (Dokumenty 1993)
upoważnia do stwierdzenia, iż koncepcja zrównoważonego rozwoju w pełni realizuje założenia
personalistycznego określenia kultury. Sukces wprowadzenia w życie idei zrównoważonego rozwoju
zależy również od odpowiedniego wychowania ludzi, „w wychowaniu bowiem chodzi właśnie o to,
ażeby człowiek stawał się bardziej człowiekiem – o to, ażeby bardziej ‘był’, a nie tylko więcej ‘miał”
(Jan Paweł II 1986). „Bycie” człowieka w krajobrazie spełnia się przez poznanie tegoż i dostosowanie
działania ludzkiego do okoliczności lub jego zaniechanie, a może ono mieć charakter teoretyczny,
praktyczny oraz twórczy (wytwórczy).
Poznanie i przyporządkowane mu działanie teoretyczne ma służyć ujawnieniu prawdy o świecie,
a odpowiada im dział kultury nazywany nauką. Poznanie i działanie praktyczne mają na celu
czynienie dobra i determinują ludzkie postępowanie, a odpowiada im moralność, kolejny z wielkich
działów kultury. Poznanie i działanie twórcze, poietyczne pozwala na odkrycie piękna, a wynikiem
tego działania są nowe przedmioty lub różniące się od poprzedniego rozmieszczenie istniejących
rzeczy w przestrzeni (Arystoteles, 1982, 1983).
Omówione rodzaje poznania i działania związane są przyczynami, które je wywołują. Arystoteles
mając na względzie szukanie przyczyn pierwszych i ostatecznych a nie pośrednich, wyróżnia cztery
typy przyczyn zasadniczych i zalicza do nich przyczyny materialne, formalne, sprawcze i celowe
(Arystoteles, 1982, 1983). Przyczyny materialne i formalne, ze względu na fakt wchodzenia w
strukturę skutku i tworzenie cielesnej całości rzeczy, nazywane są wewnętrznymi. Przyczyny
sprawcze i celowe są zewnętrznymi i odpowiednio, sprawcze powodują zaistnienie skutku, zaś celowe
wywołują aktywność przyczyny sprawczej i są charakterystyczne dla istot rozumnych, jakimi są
ludzie. Ważne znaczenie w działalności człowieka mają również takie konteksty aktywności ludzkiej
w krajobrazie, jak: behawioralny, osobowościowy, społeczny i kulturowy.
Socjologiczne podstawy aktywności człowieka w krajobrazie
Wywołane przez przyczyny działanie tworzy system, który jest najmniejszą i najbardziej
elementarną jednostką społeczną budowaną przez cztery podsystemy: behawioralny, osobowości,
społeczny i kulturowy. System działania jest z kolei częścią szerszego systemu universum,
metasystemu natury ludzkiej składającego się z czterech systemów: działania, organicznego,
fizykochemicznego i telicznego. System działania w tym metasystemie zapewnia uporanie się z
problemami integracyjnymi występującymi pomiędzy elementami metasystemu. System organiczny
kieruje problemami osiągania celów. System fizykochemiczny rozwiązuje problemy adaptacji, a
system teliczny problemy latencji dotyczące znaczenia i poznania oraz kultywowania wzorów. Każdy
z systemów przesyła innym produkt swojej aktywności, dostarczając im w ten sposób czynników,
które z kolei są surowcami ich działania. Działanie wewnątrz i międzysystemowe poszczególnych
systemów opiera się o właściwe im środki. I tak środkiem dla systemu działania jest znaczenie
symboliczne, dla systemu organicznego – zdrowie, dla systemu fizykochemicznego – ład empiryczny
(związki materii, energii ...), a dla systemu telicznego ład transcendentalny (Parsons 1937, 1951, 1978,
Parsons, Bales, Shils, 1953, Parsons, Smelser 1956).
Filozoficzne i socjologiczne uwarunkowania kształtowania i fizjonomii krajobrazu
15
Istnienie człowieka w krajobrazie związane jest z aktywnością systemu działania i, podobnie
jak w metasystemie natury ludzkiej, związki ludzi ze środowiskiem muszą rozwiązać problem
koordynacji i utrzymania właściwych wzajemnych stosunków. Pomiędzy metasystemami natury
ludzkiej i krajobrazu stosunki należy rozpatrywać w kategoriach uogólnionych, symbolicznych
środków wymiany. Związki te mają charakter informacyjny, a transakcje odbywają się za pomocą
symboli pod postacią podwójnej wzajemnej wymiany „produktów” i „czynników”, doręczając im
środka do działania. Wymiana ta powoduje zachodzenie zmiany środowiskowej. Jednym ze źródeł
zmiany są również nadwyżki względnie niedobory w sferze wymiany informacji albo energii
pomiędzy metasystemami lub ich systemami, ewentualnie podsystemami. Krajobraz dostarcza
metasystemowi natury ludzkiej informacji w postaci materialnej, która może podlegać czynności
oglądu lub pomiaru. Wystąpienie nadwyżki energii w metasystemie natury ludzkiej spowoduje jej
wyładowanie w postaci pojawienia się jakiejś koncepcji i uzewnętrznienia jej pod postacią
odpowiadającego jej działania.
Relacje między metasystemem natury ludzkiej a metasystemem krajobrazu
Przykładem zachodzących relacji może być otrzymywanie przez metasystem natury ludzkiej
informacji o pogarszającym się stanie środowiska. Odpowiedzią metasystemu będzie pojawienie się
konfliktu wartości, który z kolei wywołuje konflikt wokół norm, co niesie następnie określone
konsekwencje dla systemów natury ludzkiej. System teliczny przesyła do systemu działania
„produkt”, którymi są „koncepcje poprawy stanu środowiska” (ostatnią z nich jest powszechnie
obecnie uznawana koncepcja zrównoważonego rozwoju) i uzyskuje za to „poczucie
usprawiedliwienia”. Na poziomie „czynnika” system teliczny przesyła do systemu działania
„imperatywy kategoryczne” (nakazy bezwarunkowe formułujące podstawowe powinności) i uzyskuje
za to „akceptację zobowiązań”. Skutkuje to odpowiednimi ludzkimi działaniami przystosowawczymi
w obrębie metasystemu natury ludzkiej oddziaływującymi na strukturę krajobrazu, co rozwiązuje
problemy integracyjne, czyli zespolenia i zharmonizowania metasystemów natury ludzkiej i
krajobrazu. Kompleksowość interakcji redukują rozpatrywane w kategoriach symbolicznych środki
komunikacji, które najszybciej przekazują informację od środowiska do natury ludzkiej w postaci
oglądu fizjonomii krajobrazu. Zwrotna informacja jest wysyłana w postaci odpowiadającego stanowi
świadomości natury ludzkiej działania człowieka, której wartość określana jest jakością, wartością
uzyskanej fizjonomii krajobrazu. Interakcje te tworzą krajobraz jako system współdziałający ze
społeczeństwem. Środkiem komunikacji między tymi metasystemami jest więc wartość fizjonomii
krajobrazu czyli wymiar symboliczny środowiska. Powiązane ze sobą symbole tworzą pewną
niematerialną strukturę, która odwzorowuje działania w sposób o wiele bardziej widoczny niż
możliwe do pomierzenia struktury materialne. Symbole te ułatwiają zrozumienie środowiska i działań
ludzi, gdyż ich znaczenie wynika ze wzajemnych relacji między samymi symbolami. Podejście to
redukuje kompleksowość środowiska i ułatwia oraz upraszcza analizę jakości środowiska. Redukcja
kompleksowości środowiska dotyczy jego wymiarów czasowych oraz materialnych i sprowadza je do
wymiaru symbolicznego. Ważne znaczenie ma również wyselekcjonowanie potencjalnych symboli i
ich zespołów, które mogą być a nie zostały wytworzone i udzielenie odpowiedzi na pytanie, dlaczego
tak się stało, że nie zostały one ujawnione w przestrzeni w postaci materialnej.
Do sytuacji takiej dochodzi dlatego, że celem kształtowania krajobrazu nie jest sam krajobraz,
lecz prawda, dobro i piękno, które tworzą się lub powinny zostać wytworzone w tym procesie. Piękno,
będące kwintesencją prawdy i dobra przysługuje każdej rzeczy, co J. Maritain uzasadnia następująco:
„Piękno dodaje do bytu stosunek rozumowy, jest bytem, który zachwyca naturę intelektualną jedynie
przez intuicję. A ponieważ byt wszędzie się znajduje i wszędzie jest różny, tak samo piękno wszędzie
jest różne i wszędzie jest rozsiane” (Maritain 2001).
Pojęcie piękna budzi u ludzi różne podejścia: obiektywistyczne i subiektywistyczne. Według
koncepcji obiektywistycznej, zapoczątkowanej przez pitagorejczyków, piękno polega na proporcji i
strukturalnej harmonii rzeczy. Św. Tomasz z Akwinu twierdzi między innymi, że „Piękno wymaga
spełnienia trzech warunków: pierwszym jest integralność, czyli doskonałość rzeczy, to bowiem co ma
braki, jest już przez to brzydkie; drugim jest właściwa proporcja, czyli harmonia; trzecim zaś blask –
dlatego też rzeczy, które mają błyszczącą barwę, nazywamy pięknymi” (Św. Tomasz z Akwinu 1967).
Obiektywistycznie piękno rozumie również W. Stróżewski, który spośród ośmiu podanych przez
16
Zbigniew Borkowski
siebie określeń piękna za najwłaściwsze uważa to, które o pięknie mówi jako o jednej z kategorii
estetycznych budzącej u odbiorcy napięcie psychiczne związane z odczuciem harmonii i
koniecznością struktury rzeczy oglądanej (Stróżewski 1981). Podejście obiektywistyczne bierze pod
uwagę to co istnieje obiektywnie w krajobrazie, to co człowiek jako podmiot zastaje w krajobrazie i to
co zmysłowo spostrzega jako takie lub inne.
Zwolennicy koncepcji subiektywistycznej uważają, że piękno jest przede wszystkim wyrazem
postawy człowieka wobec przedmiotu. Związane jest ono z przeżywaniem indywidualnym, a nie
wspólnym zbiorowym odczuciem, identycznym dla całej populacji. Podejście subiektywistyczne
bierze więc pod uwagę przeżycia zachodzące w człowieku jako podmiocie, które mogą się różnić od
przeżyć innych ludzi.
Za najbardziej właściwe w naszym przypadku należy uznać obiektywistyczne rozumienie piękna,
ponieważ spełnia ono warunek porównywalności wyników obserwacji i analiz estetycznych w
przestrzeni i czasie. Umożliwia ono analizę dynamiki i ewolucji struktury krajobrazowej, a także
ocenę oraz planowanie i efektywne realizowanie koncepcji ochrony oraz kształtowania krajobrazu.
Droga do tego wiedzie przez umiejętne stosowanie poznania i działania teoretycznego, praktycznego
oraz twórczego, które są determinowane przez przyczyny materialne, formalne, sprawcze oraz celowe.
Przyczyna materialna decyduje o materialnej budowie przedmiotu, czyli o tworzywie, z którego
uformowany jest każdy przedmiot (Arystoteles 1982, 1983). Materia wykorzystana do wykonania
przedmiotów kształtujących krajobraz powinna realizować prawdę czyli jeden z celów ludzkiego
poznania i działania. Stan komponentów krajobrazu musi być zgodny z panującymi w danym
środowisku uwarunkowaniami. Trzeba chronić prawdziwe elementy zastane a działania kształtujące w
tym zakresie należy ograniczyć wyłącznie do restytucji tych części komponentów krajobrazów, które
nie są prawdziwe. Działanie to należy podjąć w celu ewentualnego przywrócenia piękna fizjonomii
krajobrazu.
Przyczyna formalna, wzorcza decyduje o tożsamości przedmiotu, czyli o identyczności z jego
gatunkiem lub rodzajem (Arystoteles 1982, 1983). Przykładem niezrealizowania tej przyczyny
mogłoby być zakłócenie struktury krajobrazu. Działanie takie utrudni zaklasyfikowanie krajobrazu do
odpowiadającego mu gatunku lub rodzaju. Brak ten należy usunąć, by przywrócić panowanie prawdy
w krajobrazie, która uzewnętrznia się w pięknej fizjonomii krajobrazu.
Przyczyna sprawcza jest jedną z przyczyn zewnętrznych i jest nią to, co jest przyczyną tego, co
podlega zmianie (Arystoteles 1982, 1983). W działaniach związanych z kształtowaniem krajobrazu
przyczyną tą jest człowiek, który przestrzegając zasady istnienia prawdy w krajobrazie realizuje się
poprzez związanie się z dobrem i pięknem jako celami działania. Poznanie oraz zrealizowanie
prawdziwego dobra i piękna wpływa na postępowanie ludzi czyniąc ich lepszymi. Taki cel legł
właśnie u podstaw opracowania koncepcji zrównoważonego rozwoju.
Przyczyna celowa wskazuje cel ludzkiego działania, czyli to, ze względu na co coś jest
(Arystoteles 1982, 1983). Przyczyna ta może być pojmowana jako kres istnienia krajobrazu (np.
zdegradowanego) rozumianego jako całość. Drugie rozumienie tego pojęcia kojarzone jest z granicą
działania człowieka w jakimś zakresie. Przyczyna celowa może być także definiowana jako motyw
działania. Motywem działania jest w naszym przypadku pragnienie wprowadzenia w życie koncepcji
zrównoważonego rozwoju, w wyniku czego powstanie prawdziwy i dobry krajobraz o pięknej
fizjonomii.
Wnioski
Kształtowanie fizjonomii krajobrazu powinno uwzględniać wiele czynników, pozornie z nim nie
związanych. Przede wszystkim należy uwzględnić cele ludzkiego działania w krajobrazie. Na
przestrzeni dziejów zmieniały się one, a obecnie powszechnie akceptowana jest koncepcja
zrównoważonego rozwoju. Ma ona na względzie nie tylko ochronę systemów przyrodniczych, lecz
także rozwojowe i środowiskowe potrzeby obecnych i przyszłych pokoleń. Koncepcja ta powstała w
wyniku analizy wielokrotnych i wielokierunkowych interakcji między metasystemem natury ludzkiej
a metasystemem krajobrazu. Środkiem komunikacji między tymi metasystemami jest wartość
fizjonomii krajobrazu, czyli wymiar symboliczny środowiska. Symbol ten ułatwia zrozumienie
środowiska i podjęcie przez ludzi działań uwzględniających zasady koncepcji zrównoważonego
rozwoju.
Filozoficzne i socjologiczne uwarunkowania kształtowania i fizjonomii krajobrazu
17
Działania te, by być skutecznymi, powinny realizować przyczyny materialne, formalne, sprawcze
i celowe. Uwzględnianie tychże pozwoli ukształtować taką fizjonomię krajobrazu, która będzie
zgodna z obiektywistycznym podejściem do piękna polegającego na proporcji i strukturalnej harmonii
rzeczy.
Philosophical and sociological conditions of landscape physiognomy forming
Summary
Forming of a landscape physiognomy should take many elements, which are seemingly not
connected with it, into consideration. Above all, the aims of human action in the landscape should be
taken into account. These aims were changing through the history, but now the idea of sustainable
development is commonly accepted. This conception is taking not only the protection of natural
systems into consideration, but also the developmental and environmental needs of present and future
generations. The idea originated as a result of an analysis of repeated and multidirectional interactions
between metasystem of a human nature and a metasystem of a landscape. The mean of communication
between these metasystems is a value of landscape physiognomy which means a symbolic measure of
an environment. This symbol makes the understanding of an environment and undertaking proper
tasks which take a principle of sustainable development into consideration by people easier.
These actions should realize material, formal, efficient and final causes to be efficient. Taking
these causes into consideration allows to form a landscape physiognomy which would be consistent
with an obiectivistic attitude towards beauty which means proportion and structural harmony of things.
This attitude satisfies a condition of a comparability of results of observations and aesthetical analysis
through time and space. It enables us to analyse dynamics and an evolution of landscape structure and
also an evaluation, planning and effective realization of an idea of landscape protection and landscape
forming. It may be obtained by an effective application of cognition and theoretical, practical and
creative action, which are determined by material, formal, efficient and final causes.
A material cause determines a material form of an object which means stuff with which the object
is made. A matter used for forming objects in a landscape should be a realization of truth, that is one
of the aims of human cognition and action. A condition of components of a landscape has to be
consistent with conditions present in the environment.
A formal cause determines an identity of an object, which means its similarity with its species or
type. An example of not realizing this cause may be a disturbance in landscape structure.
An efficient cause is one of external causes. It is the reason of the thing which is being
transformed. In actions connected with landscape forming this cause is realized by a man, who
chooses good and beauty as the aims of his action because he wants to comply a principle of truth
existing in a landscape. Cognition and realization of true good and beauty affects human action so that
a man becomes better.
A final cause defines an aim of human action. It may be explained as the end of a landscape
interpreted as an entirety. It may also be defined as a limit of human action in one of the fields or as a
motive of an action. A motive of our action is a desire to bring an idea of a sustainable development
into practice which would lead to a true and good landscape with a beautiful physiognomy.
Literatura:
Arystoteles, Etyka nikomachejska. Warszawa, 1982, Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Arystoteles, Metafizyka. Warszawa, 1983, Państwowe Wydawnictwo Naukowe.
Borys T. (red.), Wskaźniki ekorozwoju. Białystok, 1999, Wydawn. Ekonomia i Środowisko.
Daly H. (ed.), Towards a Steady State Economy. San Francisco, 1973, Freeman.
Daly H., Beyond growth. The economics of sustainable development. Boston, 1996, Beacon Press.
Daly H., Cobb J., For the common good: Redirecting the economy towards community, the
environment and a sustainable future. London, 1989, Green Print.
Dokumenty końcowe Konferencji Narodów Zjednoczonych „Środowisko i Rozwój”. Warszawa, 1993,
Instytut Ochrony Środowiska.
18
Zbigniew Borkowski
Górka K., Poskrobko B., Radecki W., Ochrona środowiska. Problemy społeczne, ekonomiczne i
prawne. Warszawa, 1995, PWE.
Jan Paweł II, Wiara i kultura: dokumenty, przemówienia, homilie. Rzym, 1986, Polski Instytut
Kultury Chrześcijańskiej, Fundacja Jana Pawła II.
Maritain J., Sztuka i mądrość. Warszawa, 2001, Fronda.
Nasza wspólna przyszłość. Raport Światowej Komisji do Spraw Środowiska i Rozwoju. Warszawa,
1991, Państwowe Wydawnictwo Ekonomiczne.
Nowy międzynarodowy ład ekonomiczny. Warszawa, 1979, PWE.
Parsons T., The Structure of Social Action. A Study in Social Theory with Special Reference to a
Group of Recent European Writers. 1937, McGraw-Hill.
Parsons T., The Social System. Glencoe Ill, New York, 1951, Free Press.
Parsons T., Action Theory and the Human Condition. Riverside, New York, 1978, Free Press.
Parsons T., Bales R. F., Shils E. A., Working Papers in the Theory of Action. Glencoe Ill, 1953, Free
Press.
Parsons T., Smelser N. J., Economy and Society. New York, 1956, Free Press.
Sachs I., L’écodeveloppement. Stratégies de transition vers le XXIéme siécle. Syros, Paris, (polskie
wydanie: Strategie transformacji u progu XXI wieku. Warszawa, 1993, PTWZKR i CEFFIC).
Stróżewski W., Istnienie i wartość. Kraków, 1981, Znak.
Św. Tomasz z Akwinu, Summa theologica. London, 1967, Veritas.
The Cocoyoc Declaration. 1974, Développement Dialogue, No 2.
Katedra Kształtowania Krajobrazu
Katolicki Uniwersytet Lubelski
ul. Konstantynów 1 H,
20 - 780 Lublin
[email protected]