Procesy tworzenia i destrukcji porządku globalnego

Antoni Kukliński
Procesy tworzenia i destrukcji porządku globalnego
Wstęp
Na przełomie XX i XXI wieku świat przeżywa głęboki kryzys porządku globalnego.
Warto kryzys ten analizować w sekularnej perspektywie procesów długiego trwania i
punktów zwrotnych1 w układzie wielkiego fragmentu naszych doświadczeń historycznych i
prospektywnych lat 1800 – 2050.
W takim kontekście chciałbym zaproponować następującą konstrukcję tematyczna
artykułu:
1) Tworzenie i destrukcja porządku globalnego jako dialektyka procesów długiego
trwania oraz punktów zwrotnych
2) Tworzenie i rozwój porządku globalnego w latach 1815 -1914
3) Destrukcja porządku globalnego w latach 1914-1945
4) Wielki Renesans porządku globalnego w latach 1945-85
5) W poszukiwaniu czasu straconego. Dlaczego w ćwierćwieczu 1985-2010 nie
powstał nowy porządek globalny odpowiadający wyzwaniom XXI wieku.
6) Czy w latach 2010-2050 powstanie nowy efektywny porządek globalny, czy też
świat pogrąży się w oceanie zjawisk kryzysowych i katastroficznych
7) W poszukiwaniu nowego paradygmatu
I.
Tworzenie i destrukcja porządku globalnego jako dialektyka procesów
długiego trwania oraz punktów zwrotnych
Porządek globalny2 jest przedmiotem analizy bardzo szerokiego kompleksu nauk
ekonomicznych, socjologicznych, politycznych, prawnych i historycznych. W takim
kontekście powstają różne koncepcje teoretyczne i metodologiczne związane z badaniem
porządku globalnego.
W tym artykule chciałbym zaproponować matrycę czterech pojęć, które w moim
przekonaniu powinny odegrać kluczową rolę w procesie konceptualizacji badań nad
porządkiem globalnym.
1
A. Kukliński, B. Skuza (eds) Turning points in the transformation of the global scene, The Polish Association
for the Club of Rome, Warsaw 2006 – dalej cytowane jako Turning points.
2
Por. J. Bielawski, OECD – Contribution to global governance. Institutional aspects for good governance (in:)
A. Kukliński, B. SKuza (eds) Europe in the perspective of global change, Polish Association for the Club of
Rome, Warsaw 2003 – dalej cytowane jako Europe.
1
Porządek globalny
Matryca kluczowch pojęć
Procesy
Porządek globalny jako zjawisko
długiego trwania
punktów zwrotnych
tworzenia porządku
globalnego
destrukcji porządku
globalnego
Na tle tej matrycy chciałbym sformułować 4 tezy metodologiczne:
1) W latach 1800-2050 porządek globalny był, jest i będzie przedmiotem procesów tworzenia
i destrukcji. W każdym momencie dziejowym obserwujemy dynamiczne interakcje pomiędzy
procesem tworzenia porządku globalnego a procesami destrukcji tego porządku.
2) W każdym momencie dziejowym występują zmienne relacje pomiędzy mocą procesów
tworzenia, mocą procesów destrukcji. Są takie okresy dziejowe, w których dominują procesy
tworzenia i są takie okresy dziejowe, w których dominują procesy destrukcji.
3) Procesy tworzenia i destrukcji porządku globalnego są zjawiskiem długiego trwania o
wielkiej dynamice rozwojowej, a jednocześnie wielkiej sile zjawisk inercyjnych, które
utrwalają status quo.
4) Przedmiotem szczególnego zainteresowania powinny być punkty zwrotne w dziejach
porządku globalnego. Punkty zwrotne3 można definiować jako głębokie zmiany w strukturze i
dynamice porządku globalnego. Te zmiany obejmują zarówno transformacje sceny globalnej
związane ze słabnącą siłą odchodzących aktorów sceny globalnej i ze wzrastającą siłą
przychodzącego zespołu nowych wielkich aktorów tej sceny4.
Rezultatem punktu zwrotnego jest nowa konfiguracja porządku globalnego i nowa
konfiguracja sceny globalnej.
Proponowana lista czterech tez ma oczywiście charakter wstępny jako inspiracja w
dyskusji nad metodologią badania porządku globalnego jako obiektu studiów
transdyscyplinarnych.
3
4
Turning points, op.cit.
A. Kukliński, The transformation of the global scene. The crucial turning points (in:) Turning points, op.cit.
2
II.
Tworzenie i rozwój porządku globalnego w latach 1815 -1914
Proponuję, abyśmy ulegli urokowi pięknego dzieła Adama Krzyżanowskiego5, który przed
60-laty obdarował nas refleksją na wiekiem XIX i XX. Otóż w ujęciu A. Krzyżanowskiego
wiek XIX jest „wiekiem pokoju i liberalizmu”, który ukształtował klasyczny okres porządku
globalnego. Ten klasyczny porządek globalny6 miał następujące cechy:
1) Był porządkiem globalnym zdominowanym przez ideologie leseferyzmu oraz
ideologię demokracji liberalnej.
2) Był porządkiem globalnym zdominowanym przez Europę, jako wiodący kontynent
świata. W tej dominacji wielką rolę odegrał system kolonializmu.
3) Na arenie mocarstw światowych najważniejszą rolę odegrała Wielka Brytania oraz
ideologia Pax Britanica.
4) Był porządkiem globalnym o szczególnie dynamicznej sile rozwoju kapitalizmu
przejawiającej się w wielkich transformacjach technologii, gospodarki i społeczeństwa
niesionych przez Pierwszą Rewolucję Przemysłową.
W roku 1900 wydawało się, że ten porządek globalny będzie panował wiecznie. Nie
poświęcono dostatecznej uwagi procesom destrukcyjnym, które działały we wnętrzu tego
porządku i które doprowadziły do prawie pełnej destrukcji porządku globalnego w latach
1914-45.
III.
Destrukcja porządku globalnego w latach 1914-19457
Okres 1914-45 jest okresem destrukcji wspomnianego porządku globalnego, który
rozwinął się w wieku XIX. W destrukcji tej główną rolę odegrały następujące wydarzenia o
bardzo wielkim dramatyzmie i tragizmie dziejowym:
1) Dwie wojny światowe lat 1914-18 i 1939-45, które przyniosły ogromną falę
zniszczenia i zbrodni. Wojny te zniszczyły dominującą pozycję Europy na scenie globalnej,
które została zdominowana przez dwóch głównych zwycięzców II Wojny Światowej – USA i
ZSRR. Nie wolno zapominać o specjalnej roli Niemiec w wybuchu obu wojen światowych8.
2) Drugim wydarzeniem omawianego trzydziestolecia, które odegrało wielką rolę w
destrukcji klasycznego modelu porządku globalnego jest rewolucja bolszewicka9, która w
pewnym momencie dziejowym próbowała stworzyć alternatywę w stosunku do rozwiązań
liberalno-demokratycznych oraz rozwiązań ustroju kapitalistycznego.
3) Trzecim wydarzeniem omawianego trzydziestolecia jest wielki kryzys lat 1929-33,
który pogłębiał model klasycznego leseferycznego kapitalizmu.
5
A. Krzyżanowski, Wiek XX, Kraków 1947.
Por. N. Davies, Europe, Oxford University Press, 1996, str. 759.
7
N. Davies, op.cit, str. 897.
8
N. Davies, op.cit.
9
R. Pipes, Rosja Bolszewików, Magnum, Warszawa 2005.
6
3
Omawiane trzydziestolecie nie było jednak wyłącznie domeną destrukcji porządku
globalnego. W tym dominującym klimacie destrukcji pojawiły się jednak koncepcje i procesy,
które stały się fundamentem renesansu porządku globalnego w latach 1945-85.
Można zwrócić uwagę na następujące zwiastuny nowego porządku globalnego:
1) Teoria i ideologia keynesizmu jako koncepcji ogarniającej gospodarkę światową10.
2) Wstępne elementy tworzenia i ideologii państwa dobrobytu (welfare state)11.
3) Już w czasie II Wojny Światowej pojawiły się koncepcje nowego systemu organizacji
międzynarodowych, jako sui generis namiastka rządu światowego.
4) W okresie II Wojny Światowej w Stanach Zjednoczonych wykrystalizowały się elity
intelektualne i polityczne, które potrafiły zdefiniować w sposób przekonywujący rolę
USA jako wiodącego pluralistycznego supermocarstwa kierującego sprawami świata,
posługującego się umiejętną i efektywną integracją systemów siły miękkiej i
twardej12. Kultura amerykańskiej elity intelektualnej i politycznej – połączona z
rosnącym zagrożeniem sowieckim – sprawiła, że cały wolny świat uznał w latach
1945-85 przywództwo USA.
Potrzebna jest pogłębiona ocena omawianego trzydziestolecia, które obejmuje powstanie,
kryzys i katastrofę Europy Wersalskiej. Pamiętajmy jednak, że to Europa Wersalska
przywróciła Polsce Niepodległość po 123 latach rozbiorów13.
IV.
Wielki Renesans porządku globalnego w latach 1945-85
To jest wspaniałe czterdziestolecie Wielkiego Renesansu porządku globalnego w latach
1945-85. Chciałbym przedstawić siedem obserwacji związanych z tym Renesansem:
Jest to okres dominacji teorii i ideologii keynesizmu oraz fordyzmu jako sposobu
organizowania gospodarki światowej.
Jest to okres modyfikacji teorii i praktyki wielkich liberalnych demokracji poprzez
rozwój różnych wcieleń państwa dobrobytu (welfare state).
Jest to okres największego w dziejach boomu rozwojowego gospodarki
kapitalistycznej14. Ten długotrwały boom tworzył klimaty przyszlościowego
optymizmu kształtowane w odczuwalnym wzroście zatrudnienia i dobrobytu.
Jest to okres nie tylko negatywnego, lecz także pozytywnego oblicza zimnej wojny.
Zimna wojna wzmocniła przywódczą rolę USA cementując jednocześnie świadomość
i struktury instytucjonalne wolnego świata.
Jest to okres powstania i rozwoju innowacyjnego i sprawnego systemu organizacji
międzynarodowych takich jak ONZ15, OECD16, Instytucji Waszyngtońskich oraz Unii
10
por. Z. Madej, Turning points, op.cit.
por. A. Kukliński, The Future of Europe (in:) Europe, op.cit.
12
J.S. Nye, The Paradox of American Power, Why the world’s only superpower can’t go it alone, Oxford
University Press 2002.
13
N. davies, op.cit.
14
W. Michahli, The anatomy of long boom (in:) H. Bunz and A. Kukliński (eds) Experiences and prospects, F.
Ebert Stiftung, Warsaw 2001 – dalej cytowane jako Globalization.
15
L. Emmerij, The history of ideas. A blind spot in the life of the United Nations (in:) Europe, op.cit.
11
4
Europejskiej. W kumulacyjnych i mnożnikowych efektach ten system organizacji
międzynarodowych tworzył teorię i praktykę quasi rządu światowego.
Jest to okres, w którym koncepcja pluralistycznej ideologii Pax Americana zasługuje
na pozytywną ocenę.
Jest to okres innowacyjnego rozwoju myślenia perspektywicznego oraz erupcji
wspaniałej plejady charyzmatycznych przywódców, którzy potrafili myśleć w
kategoriach następnych pokoleń, a nie tylko w kategoriach następnych wyborów.
Rozumiem doskonale, że ta ocena Wielkiego Renesansu jest obciążona grzechem sui
generis kosmopolityzmu koncentrującego uwagę na wielkich procesach globalnych w
percepcji wielkich aktorów sceny globalnej. Z punktu widzenia Europy Środkowej i
Wschodniej skazanej na istnienie po niewłaściwej stronie żelaznej kurtyny – ta wizja
Wielkiego Renesansu może budzić zasadnicze wątpliwości, które ujawnią się z całą siłą w
dalszym toku naszych studiów. W rozbudowywaniu tej perspektywy warto jednak pamiętać,
że Europa Środkowa i Wschodnia nie jest zbyt wielkim i zbyt ważnym fragmentem sceny
globalnej wpływającym w sposób decydujący na konfiguracje tej sceny. Oczywiście moje
poglądy mają charakter subiektywny, w którym mogą pojawić się fałszywe założenia i
obserwacje.
* * *
Na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych pojawiły się liczne rysy i pęknięcia
budowli porządku globalnego, który wyczerpał szybko swoje siły witalne wobec nowych
zjawisk technologicznych, gospodarczych, społecznych i politycznych. Pojawiło się
wyzwanie tworzenia nowego porządku globalnego, który przesądzi o tym, że wiek XXI
będzie wiekiem rozwoju i dobrobytu, a nie wiekiem zjawisk kryzysowych i katastroficznych.
V.
W poszukiwaniu czasu straconego. Dlaczego w ćwierćwieczu 1985-2010 nie
powstał nowy porządek globalny odpowiadający wyzwaniom XXI wieku.
Prima facie wydawało się, że ćwierćwiecze 1985-2010 będzie otwarciem nowego
wspaniałego świata wieku XXI. W otwarciu tym trzeba wymienić trzy wiązki procesów o
wielkiej dynamice rozwojowej oraz o ogromnym potencjale postępu technologicznego,
gospodarczego i społecznego.
Pierwszą wiązką są procesy globalizacji17 zmieniającej oblicze świata.
Drugą wiązką są procesy rozwoju cywilizacji informacyjnej tworzącej nowe zasady
funkcjonowania społeczeństwa, nauki i kultury.
Trzecią wiązką są procesy kształtowania gospodarki opartej na wiedzy18, która staje się
nowym endogennym źródłem dynamiki wzrostu gospodarczego.
16
J. Woroniecki, Future oriented studies on globalization, OECD in tapped potential (in:) P. Jakubowska, A.
Kukliński, P. Żuber (eds) The Future of European Regions, Ministry of Regional Development, Warszawa 2007.
17
A. Kukliński, Polska i oblicza wyzwań globalnych – 12 tez (w:) A. Kukliński (red.) Globalizacja Warszawy,
Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem Rzymskim, Warszawa 2004 – dalej cytowane jako Warszawa.
5
Omawiane dwudziestopięciolecie jest okresem transformacji sceny globalnej. Można
wymienić pięć elementów tej transformacji:
1) Upadek imperium sowieckiego połączony z krótkim okresem nowej smuty w dziejach
Rosji. Mowa o smucie rosyjskiej na początku XVII wieku oraz o smucie rosyjskiej z
końca XX wieku. To były dwie wielkie unikalne okazje, aby złamać rosyjskie
samodzierżenie. Pierwsza okazja została zmarnowana przez elity Rzeczypospolitej
Obojga Narodów. Druga okazja została zmarnowana przez Świat Zachodni, który
mądrą i dalekowzroczną polityką mógł w latach 90. w okresie jelcynowskiej smuty
otworzyć nowy rozdział w historii rozwoju Rosji i Świata. Zmarnowanie tej okazji19
pozwoliło na wskrzeszenie rosyjskiego samodzierżenia w inkarnacji putinowskiej, co
w znacznym stopniu przekreśliło pozytywne efekty upadku imperium sowieckiego.
2) Gwałtowny rozwój, a następnie powolny upadek USA jako monopolistycznego
supermocarstwa. W końcu XX wieku USA osiągnęły zenit swojej potęgi jako
monopolistycznego supermocartswa20. Dwie prezydentury Geogra W. Busha
promujące arogancki amerykański unilateralizm jako apoteozę hard power oraz
kompletne lekceważenie soft power na naszych oczach osłabiają status imperialny
USA, które z wiodącego supermocarstwa szybko przekształca się w mocartswo
ważne, jednak nie decydujące o losach świata. Pax Americana świeci już blaskiem
zachodzącego słońca, co jest niewątpliwie wielkim dramatem cywilizacji zachodniej,
który może być opisywany językiem Oswalda Spenglera jako „Untergang des
Westens”.
3) Rozszerzenie i osłabienie Unii Europejskiej, która na przełomie XX i XXI wieku
znalazła się w domenie potężnego kryzysu – kryzysu woli życia, kryzysu woli
innowacji i kryzysu woli mocy (will to power).
4) Gwałtowny wzrost znaczenia i mocy Chin21 i Indii jako nowych mocarstw XXI wieku.
Wydawać by się mogło, że otwarcie XXI wieku oraz omawiane transformacje sceny
globalnej powinny sprzyjać procesom wyłaniania się nowego porządku światowego. Tak się
jednak nie stało. Początek XXI wieku jest okresem chaosu, w którym nie funkcjonuje już
stary porządek globalny, a nowy porządek globalny jeszcze się nie narodził.
18
A. Kukliński, C. Lusiński, K. Pawłowski, Towards a New Creative and Innovative Europe, Nowy Sącz 2007.
A. Kukliński, The Future of Europe (in:) A. J. Nadolny, T. Schauer (eds) The Future of Europe – Sustainable
Development and Economic Growth, Scientific Centre of the Polish Academy of Sciences, Vienna 2007.
por. również: K. Schlogar, Niemcy nie odrobili lekcji na Wschodzie, Tygodnik Idei – Dziennik, 12 stycznia
2008.
20
por. P. Bender, Ameryka – Rzym – Historia równoległa dwóch imperiów, Warszawa 2004, Wydawnictwo Sic.
por. również: R. Kagan, Rosja i Chiny zagrażają światu, Tygodnik Idei,13 stycznia 2008.
21
S.W. Mosher, Hegemonia - Droga Chin do dominacji, Warszawa 2007
por. również: G. Sobiecki, Chiny globalny inwestor, Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie, Nr 3/4 2007.
19
6
Ta diagnoza może wskazać na trzy przyczyny:
1) Bankructwo neoliberalizmu jako doktryny organizującej scenę globalną i porządek
światowy. Deifikacja rynku jako arbitra wszechrzeczy – okazała się fatalną religią
przełomu XX i XXI wieku22.
2) Bankructwo ideologii Pax Americana, która miała krótszy żywot historyczny aniżeli
ideologia Pax Britanica w wieku XIX. USA zdały z wynikiem negatywnym egzamin
lidera świata na przełomie XX i XXI wieku23. USA swoją nieodpowiedzialną polityką
osłabiły system organizacji międzynarodowych, który jest tak istotnym elementem
porządku globalnego.
3) Bankructwo długookresowego myślenia strategicznego w umyśle światowej elity
władzy, pieniądza i kultury.
* * *
Ten obraz ćwierćwiecza 1985 – 2010 można uznać za zbyt pesymistyczny i przeciwstawić
temu obrazowi wizję optymistyczną. Chodzi jednak nie o obraz in toto, a tylko o warunki
powstawania nowego porządku globalnego. Chciałbym bronić tezy, że z tego punktu
widzenia omawiane ćwierćwiecze jest w bardzo znacznym stopniu czasem straconym.
VI.
Czy w latach 2010-2050 powstanie nowy efektywny porządek globalny, czy
też świat pogrąży się w oceanie zjawisk kryzysowych i katastroficznych?
Wiek XXI jest wiekiem globalnego ryzyka i uniwersalnej niepewności. Każdy dzień
spędzamy żyjąc na krawędzi katastrofy globalnej24. Wizja apokaliptycznej zagłady nie jest
patologiczną utopią pesymistów. Powstanie nowego efektownego porządku globalnego jest
conditio sine qua non przetrwania i rozwoju ludzkości. Ten wielki dramatyczny problem
zasługuje na innowacyjną refleksję naukową i pragmatyczną.
W kontekście tego artykułu dyskusyjnego chciałbym posłużyć się koncepcją pięciu
trójkątów strategicznych, a mianowicie:
1)
2)
3)
4)
5)
trójkątem wielkich aktorów sceny globalnej,
trójkątem trwałego rozwoju,
trójkątem systemu władzy,
trójkątem nośników cywilizacji,
trójkątem wiodących religii.
22
R. Boyer, D. Drashe, States against markets. The limits of globalization, Routledge 1998.
por. J.S. Nye, op.cit.
24
por. A. Kukliński, Wizje Europy Anno Domini 2050, Przyszłość – Świat – Europa. Biuletyn Komitetu Polska
2000 Plus, 2008 – w druku.
23
7
Trójkąt wielkich aktorów sceny globalnej
W procesach tworzenia i destrukcji porządku globalnego XXI wieku wielką, a może
decydującą rolę odegrają wielcy aktorzy sceny globalnej.
Pierwszym aktorem jest system organizacji międzynarodowych, który musi ulec
procesowi głębokiej rekonstrukcji w odpowiedzi na wyzwania XXI wieku.
Drugim aktorem jest system wielkich mocarstw USA, Unii Europejskiej, Rosji, Chin,
Indii, Brazylii i Japonii. Czy mocarstwa te będą zdolne do podjęcia trudnej współpracy,
która stworzy mocny system porządku globalnego?
Trzecim aktorem są korporacje transnarodowe. Przed wielu laty w Genewie
przedstawiłem pogląd, że światu potrzebne jest nie tylko UNO lecz także UCO. Chodzi o
UNO (United Nations Organization) oraz o UCO (United Corporations Organization). UCO
musi rzeczywiście powstać jako ważny element sceny globalnej XXI wieku. Korporacje
muszą przejąć na siebie ważną cząstkę zbiorowej odpowiedzialności za stan i rozwój
porządku globalnego. Nie można w nieskończoność podtrzymywać obecnej sytuacji, w której
TNC korzystają z dobrodziejstw porządku światowego nie ponosząc żadnej
odpowiedzialności za stan tego porządku.
Trójkąt trwałego rozwoju25
Istotnym warunkiem kształtowania porządku globalnego jest trwały rozwój jako integracja
wzrostu gospodarczego, rozwoju społecznego oraz perspektywy rozwoju ekologicznego26.
Trójkąt systemu władzy
Porządek światowy jest silnie uzależniony od układu sił i dynamiki rozwojowej systemów
demokratyczno-liberalnych, systemów autokratycznych oraz rozwoju systemów anarchii.
Wiek XXI będzie świadkiem szczególnie dramatycznych zmagań w polu tego trójkąta.
Zwróćmy tylko uwagę na próby odpowiedzi na pytanie, czy w XXI wieku ważniejsza będzie
liberalna demokracja wspólnoty Atlantyckiej, czy też system autokratycznego imperium
chińskiego27.
Można również zapytać, czy międzynarodowy terroryzm oraz kompleks narkotykowy
doprowadzą do kompletnej anarchizacji sceny globalnej.
Trójkąt nośników cywilizacji
Porządek globalny jest bardzo ważnym elementem trwałego rozwoju procesów
cywilizacyjnych. W tej perspektywie szczególnie ważne jest interakcyjne i dynamiczne
25
A. Kukliński, Trwały rozwój jako główne wyzwanie XXI wieku (w:) A. Kukliński (red) Warszawa, op.cit.
A. Kassenberg, Zagrożenia ekologiczne dla Europy (w:) Europa w perspektywie 2050, Komitet Polska 2000
Plus, Warszawa 2007.
27
P. Opala, K. Rybiński, Gordian Knots of the 21st Century (in:) A. Gąsior-Niemiec, J. Niznik (eds) The
Individuality and Advancement of Social Science, Polish Association for the Club of Rome, Spring 2008.
26
8
funkcjonowanie trójkąta edukacja, nauka, kultura28. Ten trójkat może przyczynic się do
uruchomienia procesów, które w efekcie w sposób zdecydowany podniosa jakość porządku
globalnego.
Trójkąt wiodących religii29
Wbrew nadziejom fundamentalnych ateistów religia będzie ważnym elementem sceny
globalnej XXI wieku i potencjalnym współtwórcą porządku globalnego. Z tego punktu
widzenia szczególnie istotny jest trójkąt wiodących religii – chrześcijaństwa, islamu i
buddyzmu.
* * *
Ta koncepcja pięciu trójkątów strategicznych jest oryginalnym spojrzeniem na proces
kształtowania porządku globalnego XXI wieku.
VII.
W poszukiwaniu nowego paradygmatu porządku globalnego
Ten artykuł dyskusyjny jest próbą poszukiwania nowego paradygmatu porządku
globalnego. Jak pamiętamy paradygmat jest „zespołem pytań kierowanych pod adresem
obiektywnej rzeczywistości oraz zespołem sposobów udzielenia odpowiedzi na te pytania”.
Artykuł ten podkreśla, że instytucjonalna koncepcja nie może wyczerpywać złożonej
problematyki porządku globalnego. Nie można porządku globalnego interpretować wyłącznie
jako rezultatu działalności całego systemu instytucjonalnego, który według przyjętej
koncepcji pośrednio lub bezpośrednio kształtuje porządek globalny. Potrzebny jest nowy
paradygmat interpretacji holistycznej, który procesy tworzenia i destrukcji porządku
globalnego interpretuje holistycznie, jako procesy długiego trwania i punktów zwrotnych. Te
procesy mają wymiar nie tylko instytucjonalny, lecz także ideologiczny i materialny obejmuje całokształt uwarunkowań działalności człowieka w pełnym bogactwie kontekstów
czasu i przestrzeni.
Oczywiście ta próba spojrzenia na całokształt uwarunkowań porządku globalnego w
latach 1800-2050 ma liczne słabości teoretyczne, metodologiczne, empiryczne i
pragmatyczne. Ważna jest jednak odpowiedź na pytanie, czy artykuł ten otwiera drogę
poszukiwań nowego paradygmatu porządku globalnego? Jeśli krytyczny Czytelnik tego
artykułu udzieli twierdzącej odpowiedzi na to pytanie, to warto powiedzieć „vivant
sequentes”. To vivant sequentes powinno objąć:
- primo – opracowanie i realizację transdyscyplinarnego międzynarodowego programu badań,
- secundo – zorganizowanie w Warszawie światowej konferencji – Procesy tworzenia i
destrukcji porządku globalnego. Doświadczenia perspektywy lat 1800 – 2050.
Warszawa, 1 lutego2008 r.
28
A. Kukliński, Gospodarka oparta na wiedzy (GOW) jako nowy paradygmat trwałego rozwoju (w:) G.
Gorzelak, A. Tucholska (red) Rozwój, region, przestrzeń, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa
2007.
29
P.L. Berger, T. Szawiel, Wojna religii z nowoczesnością, Tygodnik Idei – Ddziennik, 22 grudnia 2007.
9