Procesy tworzenia i destrukcji porządku globalnego
Transkrypt
Procesy tworzenia i destrukcji porządku globalnego
Antoni Kukliński Procesy tworzenia i destrukcji porządku globalnego Wstęp Na przełomie XX i XXI wieku świat przeżywa głęboki kryzys porządku globalnego. Warto kryzys ten analizować w sekularnej perspektywie procesów długiego trwania i punktów zwrotnych1 w układzie wielkiego fragmentu naszych doświadczeń historycznych i prospektywnych lat 1800 – 2050. W takim kontekście chciałbym zaproponować następującą konstrukcję tematyczna artykułu: 1) Tworzenie i destrukcja porządku globalnego jako dialektyka procesów długiego trwania oraz punktów zwrotnych 2) Tworzenie i rozwój porządku globalnego w latach 1815 -1914 3) Destrukcja porządku globalnego w latach 1914-1945 4) Wielki Renesans porządku globalnego w latach 1945-85 5) W poszukiwaniu czasu straconego. Dlaczego w ćwierćwieczu 1985-2010 nie powstał nowy porządek globalny odpowiadający wyzwaniom XXI wieku. 6) Czy w latach 2010-2050 powstanie nowy efektywny porządek globalny, czy też świat pogrąży się w oceanie zjawisk kryzysowych i katastroficznych 7) W poszukiwaniu nowego paradygmatu I. Tworzenie i destrukcja porządku globalnego jako dialektyka procesów długiego trwania oraz punktów zwrotnych Porządek globalny2 jest przedmiotem analizy bardzo szerokiego kompleksu nauk ekonomicznych, socjologicznych, politycznych, prawnych i historycznych. W takim kontekście powstają różne koncepcje teoretyczne i metodologiczne związane z badaniem porządku globalnego. W tym artykule chciałbym zaproponować matrycę czterech pojęć, które w moim przekonaniu powinny odegrać kluczową rolę w procesie konceptualizacji badań nad porządkiem globalnym. 1 A. Kukliński, B. Skuza (eds) Turning points in the transformation of the global scene, The Polish Association for the Club of Rome, Warsaw 2006 – dalej cytowane jako Turning points. 2 Por. J. Bielawski, OECD – Contribution to global governance. Institutional aspects for good governance (in:) A. Kukliński, B. SKuza (eds) Europe in the perspective of global change, Polish Association for the Club of Rome, Warsaw 2003 – dalej cytowane jako Europe. 1 Porządek globalny Matryca kluczowch pojęć Procesy Porządek globalny jako zjawisko długiego trwania punktów zwrotnych tworzenia porządku globalnego destrukcji porządku globalnego Na tle tej matrycy chciałbym sformułować 4 tezy metodologiczne: 1) W latach 1800-2050 porządek globalny był, jest i będzie przedmiotem procesów tworzenia i destrukcji. W każdym momencie dziejowym obserwujemy dynamiczne interakcje pomiędzy procesem tworzenia porządku globalnego a procesami destrukcji tego porządku. 2) W każdym momencie dziejowym występują zmienne relacje pomiędzy mocą procesów tworzenia, mocą procesów destrukcji. Są takie okresy dziejowe, w których dominują procesy tworzenia i są takie okresy dziejowe, w których dominują procesy destrukcji. 3) Procesy tworzenia i destrukcji porządku globalnego są zjawiskiem długiego trwania o wielkiej dynamice rozwojowej, a jednocześnie wielkiej sile zjawisk inercyjnych, które utrwalają status quo. 4) Przedmiotem szczególnego zainteresowania powinny być punkty zwrotne w dziejach porządku globalnego. Punkty zwrotne3 można definiować jako głębokie zmiany w strukturze i dynamice porządku globalnego. Te zmiany obejmują zarówno transformacje sceny globalnej związane ze słabnącą siłą odchodzących aktorów sceny globalnej i ze wzrastającą siłą przychodzącego zespołu nowych wielkich aktorów tej sceny4. Rezultatem punktu zwrotnego jest nowa konfiguracja porządku globalnego i nowa konfiguracja sceny globalnej. Proponowana lista czterech tez ma oczywiście charakter wstępny jako inspiracja w dyskusji nad metodologią badania porządku globalnego jako obiektu studiów transdyscyplinarnych. 3 4 Turning points, op.cit. A. Kukliński, The transformation of the global scene. The crucial turning points (in:) Turning points, op.cit. 2 II. Tworzenie i rozwój porządku globalnego w latach 1815 -1914 Proponuję, abyśmy ulegli urokowi pięknego dzieła Adama Krzyżanowskiego5, który przed 60-laty obdarował nas refleksją na wiekiem XIX i XX. Otóż w ujęciu A. Krzyżanowskiego wiek XIX jest „wiekiem pokoju i liberalizmu”, który ukształtował klasyczny okres porządku globalnego. Ten klasyczny porządek globalny6 miał następujące cechy: 1) Był porządkiem globalnym zdominowanym przez ideologie leseferyzmu oraz ideologię demokracji liberalnej. 2) Był porządkiem globalnym zdominowanym przez Europę, jako wiodący kontynent świata. W tej dominacji wielką rolę odegrał system kolonializmu. 3) Na arenie mocarstw światowych najważniejszą rolę odegrała Wielka Brytania oraz ideologia Pax Britanica. 4) Był porządkiem globalnym o szczególnie dynamicznej sile rozwoju kapitalizmu przejawiającej się w wielkich transformacjach technologii, gospodarki i społeczeństwa niesionych przez Pierwszą Rewolucję Przemysłową. W roku 1900 wydawało się, że ten porządek globalny będzie panował wiecznie. Nie poświęcono dostatecznej uwagi procesom destrukcyjnym, które działały we wnętrzu tego porządku i które doprowadziły do prawie pełnej destrukcji porządku globalnego w latach 1914-45. III. Destrukcja porządku globalnego w latach 1914-19457 Okres 1914-45 jest okresem destrukcji wspomnianego porządku globalnego, który rozwinął się w wieku XIX. W destrukcji tej główną rolę odegrały następujące wydarzenia o bardzo wielkim dramatyzmie i tragizmie dziejowym: 1) Dwie wojny światowe lat 1914-18 i 1939-45, które przyniosły ogromną falę zniszczenia i zbrodni. Wojny te zniszczyły dominującą pozycję Europy na scenie globalnej, które została zdominowana przez dwóch głównych zwycięzców II Wojny Światowej – USA i ZSRR. Nie wolno zapominać o specjalnej roli Niemiec w wybuchu obu wojen światowych8. 2) Drugim wydarzeniem omawianego trzydziestolecia, które odegrało wielką rolę w destrukcji klasycznego modelu porządku globalnego jest rewolucja bolszewicka9, która w pewnym momencie dziejowym próbowała stworzyć alternatywę w stosunku do rozwiązań liberalno-demokratycznych oraz rozwiązań ustroju kapitalistycznego. 3) Trzecim wydarzeniem omawianego trzydziestolecia jest wielki kryzys lat 1929-33, który pogłębiał model klasycznego leseferycznego kapitalizmu. 5 A. Krzyżanowski, Wiek XX, Kraków 1947. Por. N. Davies, Europe, Oxford University Press, 1996, str. 759. 7 N. Davies, op.cit, str. 897. 8 N. Davies, op.cit. 9 R. Pipes, Rosja Bolszewików, Magnum, Warszawa 2005. 6 3 Omawiane trzydziestolecie nie było jednak wyłącznie domeną destrukcji porządku globalnego. W tym dominującym klimacie destrukcji pojawiły się jednak koncepcje i procesy, które stały się fundamentem renesansu porządku globalnego w latach 1945-85. Można zwrócić uwagę na następujące zwiastuny nowego porządku globalnego: 1) Teoria i ideologia keynesizmu jako koncepcji ogarniającej gospodarkę światową10. 2) Wstępne elementy tworzenia i ideologii państwa dobrobytu (welfare state)11. 3) Już w czasie II Wojny Światowej pojawiły się koncepcje nowego systemu organizacji międzynarodowych, jako sui generis namiastka rządu światowego. 4) W okresie II Wojny Światowej w Stanach Zjednoczonych wykrystalizowały się elity intelektualne i polityczne, które potrafiły zdefiniować w sposób przekonywujący rolę USA jako wiodącego pluralistycznego supermocarstwa kierującego sprawami świata, posługującego się umiejętną i efektywną integracją systemów siły miękkiej i twardej12. Kultura amerykańskiej elity intelektualnej i politycznej – połączona z rosnącym zagrożeniem sowieckim – sprawiła, że cały wolny świat uznał w latach 1945-85 przywództwo USA. Potrzebna jest pogłębiona ocena omawianego trzydziestolecia, które obejmuje powstanie, kryzys i katastrofę Europy Wersalskiej. Pamiętajmy jednak, że to Europa Wersalska przywróciła Polsce Niepodległość po 123 latach rozbiorów13. IV. Wielki Renesans porządku globalnego w latach 1945-85 To jest wspaniałe czterdziestolecie Wielkiego Renesansu porządku globalnego w latach 1945-85. Chciałbym przedstawić siedem obserwacji związanych z tym Renesansem: Jest to okres dominacji teorii i ideologii keynesizmu oraz fordyzmu jako sposobu organizowania gospodarki światowej. Jest to okres modyfikacji teorii i praktyki wielkich liberalnych demokracji poprzez rozwój różnych wcieleń państwa dobrobytu (welfare state). Jest to okres największego w dziejach boomu rozwojowego gospodarki kapitalistycznej14. Ten długotrwały boom tworzył klimaty przyszlościowego optymizmu kształtowane w odczuwalnym wzroście zatrudnienia i dobrobytu. Jest to okres nie tylko negatywnego, lecz także pozytywnego oblicza zimnej wojny. Zimna wojna wzmocniła przywódczą rolę USA cementując jednocześnie świadomość i struktury instytucjonalne wolnego świata. Jest to okres powstania i rozwoju innowacyjnego i sprawnego systemu organizacji międzynarodowych takich jak ONZ15, OECD16, Instytucji Waszyngtońskich oraz Unii 10 por. Z. Madej, Turning points, op.cit. por. A. Kukliński, The Future of Europe (in:) Europe, op.cit. 12 J.S. Nye, The Paradox of American Power, Why the world’s only superpower can’t go it alone, Oxford University Press 2002. 13 N. davies, op.cit. 14 W. Michahli, The anatomy of long boom (in:) H. Bunz and A. Kukliński (eds) Experiences and prospects, F. Ebert Stiftung, Warsaw 2001 – dalej cytowane jako Globalization. 15 L. Emmerij, The history of ideas. A blind spot in the life of the United Nations (in:) Europe, op.cit. 11 4 Europejskiej. W kumulacyjnych i mnożnikowych efektach ten system organizacji międzynarodowych tworzył teorię i praktykę quasi rządu światowego. Jest to okres, w którym koncepcja pluralistycznej ideologii Pax Americana zasługuje na pozytywną ocenę. Jest to okres innowacyjnego rozwoju myślenia perspektywicznego oraz erupcji wspaniałej plejady charyzmatycznych przywódców, którzy potrafili myśleć w kategoriach następnych pokoleń, a nie tylko w kategoriach następnych wyborów. Rozumiem doskonale, że ta ocena Wielkiego Renesansu jest obciążona grzechem sui generis kosmopolityzmu koncentrującego uwagę na wielkich procesach globalnych w percepcji wielkich aktorów sceny globalnej. Z punktu widzenia Europy Środkowej i Wschodniej skazanej na istnienie po niewłaściwej stronie żelaznej kurtyny – ta wizja Wielkiego Renesansu może budzić zasadnicze wątpliwości, które ujawnią się z całą siłą w dalszym toku naszych studiów. W rozbudowywaniu tej perspektywy warto jednak pamiętać, że Europa Środkowa i Wschodnia nie jest zbyt wielkim i zbyt ważnym fragmentem sceny globalnej wpływającym w sposób decydujący na konfiguracje tej sceny. Oczywiście moje poglądy mają charakter subiektywny, w którym mogą pojawić się fałszywe założenia i obserwacje. * * * Na przełomie lat siedemdziesiątych i osiemdziesiątych pojawiły się liczne rysy i pęknięcia budowli porządku globalnego, który wyczerpał szybko swoje siły witalne wobec nowych zjawisk technologicznych, gospodarczych, społecznych i politycznych. Pojawiło się wyzwanie tworzenia nowego porządku globalnego, który przesądzi o tym, że wiek XXI będzie wiekiem rozwoju i dobrobytu, a nie wiekiem zjawisk kryzysowych i katastroficznych. V. W poszukiwaniu czasu straconego. Dlaczego w ćwierćwieczu 1985-2010 nie powstał nowy porządek globalny odpowiadający wyzwaniom XXI wieku. Prima facie wydawało się, że ćwierćwiecze 1985-2010 będzie otwarciem nowego wspaniałego świata wieku XXI. W otwarciu tym trzeba wymienić trzy wiązki procesów o wielkiej dynamice rozwojowej oraz o ogromnym potencjale postępu technologicznego, gospodarczego i społecznego. Pierwszą wiązką są procesy globalizacji17 zmieniającej oblicze świata. Drugą wiązką są procesy rozwoju cywilizacji informacyjnej tworzącej nowe zasady funkcjonowania społeczeństwa, nauki i kultury. Trzecią wiązką są procesy kształtowania gospodarki opartej na wiedzy18, która staje się nowym endogennym źródłem dynamiki wzrostu gospodarczego. 16 J. Woroniecki, Future oriented studies on globalization, OECD in tapped potential (in:) P. Jakubowska, A. Kukliński, P. Żuber (eds) The Future of European Regions, Ministry of Regional Development, Warszawa 2007. 17 A. Kukliński, Polska i oblicza wyzwań globalnych – 12 tez (w:) A. Kukliński (red.) Globalizacja Warszawy, Polskie Towarzystwo Współpracy z Klubem Rzymskim, Warszawa 2004 – dalej cytowane jako Warszawa. 5 Omawiane dwudziestopięciolecie jest okresem transformacji sceny globalnej. Można wymienić pięć elementów tej transformacji: 1) Upadek imperium sowieckiego połączony z krótkim okresem nowej smuty w dziejach Rosji. Mowa o smucie rosyjskiej na początku XVII wieku oraz o smucie rosyjskiej z końca XX wieku. To były dwie wielkie unikalne okazje, aby złamać rosyjskie samodzierżenie. Pierwsza okazja została zmarnowana przez elity Rzeczypospolitej Obojga Narodów. Druga okazja została zmarnowana przez Świat Zachodni, który mądrą i dalekowzroczną polityką mógł w latach 90. w okresie jelcynowskiej smuty otworzyć nowy rozdział w historii rozwoju Rosji i Świata. Zmarnowanie tej okazji19 pozwoliło na wskrzeszenie rosyjskiego samodzierżenia w inkarnacji putinowskiej, co w znacznym stopniu przekreśliło pozytywne efekty upadku imperium sowieckiego. 2) Gwałtowny rozwój, a następnie powolny upadek USA jako monopolistycznego supermocarstwa. W końcu XX wieku USA osiągnęły zenit swojej potęgi jako monopolistycznego supermocartswa20. Dwie prezydentury Geogra W. Busha promujące arogancki amerykański unilateralizm jako apoteozę hard power oraz kompletne lekceważenie soft power na naszych oczach osłabiają status imperialny USA, które z wiodącego supermocarstwa szybko przekształca się w mocartswo ważne, jednak nie decydujące o losach świata. Pax Americana świeci już blaskiem zachodzącego słońca, co jest niewątpliwie wielkim dramatem cywilizacji zachodniej, który może być opisywany językiem Oswalda Spenglera jako „Untergang des Westens”. 3) Rozszerzenie i osłabienie Unii Europejskiej, która na przełomie XX i XXI wieku znalazła się w domenie potężnego kryzysu – kryzysu woli życia, kryzysu woli innowacji i kryzysu woli mocy (will to power). 4) Gwałtowny wzrost znaczenia i mocy Chin21 i Indii jako nowych mocarstw XXI wieku. Wydawać by się mogło, że otwarcie XXI wieku oraz omawiane transformacje sceny globalnej powinny sprzyjać procesom wyłaniania się nowego porządku światowego. Tak się jednak nie stało. Początek XXI wieku jest okresem chaosu, w którym nie funkcjonuje już stary porządek globalny, a nowy porządek globalny jeszcze się nie narodził. 18 A. Kukliński, C. Lusiński, K. Pawłowski, Towards a New Creative and Innovative Europe, Nowy Sącz 2007. A. Kukliński, The Future of Europe (in:) A. J. Nadolny, T. Schauer (eds) The Future of Europe – Sustainable Development and Economic Growth, Scientific Centre of the Polish Academy of Sciences, Vienna 2007. por. również: K. Schlogar, Niemcy nie odrobili lekcji na Wschodzie, Tygodnik Idei – Dziennik, 12 stycznia 2008. 20 por. P. Bender, Ameryka – Rzym – Historia równoległa dwóch imperiów, Warszawa 2004, Wydawnictwo Sic. por. również: R. Kagan, Rosja i Chiny zagrażają światu, Tygodnik Idei,13 stycznia 2008. 21 S.W. Mosher, Hegemonia - Droga Chin do dominacji, Warszawa 2007 por. również: G. Sobiecki, Chiny globalny inwestor, Kwartalnik Nauk o Przedsiębiorstwie, Nr 3/4 2007. 19 6 Ta diagnoza może wskazać na trzy przyczyny: 1) Bankructwo neoliberalizmu jako doktryny organizującej scenę globalną i porządek światowy. Deifikacja rynku jako arbitra wszechrzeczy – okazała się fatalną religią przełomu XX i XXI wieku22. 2) Bankructwo ideologii Pax Americana, która miała krótszy żywot historyczny aniżeli ideologia Pax Britanica w wieku XIX. USA zdały z wynikiem negatywnym egzamin lidera świata na przełomie XX i XXI wieku23. USA swoją nieodpowiedzialną polityką osłabiły system organizacji międzynarodowych, który jest tak istotnym elementem porządku globalnego. 3) Bankructwo długookresowego myślenia strategicznego w umyśle światowej elity władzy, pieniądza i kultury. * * * Ten obraz ćwierćwiecza 1985 – 2010 można uznać za zbyt pesymistyczny i przeciwstawić temu obrazowi wizję optymistyczną. Chodzi jednak nie o obraz in toto, a tylko o warunki powstawania nowego porządku globalnego. Chciałbym bronić tezy, że z tego punktu widzenia omawiane ćwierćwiecze jest w bardzo znacznym stopniu czasem straconym. VI. Czy w latach 2010-2050 powstanie nowy efektywny porządek globalny, czy też świat pogrąży się w oceanie zjawisk kryzysowych i katastroficznych? Wiek XXI jest wiekiem globalnego ryzyka i uniwersalnej niepewności. Każdy dzień spędzamy żyjąc na krawędzi katastrofy globalnej24. Wizja apokaliptycznej zagłady nie jest patologiczną utopią pesymistów. Powstanie nowego efektownego porządku globalnego jest conditio sine qua non przetrwania i rozwoju ludzkości. Ten wielki dramatyczny problem zasługuje na innowacyjną refleksję naukową i pragmatyczną. W kontekście tego artykułu dyskusyjnego chciałbym posłużyć się koncepcją pięciu trójkątów strategicznych, a mianowicie: 1) 2) 3) 4) 5) trójkątem wielkich aktorów sceny globalnej, trójkątem trwałego rozwoju, trójkątem systemu władzy, trójkątem nośników cywilizacji, trójkątem wiodących religii. 22 R. Boyer, D. Drashe, States against markets. The limits of globalization, Routledge 1998. por. J.S. Nye, op.cit. 24 por. A. Kukliński, Wizje Europy Anno Domini 2050, Przyszłość – Świat – Europa. Biuletyn Komitetu Polska 2000 Plus, 2008 – w druku. 23 7 Trójkąt wielkich aktorów sceny globalnej W procesach tworzenia i destrukcji porządku globalnego XXI wieku wielką, a może decydującą rolę odegrają wielcy aktorzy sceny globalnej. Pierwszym aktorem jest system organizacji międzynarodowych, który musi ulec procesowi głębokiej rekonstrukcji w odpowiedzi na wyzwania XXI wieku. Drugim aktorem jest system wielkich mocarstw USA, Unii Europejskiej, Rosji, Chin, Indii, Brazylii i Japonii. Czy mocarstwa te będą zdolne do podjęcia trudnej współpracy, która stworzy mocny system porządku globalnego? Trzecim aktorem są korporacje transnarodowe. Przed wielu laty w Genewie przedstawiłem pogląd, że światu potrzebne jest nie tylko UNO lecz także UCO. Chodzi o UNO (United Nations Organization) oraz o UCO (United Corporations Organization). UCO musi rzeczywiście powstać jako ważny element sceny globalnej XXI wieku. Korporacje muszą przejąć na siebie ważną cząstkę zbiorowej odpowiedzialności za stan i rozwój porządku globalnego. Nie można w nieskończoność podtrzymywać obecnej sytuacji, w której TNC korzystają z dobrodziejstw porządku światowego nie ponosząc żadnej odpowiedzialności za stan tego porządku. Trójkąt trwałego rozwoju25 Istotnym warunkiem kształtowania porządku globalnego jest trwały rozwój jako integracja wzrostu gospodarczego, rozwoju społecznego oraz perspektywy rozwoju ekologicznego26. Trójkąt systemu władzy Porządek światowy jest silnie uzależniony od układu sił i dynamiki rozwojowej systemów demokratyczno-liberalnych, systemów autokratycznych oraz rozwoju systemów anarchii. Wiek XXI będzie świadkiem szczególnie dramatycznych zmagań w polu tego trójkąta. Zwróćmy tylko uwagę na próby odpowiedzi na pytanie, czy w XXI wieku ważniejsza będzie liberalna demokracja wspólnoty Atlantyckiej, czy też system autokratycznego imperium chińskiego27. Można również zapytać, czy międzynarodowy terroryzm oraz kompleks narkotykowy doprowadzą do kompletnej anarchizacji sceny globalnej. Trójkąt nośników cywilizacji Porządek globalny jest bardzo ważnym elementem trwałego rozwoju procesów cywilizacyjnych. W tej perspektywie szczególnie ważne jest interakcyjne i dynamiczne 25 A. Kukliński, Trwały rozwój jako główne wyzwanie XXI wieku (w:) A. Kukliński (red) Warszawa, op.cit. A. Kassenberg, Zagrożenia ekologiczne dla Europy (w:) Europa w perspektywie 2050, Komitet Polska 2000 Plus, Warszawa 2007. 27 P. Opala, K. Rybiński, Gordian Knots of the 21st Century (in:) A. Gąsior-Niemiec, J. Niznik (eds) The Individuality and Advancement of Social Science, Polish Association for the Club of Rome, Spring 2008. 26 8 funkcjonowanie trójkąta edukacja, nauka, kultura28. Ten trójkat może przyczynic się do uruchomienia procesów, które w efekcie w sposób zdecydowany podniosa jakość porządku globalnego. Trójkąt wiodących religii29 Wbrew nadziejom fundamentalnych ateistów religia będzie ważnym elementem sceny globalnej XXI wieku i potencjalnym współtwórcą porządku globalnego. Z tego punktu widzenia szczególnie istotny jest trójkąt wiodących religii – chrześcijaństwa, islamu i buddyzmu. * * * Ta koncepcja pięciu trójkątów strategicznych jest oryginalnym spojrzeniem na proces kształtowania porządku globalnego XXI wieku. VII. W poszukiwaniu nowego paradygmatu porządku globalnego Ten artykuł dyskusyjny jest próbą poszukiwania nowego paradygmatu porządku globalnego. Jak pamiętamy paradygmat jest „zespołem pytań kierowanych pod adresem obiektywnej rzeczywistości oraz zespołem sposobów udzielenia odpowiedzi na te pytania”. Artykuł ten podkreśla, że instytucjonalna koncepcja nie może wyczerpywać złożonej problematyki porządku globalnego. Nie można porządku globalnego interpretować wyłącznie jako rezultatu działalności całego systemu instytucjonalnego, który według przyjętej koncepcji pośrednio lub bezpośrednio kształtuje porządek globalny. Potrzebny jest nowy paradygmat interpretacji holistycznej, który procesy tworzenia i destrukcji porządku globalnego interpretuje holistycznie, jako procesy długiego trwania i punktów zwrotnych. Te procesy mają wymiar nie tylko instytucjonalny, lecz także ideologiczny i materialny obejmuje całokształt uwarunkowań działalności człowieka w pełnym bogactwie kontekstów czasu i przestrzeni. Oczywiście ta próba spojrzenia na całokształt uwarunkowań porządku globalnego w latach 1800-2050 ma liczne słabości teoretyczne, metodologiczne, empiryczne i pragmatyczne. Ważna jest jednak odpowiedź na pytanie, czy artykuł ten otwiera drogę poszukiwań nowego paradygmatu porządku globalnego? Jeśli krytyczny Czytelnik tego artykułu udzieli twierdzącej odpowiedzi na to pytanie, to warto powiedzieć „vivant sequentes”. To vivant sequentes powinno objąć: - primo – opracowanie i realizację transdyscyplinarnego międzynarodowego programu badań, - secundo – zorganizowanie w Warszawie światowej konferencji – Procesy tworzenia i destrukcji porządku globalnego. Doświadczenia perspektywy lat 1800 – 2050. Warszawa, 1 lutego2008 r. 28 A. Kukliński, Gospodarka oparta na wiedzy (GOW) jako nowy paradygmat trwałego rozwoju (w:) G. Gorzelak, A. Tucholska (red) Rozwój, region, przestrzeń, Ministerstwo Rozwoju Regionalnego, Warszawa 2007. 29 P.L. Berger, T. Szawiel, Wojna religii z nowoczesnością, Tygodnik Idei – Ddziennik, 22 grudnia 2007. 9