Materiały do poznania rozmieszczenia chrząszczy (Coleoptera

Wiadomości Entomologiczne
34 (3) 28–41
Poznań 2015
Materiały do poznania rozmieszczenia chrząszczy
(Coleoptera) Zachodniej Polski.
Część 7. Scarabaeidae: Dynastinae, Rutelinae, Hopliinae.
Contributions to the knowledge of beetles distribution
in Western Poland.
Part 7. Scarabaeidae: Dynastinae, Rutelinae, Hopliinae.
Marek BUNALSKI 1, Marek PRZEWOŹNY 2, Rafał RUTA 3,
Paweł SIENKIEWICZ 1
1
2
Katedra Entomologii i Ochrony Środowiska UP, ul. Dąbrowskiego 159,
60-594 Poznań; [email protected]
Zakład Zoologii Systematycznej, Wydział Biologii UAM, ul. Umultowska 89,
61-614 Poznań; [email protected]
Katedra Bioróżnorodności i Taksonomii Ewolucyjnej,
Wydział Nauk Biologicznych UWr,
ul. Przybyszewskiego 63/77, 51-148 Wrocław; [email protected]
3
ABSTRACT: Faunistic data gathered during field observation in western Poland during
last several dozen years has been presented and completed with historic data not
published before. This concerns 6 species of 3 subfamilies, namely Dynastinae, Rutelinae
and Hopliinae. Most of the discussed species are widely distributed in western Poland.
KEY WORDS: Coleoptera, Scarabaeoidea, Scarabaeidae, Dynastinae, Rutelinae, Hopliinae,
W. Poland, chorology, new data.
Wstęp
Podrodziny poświętnikowatych z grupy „Scarabaeidae pleurosticti”,
mimo nieformalnego charakteru samej grupy, charakteryzują się zespołem cech morfologicznych i biologicznych dosyć dobrze odróżniających
je od pozostałych podrodzin. Najważniejszą cechą morfologiczną jest
umiejscowienie przetchlinek odwłokowych na płytkach pleurytów, zaś
MATERIAŁY DO POZNANIA ROZMIESZCZENIA CHRZĄSZCZY (COLEOPTERA) […]
29
biologiczną – odżywianie się larw korzeniami roślin, detrytusem lub
przegrzybiałym drewnem (STEBNICKA 1978). Podrodziny z tej grupy
wielokrotnie zmieniały swój status, a pod koniec XX wieku traktowane
były nawet jako odrębne rodziny (BARAUD 1992, BUNALSKI 1996).
Podobnie jak omówione wcześniej Cetoniinae (BUNALSKI i in. 2015) nie
doczekały się w Polsce całościowego opracowania, dlatego informacje
dotyczące ich rozmieszczenia w zachodniej części kraju rozrzucone są po
licznych pracach o charakterze faunistycznym i listach inwentarzowych.
Dane zamieszczone w „Katalogu Fauny Polski” (BURAKOWSKI i in. 1983)
należałoby uzupełnić jedynie o informacje zawarte w późniejszych
publikacjach (BUNALSKI 1993, 1999, 2003a, 2003b, BYK 1999, 2012,
CIECHANOWSKI i in. 2009, GUTOWSKI i RUTA 2004, PRZEWOŹNY 2007,
RUTA 2007, 2009a, 2009b, RUTA i MELKE 2002).
Cel i metody
Celem poniższego opracowania jest uzupełnienie informacji dotyczących występowania przedstawicieli omawianych podrodzin na obszarze
Polski Zachodniej oraz wzbogacenie ich o te elementy, które niosą ze
sobą obserwacje faunistyczne. Informacje pochodzą z badań autorów oraz
obserwacji terenowych prowadzonych na przestrzeni ostatnich kilkudziesięciu lat. Wykorzystano również niepublikowane do tej pory materiały
historyczne przechowywane w kolekcjach poznańskich. Dla wskazania
źródła pochodzenia poszczególnych jednostek informacji zastosowano
następujące oznaczenia: [MB] – Marek BUNALSKI, [MP] – Marek
PRZEWOŹNY, [RR] – Rafał RUTA. O ile nie zaznaczono inaczej osoby te są
również bezpośrednimi obserwatorami.
W opracowaniu wykorzystano także materiały zebrane przez inne
osoby, które oznaczono w tekście następującymi skrótami:
A.B. – Andrzej BERESZYŃSKI; A.G. – Al GROSSE; A.Ł. – Antoni
ŁĘSZCZAK; A.M. – Andrzej MELKE; A.P. – Arkadiusz POKOJOWCZYK;
leg. A.R. – Andrzej RAJ; A.S. – Andrzej SZMYT; B.B.-S. – Beata
BOROWIAK-SOBKOWIAK; B.G. – B. GRZYBULSKI; B.L. – Lech BOROWIEC;
C.W. – Cezary WATAŁA; D.I. – Dariusz IWAN; D.S. – Dariusz
SKARŻYŃSKI; E.B. – Edward BARANIAK; G.A. – Agnieszka GRONOWICZ;
G.G. – Grzegorz GRZEGORZEWSKI; H.P. – H. POLKOWSKA; H.Z. –
Henryk ZAKRZEWSKI; J.A. – J. ANDRZEJEWSKI; J.G. – Jerzy M.
GUTOWSKI; J.K. – Jerzy KACZMAREK; J.N. – Janusz NOWACKI; J.T. –
Jerzy TURZAŃSKI; K.L. – Krzysztof LUBECKI; K.R. – Rafał KONDRAT;
K.S. – Stefan KÉLER; K.Ż. – Katarzyna ŻUK; L.B. – Lech BUCHHOLZ;
30
M. BUNALSKI, M. PRZEWOŹNY, R. RUTA, P. SIENKIEWICZ
M.A. – Adam MALKIEWICZ; M.C. – Małgorzata CEJKO; M.R. – M.
RATAJCZAK; M.W. – Maria WOLENDER; P.A. – A. PRANGE; P.M. –
Maciej PABISIAK; P.S. – Paweł STACHOWIAK; P.T. – Paweł TRZCIŃSKI;
P.W. – Piotr WYSOKI; R.G. – Robert GENDERKA; R.K. – Roman KRÓLIK;
R.W. – Roman WĄSALA; S.A. – Stefan ALWIN; S.K. – Szymon
KONWERSKI; S.N. – Sylwia NOWAK; S.P. – Paweł SIENKIEWICZ; T.M. –
Tomasz MAJEWSKI; W.K. – Wojciech KUBASIK; W.M. – Wojciech
MICHALSKI.
Wszystkim wymienionym Osobom pragniemy złożyć w tym miejscu
serdeczne podziękowania.
Układ systematyczny i nazewnictwo taksonów przyjęto za monografią
BARAUDA (1992) oraz trzecim tomem „Catalogue of Palearctic Coleoptera”
(LÖBL i SMETANA 2006), a nazewnictwo i zakres regionów zoogeograficznych za „Katalogiem Fauny Polski”.
Wyniki
Zgromadzono informacje dotyczące rozmieszczenia 6 gatunków: 1 z podrodziny Dynastinae, 3 z podrodziny Rutelinae i 2 z podrodziny Hopliinae.
Dynastinae
Oryctes nasicornis polonicus MINCK, 1918
Pobrzeże Bałtyku: VV98 Łukęcin, 19 VI 2002, 1♂ [MP]; XA04
Jarosławiec, VI 1978, 1♂, leg. P.A. [MP];
Pojezierze Pomorskie: CF25 Wejherowo, VI 1984, 2 ex., leg. J.T.
[MB]; XV41 Kujanki, 29 VI 1997, 1 ex. [RR]; XV56 Nowa Wieś ad
Sąpolno, 13 VIII 1997, 1♂1♀, leg. G.G., tartak [MP]; idem, VIII 1998,
4♂5♀, leg. P.A., tartak [MP].
Nizina Wielkopolsko-Kujawska: BC04 Kalisz, 14 VI 1983, 1♀, leg.
A.P. [MB]; BC94 Warszówka, VII 1984, 1 ex., leg. A.M. [MB]; CB08
Wieruszów, 12 VII 1984, 1♂, leg. A.P. [MB]; CC38 Koło, 4 VIII 1984,
2 ex., leg. M.C., ogródki działkowe, w kompoście [MB]; idem, 15 IV
1986, 1♀, ogródki działkowe, w kompoście [MB]; idem, VII 1989,
2 ex., leg. T.M. [MB]; WT51 Nowe Miasteczko, 1 VIII 1988, 1♀, leg.
K.L., wieczorem, w locie [MB]; WU30 Boryszyn, 19-20 VI 2005, 1♂,
przy domu [MB]; WU84 Rzecin, 25 VII 2012, 1♂, leg. R.W., torfowisko,
do światła [MB]; XT56 Mchy, 31 VII 2002, 1♀, leg. J.K., po zmierzchu,
w locie [MP, MB]; idem: 12 VII 2002 (1♂), 1 VIII 2001 (2♂), leg. R.G.
[MP]; XT57 Młodzikowice, 8 VI 1984, 1♀, przy zabudowaniach
wiejskich [MB]; XU03 Sycyn Dolny: 22 VI 2000 (1♂), 26 VI 2007 (1♂),
MATERIAŁY DO POZNANIA ROZMIESZCZENIA CHRZĄSZCZY (COLEOPTERA) […]
31
29 VI 2007 (1♂), ogród przydomowy, w kompoście [MB]; XU17 Ujście,
29 VI 2011, 1♂ [MP]; XU20 Poznań-Ogrody, 27 VI 1985, 2 ex., w podłożu szklarniowym z rozłożonej kory bukowej [MB]; XU40 Swarzędz,
VII 2007, 1♂, leg. A.Ł., na ziemi przy zakładzie meblarskim [MB]; XU42
Potasze, VI 1970, 1 larwa, leg. A.B., oddz. 71/73, w próchnie brzozowym
[MB].
Śląsk Dolny: XS46 Wrocław, VI 2007, 4 ex., leg. D.S., na ul. Traugutta [RR].
Gatunek szeroko rozmieszczony w naszym kraju, a niedostatek obserwacji w wielu regionach wynika raczej z jego skrytego trybu życia.
Rozwija się niemal wyłącznie w stertach kory i podłoża szklarniowego
oraz w pryzmach kompostu bogatego w drewno. Synantrop, prawdopodobnie od dawna związany z siedzibami ludzkimi (BUNALSKI 2005).
Rutelinae
Anomala dubia (SCOPOLI, 1763)
Pobrzeże Bałtyku: CF52 Sobieszewo, 21 VII 1989, 1♀, las za wydmami [MB]; VV57 Trzciągowo, 14 VII 1975, 1 ex., leg. P.S., las [MB];
VV68 Międzyzdroje, 15 V 1993, 1 ex., leg. R.K., na plaży [MB]; XA05
Jarosławiec, 15 VI 1986, 1 ex., las za wydmami, na roślinach zielnych
[MB]; XA33 Słupsk vic., Słowiński P.N., 11 VIII 1980, 3 ex., leg. A.R.
[MB].
Pojezierze Pomorskie: XV41 L-ctwo Karolewo, 22 VII 1998, 1 ex.,
łąka przy leśniczówce [RR]; XV41 Rudna vic., 23 VII 1998, 1 ex. [RR];
XU58 Osiek n/Notecią, 15 VI 1989, 5 larw, leg. B.G., w uprawie winorośli [MB]; XV24 Czarne, VII 1989, 1 ex., leg. H.P. [MB]; XV84 L-ctwo
Tuchola, 18 VIII 1988, 1 ex., leg. M.R., uprawa sosnowa, w żółte miski
[MB].
Nizina Wielkopolsko-Kujawska: CB08 Mieleszynek (=Mielesczynek,
Kr. Wielun), 16 VII 1943, 1 ex., leg. A.G. [MB]; CB57 Działoszyn, 18 VI
1981, 1 ex., leg. P.S. [MB]; CC18 Konin, 5 VII 1982, 1 ex., leg. A.S.
[MB]; CC19 Konin vic., 17 VI 2002, 1 ex. [MP]; CD71 Świątkowice,
29 VII 1942, 1 ex. [MB]; VU81 Świniary, 29 VII 1980, 2 ex., leg. K.L.,
łąka nad jeziorem, w czerpak [MB]; idem, 15 VII 1990, 1 ex., leg. K.L.,
kserotermy, w czerpak [MB]; WT13 Nowogród Bobrzański, 17 VII 1982,
1 ex., leg. P.S. [MB]; WU20 Sieniawa, 16 VII 2006, 1 ex., wyrobisko
nieczynnej kopalni węgla brunatnego [MB]; WU24 Borek, 29 VI 1988,
1 ex., leg. A.R. [MB]; WU30 Boryszyn, 19-20 VI 2005, 2 ex., polna
32
M. BUNALSKI, M. PRZEWOŹNY, R. RUTA, P. SIENKIEWICZ
droga, na przydrożnych kwiatach [MB]; WU62 Gorzyń (=Willichsee, Kr.
Birnbaum), 1 VII 1942, 1 ex., leg. A.G. [MB]; WU63 Stary Zatom (=A.
Fährdorf, Kr. Birnbaum), 3 VII 1942, 1 ex., leg. A.G. [MB]; WU70 Stary
Tomyśl, 23 VIII 1960, 1 ex., leg. S.A. [MB; WU76 Mniszek, 11 VII
2007, 1 ex., leg. B.B.-S., łąka bagienna, w żółte miski [MB]; WU93
Ostroróg, 24 VII 1984, 1 ex., leg. J.K., na zbożu [MB]; XT15 Osieczna
vic., 1 VIII 1984, 1 ex., leg. W.M. [MB]; XT29 Mosina, 18 VI 1982,
1 ex., leg. E.B. [MB]; XT29 Puszczykowo, W.P.N.: 22 VIII 1987 (1 ex.),
21 VI 1989 (1 ex.), leg. P.S., tereny leśne [MB]; XT29 leśn. Podgaj,
W.P.N., 4 VII 2001, 1 ex., leg. W.K., tereny leśne [MB]; XT29 Wiry,
W.P.N., 24 VII 2004, 1 ex., leg. P.T., w żółte miski [MB]; XT39
Sypniewo, 10 VI 1998, 2 ex. [MP]; XT49 Kórnik, 23 VII 2004, 3 ex., leg.
P.T., w żółte miski [MB]; XT56 Mchy, 14 VI 2002, 1 ex., leg. J.K., na
ziemi przy plebani [MP, MB]; idem, 15 VII 2002, 1 ex., leg. J.K., droga
na skraju lasu, na roślinności zielnej [MB]; idem, 12 VII 2006, 1 ex.,
polna droga, z roślinności zielnej [MB]; XT56 Chwałkowo, 3 VII 2003,
1 ex., leg. J.K. [MP]: XT57 Solec Wielkopolski, 12 VII 1984, 1 ex.,
młodnik sosnowy, na trawie [MB]; XT57 Gogolewo, 12 VI 2002, 1 ex.,
leg. J.K. [MP]; idem, 17 VI 2002, 9 ex., leg. J.K., wśród traw [MP, MB];
idem, 25 VI 2002, 5 ex., leg. J.K. [MB]; XT61 Ruda Milicka, 17-27 VII
1991, 1 ex., leg. B.L. [RR]; idem, 24 VII 2001, 1 ex., leg. K.Ż. [RR];
XT84 L-ctwo Koryta (=Forst. Steinfeld, Kr. Krotoschin), 13 VIII 1942,
1 ex., leg. A.G. [MB]; XU03 Sycyn Dolny, 16 VII 2011, 1 ex., łąki nad
jeziorem, z roślin zielnych [MB]; idem, 4 VII 2013, 3 ex., nieużytki przyleśne i turzycowisko, z roślin zielnych, traw i turzyc [MB]; XU04 Obrzycko,
26 VII 1984, 1 ex., leg. J.A., ulica w mieście, na wierzbie [MB]; idem,
22 VII 1986, 1 ex., zadrzewienia przy plebani, na młodej wierzbie [MB];
XU04 Kobylniki, 9 VII 2006, 1 ex., na leśnej drodze [MB]; XU13 Sycyn
Dolny: 24 VI 2007 (2 ex.), 1 VII 2007 (1 ex.), 19 VII 2007 (1 ex.), 22 VI
2008 (12 ex.), 30 VII 2009 (3 ex.), 4 VII 2013 (6 ex.), na leśnej drodze
[MB]; idem, 3 VII 2006, 1m, żwirowisko, w wilgotnym piasku [MB];
idem, 9 VII 2011, 5 ex., przy domu na winorośli [MB]; idem, 17 VI 2012,
1 ex., tereny leśne, z runa i podszytu [MB]; idem, 4 VII 2013, 2 ex.,
tereny leśne, otrząsanie z drzew i krzewów [MB]; XU13 L-ctwo
Niemieczkowo, 1 VII 2007, 2 ex., leg. A.Ł. [MB]; XU18 Piła, 14 VI
1998, 1 ex., Cmentarz Komunalny [RR]; idem, 14 VI 1998, 1 ex.,
os. Staszyce [RR]; XU21 Poznań-Wola (=Posen, Bölckehorst), 3 VII
1944, 1 ex., leg. H.Z. [MB]; XU21 Baranowo, 14 VII 1984, 1 ex., leg.
D.I., na plantacji marchwi, z kwitnących Apiaceae [MB]; XU22 Sobota,
MATERIAŁY DO POZNANIA ROZMIESZCZENIA CHRZĄSZCZY (COLEOPTERA) […]
33
2 VIII 2007, 1 ex., leg. B.B.-S., wilgotna łąka, w żółte miski [MB]; XU24
Wełna (=Welna), 5 VII 1941, 1 ex. leg. A.G. [MB]; XU28 Piła, 17 VI
2000, 1 ex., poligon [RR]; XU30 Poznań (=Posen), 18 VII 1943, 1 ex.,
leg. H.Z. [MB]; XU30 Poznań-Starołęka (=Posen, Luisenhain), 6 VII 1941,
1 ex., leg. H.Z. [MB]; XU30 Poznań-Miłostowo, os. „Warszawskie”:
14 VII 1983 (1 ex.), 24 VII 1984 (1 ex.), leg. A.S. [MB]; XU30 PoznańFranowo, 7 VI 1997, 1 ex. [MP]; XU30 Poznań-Krzesiny, P.O.D
“Koninko”: 21 VI 1998 (1 ex.), 11 VII 1998 (1 ex.); XU30 PoznańGaraszewo, 4 VI 1999, 1 ex. [MP]; XU30 Poznań-Darzybór, 25 VII 1985,
1 ex., leg. A.S. [MB]; XU45 Wągrowiec (=Eichenbrück), 30 VII 1942,
1 ex., leg. A.G. [MB]; XU45 L-ctwo Orla (=Wongrowitz, Orla Wald),
12 VII 1942, 1 ex., leg. A.G. [MB]; XU53 Rybieniec (=Klein Rybno, Kr.
Gnesen), 1943, 1 ex. leg. A.G. [MB].
Wzgórza Trzebnickie: XS38 Wilczyn Leśny, 19 VI 2000, 1 ex., leg.
K.Ż. [RR].
Gatunek szeroko rozsiedlony w Polsce, obserwowany licznie na
porośniętych wierzbami wydmach nadmorskich i śródlądowych, jak
również w nieczynnych żwirowniach. Larwy są typowymi ryzofagami
zasiedlającymi gleby piaszczyste i żwirowe. Postacie dorosłe spotykane
są najczęściej na kwiatach i liściach różnych roślin. W zachodniej części
kraju częsty i lokalnie dosyć liczny.
Chaetopteroplia segetum segetum (HERBST, 1783)
Pojezierze Pomorskie: VU54 Gozdowice, 15 V – 4 VI 2009, 1♀, leg.
S.P., murawa kserotermiczna, w pułapki ziemne [MB]; VV72 Szczecin,
7 VI 1998, 1♂, leg. K.R. [MP]; XV15 Szczecinek, 10 VI 1983, 1♂, leg.
M.W. [MB]; XU19 Czaplino, 12 V 2000, 1 ex., w locie [RR].
Nizina Wielkopolsko-Kujawska: BD99 Bydgoszcz 1 VI 1947, 1 ex.,
leg. K.S., rów przydrożny przed lasem „Zacisze” [MB]; CC02 Bałdoń:
4 VI 1983 (1♂), 4 VI 1984 (1♂), leg. A.M., tereny piaszczyste, na zbożu
[MB]; WT35 Zielona Góra, 21 V 1980, 4 ex., leg. K.L. [MB]; WT85
Olejnica, 8 VI 2010, 1♀, do światła [MP]; WU76 Mniszek, 23 V 2007,
1♂, leg. B.B.-S., łąka bagienna, w żółte miski [MB]; XT57 Gogolewo,
10 VI 2002, 1 ex., leg. J.K., wał, na trawie [MP, MB]; XU03 Sycyn
Dolny, 7 VI 1997, 1♂, na życie [MB]; idem, 20 V 2006, 1♀, na trawie
[MB]; idem, 17 VI 2009, 1♂, uprawa leśna, z roślin zielnych [MB]; idem,
7 VI 2014, 2 ex., suche nieużytki przyleśne, z roślin zielnych i traw [MB];
XU04 Słopanowo, 19 VI 1984, 1♀, leg. J.K., na zbożu [MB]; XU17
34
M. BUNALSKI, M. PRZEWOŹNY, R. RUTA, P. SIENKIEWICZ
Ujście n/Notecią, 4 VI 2011, licznie [RR]; XU21 Poznań-Golęcin, VI
1973, 7 ex., leg. A.S., zaniedbana uprawa żyta, na kłosach [MB]; XU21
Poznań-Morasko, 23 V 2007, 1♂1♀, leg. E.B. [MP]; XU23 Oborniki
(=Obornik), 22 VI 1941, 1 ex., leg. A.G. [MB]; XU23 Łukowo (=Gut
Lukowo), 22 VI 1941, 2♂, leg. A.G. [MB]; XU30 Poznań-Starołęka, 2 VI
1999, 1♂ [MP]; XU31 Koziegłowy: 23 VI 1991 (1♀), 14 VI 1995 (1♂),
leg. P.S., wzgórze kserotermiczne, z roślin zielnych i traw [MB]; XU31
Poznań-Umultowo, 17 V 2000, 6♂2♀ [MP]; XU42 Zielonka, 28 VI 1972,
1♂, leg. P.S., uprawa sosnowa [MB]; XU43 Rejowiec, 16 VI 2006, 1♂1♀
[MP].
Jedyny krajowy przedstawiciel rodzaju Chaetopteroplia związany
ze stanowiskami otwartymi, ciepłymi i porośniętymi niską roślinnością.
Larwy żerują na korzeniach zbóż i traw, a postacie dorosłe wygryzają
młode nasiona. W północno-zachodniej Polsce nierzadki, a na stanowiskach o glebach piaszczystych lokalnie liczny.
Phyllopertha horticola (LINNAEUS, 1767)
Pobrzeże Bałtyku: VV99 Pobierowo: 7 VI 1980 (4 ex.), VI-VII 1980
(3 ex.), leg. C.W., na wydmie [MB]; XA05 Jarosławiec, 21 VI 1986,
2 ex., na wydmie, na wierzbie, Salix sp. [MB].
Pojezierze Pomorskie: CD55 Miszek, VI 1975 (1 ex.), 20 VI 1976
(2 ex.), leg. J.G. [MB]; CE21 Chełmno n/Wisłą, rez. „Góra Św.
Wawrzyńca”, 11 VI 2006, 1 ex., leg. G.A. [MP]; CF01 Wieżyca, 31 V
1985, 2 ex., podmokła łąka, na wierzbie, Salix sp. [MB]; VU45 Stary
Kostrzynek, 14 V – 4 VI 2009, 1 ex., leg. S.P., murawa ostnicowa,
w pułapki ziemne [MB]; WU67 L-ctwo Głusko, 7 VI 1986, 1 ex., leg.
J.K., nad rzeką Drwęcą, pod kamieniem [MB]; XV24 Czarne VI 1989,
leg. B.M. [MB]; XV91 Koronowo, 13 VII 1929, 1 ex., leg. PĘSKA [MB].
Nizina Wielkopolsko-Kujawska: BD99 Bydgoszcz, 13 VI 1925, 1 ex.,
leg. K.S., sad, na liściach truskawki [MB]; idem, 30 V 1946, 1 ex., leg.
K.S., las „Zacisze” [MB]; idem: 1 VI 1946 (1 ex.), 1 VI 1947 (1 ex.), leg.
K.S., sad W.Ch.R. [MB]; CC01 Brzeziny, 2 V – 20 VII 1983, licznie, leg.
A.M. [MB]; idem, VII 1988, 2 ex. leg. P.M. [MB]; CC03 Bałdoń, 2 V –
20 VII 1983, licznie, leg. A.M. [MB]; CC04 Kalisz-Winiary, 13 V 1985,
4 ex., leg. A.M. [MB]; CC38 Koło: 8 VI 1986 (19 ex.), 14 VI 1986 (3 ex.),
uprawy zbożowe, na kłosach żyta [MB]; VT98 Gądków, 5 VII 1980, 2 ex.,
leg. K.L. [MB]; idem: 16 VI 1980 (1 ex.), 19 VI 1980 (1 ex.), leg. K.L.
[MB]; VU71 Laski, 15 V – 4 VI 2009 (9 ex.), 7 VII 2009 (4 ex.), leg.
MATERIAŁY DO POZNANIA ROZMIESZCZENIA CHRZĄSZCZY (COLEOPTERA) […]
35
S.P., murawa kwietna, w pułapki ziemne [MB]; VU91 Ośno Lubuskie,
30 V 2011, 1 ex., skraj lasu, na kwitnących krzewach [MB]; WT02
Sieciejów: 19 V 1983 (18 ex.), 4 VI 1983 (8 ex.), leg. P.S., z roślin
zielnych [MB], WT02 L-ctwo Lipinki Łużyckie, 8-9 VI 1985, 1 ex., leg.
L.B. [MB]; WT13 Nowogród Bobrzański, 7 VI 1982, 1 ex., leg. P.S.,
z roślin zielnych [MB]; idem, 19 VI 1984, 1 ex., leg. P.S., na pięciorniku,
Potentilla sp. [MB]; 21 VI 1985, 1 ex., leg. P.S., bór sosnowy, otrząsanie
z sosen [MB]; WT35 Zielona Góra, 24 V 1989, 3 ex., leg. P.S. [MB];
WT45 Droszków, 3 VI 1979, 8 ex., leg. K.L. [MB]; WU32 Zawarcie,
17 VI 2010, 1 ex., leg. R.W., tereny leśne, samołówka świetlna [MB];
WU70 Stary Tomyśl, 15 VI 1960, 1 ex., leg. S.A. [MB]; WU75 L-ctwo
Dziewanna, 13 VI 1989, 4 ex., oddz. 146, w pokarmie pleszki, Phoenicurus phoenicurus [MB]; WU76 Mniszek: 13 VI 2007 (1 ex.), 29 VI
2007 (2 ex.), B.B.-S., łąka bagienna, w żółte miski [MB]; XT07 Sepno,
29 V 2007, 2 ex., leg. B.B.-S., łąka, w żółte miski [MB]; XT19 Krąplewo,
9 VI 2008, 1 ex., leg. B.B.-S., w żółte miski [MB]; XT21 Pobiel, 20 V
2001, 1 ex., leg. K.Ż. [RR]; XT29 Puszczykowo, W.P.N.: 14 VI 1985
(1 ex.), 24 VI 1986 (1 ex.), 5 VI 1988 (6 ex.), 21 VI 1988 (7 ex.), leg.
P.S., tereny leśne, w czerpak [MB]; XT29 Wiry, W.P.N., 24 VII 2004,
1 ex., leg. P.T., w żółte miski [MB]; XT29 Luboń, 12 VI 1987, 4 ex., leg.
P.S., las sosnowy, z roślin zielnych [MB], XT49 Kórnik, 9 VI 2004, 1 ex.,
leg. P.T., w żółte miski [MB]; XT56 Mchy, 25 V – 3 VI 2002, licznie,
leg. J.K., na różnych roślinach i trawach [MP, MB]; idem, 10-17 VI 2002,
pojedynczo, leg. J.K., przy drodze do leśniczówki [MB]; XT56 Chwałkowo, 22 V 2002, 2 ex., leg. J.K., droga przy lesie, na kwiatach bzu
czarnego, Sambucus nigra [MB]; XT67 Dębno n/Wartą, 23-25 V 2002,
4 ex., leg. J.K., nad starorzeczem, na kwiatach podagrycznika, Aegopodioum
podagraria [MP, MB]; XU02 Szamotuły, 11 VI 2011, 2 ex., dworzec
kolejowy, na kwiatach róży, Rosa sp. [MB]; XU03 Sycyn Dolny, 12 VI
2011, 45 ex., przy domu, na trawie [MB]; idem, 7 VI 2014, 9 ex., suche
nieużytki przyleśne, z roślin zielnych i traw [MB]; XU03 dolina rzeki
Samy, 29 V 2011, 1 ex., łąki nadrzeczne, z roślin zielnych [MB], idem,
22 V 2014, 11 ex., suche nieużytki przyleśne, z roślin zielnych i traw
[MB]; XU04 Obrzycko, 12 VIII 1984, 1 ex., leg. J.K. [MB]; XU04
L-ctwo Bugaj, 13 VI 1986, 1 ex., leg. J.K. [MB]; XU12 Nieczajna, 6 VI
2011, 1 ex., leg. B.B.-S., wilgotna łąka, w żółte miski [MB]; XU13 Sycyn
Dolny, 11 VI 2011, 3 ex., las mieszany, na kwiatach bzu czarnego,
Sambucus nigra [MB]; idem, 4 VII 2013, 4 ex., tereny leśne, otrząsanie
z drzew i krzewów [MB]; XU18 Piła vic., 17 VI 1999, 1 ex., młodnik
36
M. BUNALSKI, M. PRZEWOŹNY, R. RUTA, P. SIENKIEWICZ
koło jez. Piaszczystego [RR]; XU19 Piła, 6 VI 1997, 1 ex., os. Górne
[RR]; XU19 Piła-Gładyszewo, 29 V 1998, 1 ex. [RR]; XU21 PoznańGolęcin, jez. Rusałka, 3 VII 1983, 1 ex., zarośla nad jeziorem, na powoju,
Convolvulus sp. [MB]; idem, 18 VI 1984, 1 ex., leg. A.S. [MB]; XU22
Sobota, 12 VI 2007, 1 ex., leg. B.B.-S., wilgotna łąka, w żółte miski
[MB]; XU30 Poznań-Winogrady, 2 VI 1981, zieleń śródmiejska, na krzewach [MB]; idem, 22 VI 1982, 1 ex., Park Cytadela, na krzewach [MB];
XU30 Poznań-Miłostowo, 2 VI 1984, 1 ex., leg. A.S., os. „Warszawskie”
[MB]; XU30 Poznań-Dębina, 5 VII 1985, 2 ex., leg. łęgowy las mieszany,
na roślinach zielnych [MB]; XU30 Poznań-Darzybór, 6 VI 1985, 1 ex.,
leg. L.B., ogródki działkowe [MB]; XU30 Poznań-Franowo, 7 VI 1997,
6 ex. [MP]; XU30 Poznań-Krzesiny: 16 VI 1998 (1 ex.), 29 V 1999
(1 ex.), 20 V 2000 (4 ex.), 6 VI 2001 (1 ex.), P.O.D „Koninko” [MP];
XU30 Poznań-Rataje, 6 VI 2001, 1 ex., os. „Czecha” [MP]; XU40
Swarzędz, 27 VI 2011, 5 ex., leg. A.Ł., na krzewach [MB]; XU42
Zielonka, 6 VI 1974, 1 ex., leg. P.S., wilgotna łąka [MB]; idem,12 VI
1974, 1 ex., leg. P.S., las sosnowy, na łubinie, Lupinus sp. [MB]; idem,
7 VI 2011, 3 ex., leg. A.Ł., tereny leśne, na kwitnących krzewach [MB];
XV30 Czajcze, 21 VI 1980, 2 ex., leg. L.B., bór mieszany [MB]; XV80
Wojnowo, V 1982, licznie, leg. A.M. [MB]; YT04 Gołuchów, 2 VI 1982,
2 ex., leg. A.M. [MB]; YT05 Brudzew, 12 VI 2011, 1 ex., leg. P.M.,
tereny leśne, samołówka świetlna [MB].
Wzgórza Trzebnickie: CB07 Siemianice: 11 V 1982 (20 ex.), 11-12 VI
1982 (5 ex.), 26 VI 1982 (5 ex.), leg. P.S., oddz. 18s, otrząsanie z sosen
[MB]; XS59 Złotów, 11 VI 1981, 1 ex., leg. B.L. [RR].
Śląsk Dolny: WT21 Żagań, 25 V 1990, 3 ex., leg. J.N., do światła [MB].
Śląsk Górny: CA06 Kuźnia Raciborska: 15VI 1984 (1 ex.), 18 VI 1984
(1 ex.), leg. P.W. [MB].
Sudety Zachodnie: CA30 Goleszów vic., 20 VI 1987, 1 ex., podnóże
góry Czantoria, z roślin zielnych [MB]; WS63 Janowice Wielkie, 27 V
2000, 1 ex., leg. K.Ż. [RR].
Sudety Wschodnie: XR36 Kletno: 4 VI 2000 (2 ex.), 10 VII 2001 (2 ex.),
leg. K.Ż. [RR].
Najpospolitszy i z pewnością najszerzej rozmieszczony w Polsce
przedstawiciel podrodziny Rutelinae. Najczęściej spotykany na kwiatach
różnych roślin, a w czasie wylęgu imagines również na liściach i pędach
traw oraz innych roślin. W przypadku masowego pojawu może wyrządzać szkody w uprawach rolniczych i leśnych.
MATERIAŁY DO POZNANIA ROZMIESZCZENIA CHRZĄSZCZY (COLEOPTERA) […]
37
Hopliinae
Hoplia philanthus philanthus (FUESSLY, 1775)
Pojezierze Pomorskie: CE16 Kalna Huta, 8 VII 1990, 2 ex., leg. M.A.
[RR]; XU19 Piła vic., „Bagno Dolaszewskie”, 13 VII 1998, 1 ex.
(martwy) [RR].
Nizina Wielkopolsko-Kujawska: WU51 Wrony, 20 VI 1961, 1 ex., leg.
S.A. [MB]; WU76 Mniszek: 1 VIII 2006 (2♂1♀), 29 VI 2007 (1♂),
11 VII 2007 (2♂1♀), leg. B.B.-S., wilgotna łąka, w żółte miski [MB];
XT19 Trzcielin, Wielkopolski P.N.: 19 VI 2007 (1♀), 2 VII 2009 (5♀),
leg. P.T., wilgotna łąka, z roślin zielnych i traw [MB]; XT19 Krąplewo:
3 VII 2008 (1♀), 9 VI 2009 (1♂), leg. B.B.-S., w żółte miski [MB]; XT38
Rogalin, 29 VI 2006, 8 ex., na kwiatach krwawnika wierzbolistnego,
Alchemilla salicifolia [MP]; XT38 rez. „Krajkowo”, 20 VI 2007, 1 ex.,
łęgi, w locie [MB]; XU04 Brączewo, 12-19 VI 1992, 1 ex., pastwisko
nadwarciańskie, w pułapki przynętowe [MB]; XU12 Nieczajna, 6 VI
2011, 1♂, leg. B.B.-S., wilgotna łąka, w żółte miski [MB]; XU13 Sycyn
Dolny: 3 VII 2006 (17 ex.), 15 VII 2007 (4 ex.), „Dołęga I”, droga przy
wilgotnych łąkach [MB]; XU21 Poznań-Morasko: 6 VI 2011 (6 ex.),
16 VI 2011 (2 ex.), 29 VI 2011 (5 ex.), leg. B.B.-S., wilgotna łąka,
w żółte miski [MB]; XU22 Sobota: 9 VII 2007 (1 ex.), 2 VIII 2007
(1 ex.), 19 VI 2008 (1♂1♀), 4 VII 2008 (1♂2♀), leg. B.B.-S., wilgotna
łąka, w żółte miski [MB]; XU30 Poznań-Krzesiny, P.O.D „Koninko”:
19 VI 1998 (8 ex.), 26 VI 1998 (6 ex.), 26 VI 1999 (1 ex.) [MP]; XU73
Mielno, 28 VI – 2 VII 2008, 1 ex. [MP].
Gatunek wilgociolubny, zasiedlający wilgotne łąki, nierzadko zalewowe (BUNALSKI 2006). Chrząszcze rzadko spotykane na roślinach,
częściej na ziemi, stąd odławiane także w pułapki ziemne. Zwykle
obserwuje się pojedyncze osobniki, lokalnie występuje jednak liczniej.
Hoplia graminicola (FABRICIUS, 1792)
Pobrzeże Bałtyku: WA30 Podczele, 16 VI 2007, 1♀, leg. M.W.,
w pułapki ziemne [MB]; VV68 Międzyzdroje, 4 VII 1997, 7♂, plaża
[MB]; VV76 Wolin, 26 VI 1997, 1 ex., leg. S.K. [MP]; VV77 Wisełka,
Woliński P.N., 2 VI 1991, 1 ex. [MP].
Pojezierze Pomorskie: VU45 Stary Kostrzynek, 14 V – 4 VI 2009,
15 ex., leg. S.P., murawa kserotermiczna, w pułapki ziemne [MB]; VU47
Raduń: 15 V – 4 VI 2009 (2♂), 7 VII 2009 (5♂), leg. S.P., murawa
kserotermiczna, w pułapki ziemne [MB]; WV90 Wałcz, 31 V 2009, 1 ex.,
38
M. BUNALSKI, M. PRZEWOŹNY, R. RUTA, P. SIENKIEWICZ
żwirownia koło dawnej cegielni [RR]; XU19 Piła-Gładyszewo, 6 VI
1998, 1 ex., droga do Zawady, w pajęczynie na pniu starej topoli [RR];
XV21 Górzna vic., 6 VI 2007, 1 ex., na przydrożnej topoli [RR].
Nizina Wielkopolsko-Kujawska: BC94 Warszówka, 9 VI 1985, licznie,
leg. A.M. [MB]; CC03 Rożdżały, 15 VI 1985, 6 ex., leg. A.M. [MB];
CC05 Pólko, 16 VI 1985, 2 ex., leg. A.M. [MB]; VU71 Owczary: 14 V –
4 VI 2009 (1♀), 15 V – 4 VI 2009 (1♂), 7 VII 2009 (7 ex.), leg. S.P.,
murawy kserotermiczne, w pułapki ziemne [MB]; VU71 Laski Lubuskie:
15 V – 4 VI 2009 (76 ex.), 7 VII 2009 (5 ex.), leg. S.P., murawy
kserotermiczne, w pułapki ziemne [MB];VU71 rez. „Pamięcin”: 20 IV –
14 V 2009 (1♂), 14 V – 4 VI 2009 (33 ex.), 7 VII 2009 (1♂), leg. S.P.,
murawy kserotermiczne, w pułapki ziemne [MB]; WT85 Olejnica, 7 VI
2010, 1 ex. [MP]; WU60 Leśny Folwark, 14 VI 1961, 1 ex., leg. S.A.
[MB]; XT29 Rogalinek: 14 VI 1997 (3 ex.), 15 VI 2001 (1 ex.) [MP];
XU03 Sycyn Dolny, 11 VI 2011, 3 ex., przy domu, w lejkach mrówkolwów [MB]; idem, 10 VI 2012, 2♀, łąki nad jeziorem, z roślin zielnych
i traw [MB]; XU04 Obrzycko, 31 V 1989, 1♂, leg. J.K., na ścieżce [MB];
idem, 3 VI 1990, 1♂, leg. J.K. [MB]; XU04 Brączewo, 12-19 VI 1992, 7 ex.,
pastwisko nadwarciańskie, w pułapki przynętowe [MB], XU13 Sycyn
Dolny, 1 VII 2007, 1♂, „Dołęga I”, przyziemna dziupla w starym dębie,
w pułapki ziemne [MB]; idem, 30 VI 2008, 2♂, droga leśna [MB]; idem:
17 VI 2009 (3 ex.), 20 VI 2009 (1♂), uprawa leśna, w pułapki ziemne
[MB]; XU19 Piła, 8 VI 1999, 1 ex., ul. Salezjańska, w locie [RR]; XU20
Poznań-Ławica, 21 V 1998, 2 ex. [MP]; XU31 Poznań-Wola, 8 VI 1998,
leg. S.N., murawa psammofilna, w pułapki ziemne [MB].
Dolny Śląsk: XS46 Wrocław-Karłowice, VI 2009, 1 ex., leg. B.L.,
na ul. Przybyszewskiego [RR].
Górny Śląsk: CA06 Kuźnia Raciborska, 15 VI 1984, 1 ex., leg. P.W.
[MB].
W Polsce jest to najszerzej rozmieszczony i najczęściej obserwowany
przedstawicieli podrodziny Hopliinae (BUNALSKI 1995). Larwy ryzofagiczny, rozwijają się w miejscach ciepłych o glebach lekkich i przepuszczalnych, zwykle piaszczystych.
Podsumowanie
Zaprezentowane powyżej materiały chorologiczne odnoszą się do
6 gatunków z podrodzin: Dynastinae, Rutelinae i Hopliinae. Analiza
licznych stanowisk wskazuje, iż omawiane gatunki są szeroko rozmiesz-
MATERIAŁY DO POZNANIA ROZMIESZCZENIA CHRZĄSZCZY (COLEOPTERA) […]
39
czone w zachodniej Polsce, co znajduje również odzwierciedlenie w ich
występowaniu na obszarze całego kraju.
Na podkreślenie zasługuje synantropijny tryb życia rohatyńca nosorożca, Oryctes nasicornis, którego larwy rozwijają się niemal wyłącznie
w stertach kory, podłoża szklarniowego oraz w pryzmach kompostu
bogatego w butwiejące drewno.
Z uwagi na szerokie rozmieszczenie i lokalnie liczne pojawy Chaetopteroplia segetum umieszczenie tego gatunku, podobnie jak Oryctes nasicornis,
na czerwonej liście (PAWŁOWSKI i in. 2002) wydaje się nieuzasadnione
i może prowadzić do błędnych wniosków.
SUMMARY
Despite the informal character of the group, the scarabids of the Scarabaeidae
pleurosticti are characterised by a set of morphological and biological traits which
differentiate them from other subfamilies quite well. So far they have not been separately
described in Poland, hence most chorological data comes from faunistic papers scattered
throughout the last hundred years. The paper presents new data on the occurrence
of 6 species of the subfamilies Dynastinae, Rutelinae and Hopliinae in western Poland.
An analysis of the localities suggests that the species in question are widely distributed
in western Poland, which is also reflected in their range of occurrence all over the
country. In the authors’ opinion placing Chaetopteroplia segetum and Oryctes nasicornis
on the red list (PAWŁOWSKI et all. 2002) is unfounded and can lead to erroneous
conclusions.
PIŚMIENNICTWO
BARAUD J. 1992: Coléoptères Scarabaeoidea d’Europe. Faune de France. France et
régions limitrophes. Société Linnéenne de Lyon, Lyon, 78: 1-856.
BUNALSKI M. 1993: Fauna wybranych grup owadów (Insecta) Puszczy Bukowej koło
Szczecina. 2. Chrząszcze z nadrodziny żuków (Coleoptera, Scarabaeoidea).
Wiadomości Entomologiczne, 12 (2): 81-91.
BUNALSKI M. 1995: Rodzaj Hoplia ILLIGER, 1803 (Coleoptera, Melolonthidae) w Polsce.
Wiadomości Entomologiczne, 14 (1): 31-37.
BUNALSKI M. 1996: Nowe trendy w systematyce rodzinowej żuków (Coleoptera,
Scarabaeoidea) a nazewnictwo wernakularne. Biuletyn Entomologiczny, 4 (16): 8-9.
BUNALSKI M. 1999: Die Blatthornkäfer Mitteleuropas (Coleoptera, Scarabaeoidea).
Bestimmung – Verbreitung – Őkologie. Slamka Ed., Bratislava. 80 ss.
BUNALSKI M. 2003a: Chrząszcze z nadrodziny żuków (Coleoptera, Scarabaeoidea)
rezerwatu leśno-stepowego "Bielinek" nad Odrą oraz jego okolic. Rocznik Naukowy
Polskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody Salamandra, 7: 123-132.
40
M. BUNALSKI, M. PRZEWOŹNY, R. RUTA, P. SIENKIEWICZ
BUNALSKI M. 2003b: Chrząszcze z nadrodziny żuków (Coleoptera, Scarabaeoidea)
Karkonoszy. Rocznik Naukowy Polskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody Salamandra,
7: 133-141.
BUNALSKI M. 2005: Szczątki żuków (Coleoptera: Scarabaeoidea) w materiałach archeoentomologicznych z Wrześnicy na Pomorzu Zachodnim. Wiadomości Entomologiczne, 24 (3): 165-174.
BUNALSKI M. 2006: Żuki (Coleoptera: Scarabaeoidea) wschodnich rubieży Polski. Studium
faunistyczno-ekologiczne części północnej i środkowej. Rozprawy Naukowe AR
w Poznaniu, 376: 1-133.
BUNALSKI M., PRZEWOŹNY M., RUTA R., BOROWIAK-SOBKOWIAK B., TRZCIŃSKI P.,
SIENKIEWICZ P. 2015: Materiały do poznania rozmieszczenia chrząszczy (Coleoptera)
Zachodniej Polski. Część 6. Kruszczyce (Scarabaeidae: Cetoniinae). Wiadomości
Entomologiczne, 34 (2): 12-29.
BURAKOWSKI B., MROCZKOWSKI M., STEFAŃSKA J. 1983: Chrząszcze Coleoptera.
Scarabaeoidea, Dascilloidea, Byrrhoidea i Parnoidea. Katalog Fauny Polski,
Warszawa, XXIII, 9: 1-294.
BYK A. 1999: Nowe stanowiska niektórych krajowych gatunków chrząszczy z grupy
Scarabaeidae pleurosticti (Coleoptera: Scarabaeidae). Wiadomości Entomologiczne,
18 (3): 189.
BYK A. 2012: Nowe stanowiska niektórych krajowych gatunków chrząszczy z rodziny
Scarabaeidae (Coleoptera). Wiadomości Entomologiczne, 31 (2): 121-123.
Ciechanowski M., Buczyński P., Dominiak P., Gosik R., Jaskuła R., Kowalczyk J.K.,
Leśniewska M., Olejniczak I., Oleksa A., Rozwałka R., Staniec B., Zieliński S. 2009:
Grupy bezkręgowców nie objęte szczegółowymi badaniami. (ss. 217-236) [W:]
J. Herbich, M. Ciechanowski (red.): Przyroda rezerwatów „Kurze Grzędy”
i „Staniszewskie Błoto” na Pojezierzu Kaszubskim. Fundacja Rozwoju Uniwersytetu
Gdańskiego, Gdańsk. 471 ss.
GUTOWSKI J.M., RUTA R. 2004: Waloryzacja przyrodnicza gminy Tuczno (Pojezierze
Zachodniopomorskie) w oparciu o wyniki wstępnych badań nad chrząszczami
(Insecta: Coleoptera). Nowy Pamiętnik Fizjograficzny, 3 (1-2): 27-60.
LÖBL I., SMETANA A. (red.) 2006: Scarabaeoidea – Scirtoidea – Dascilloidea –
Buprestoidea – Byrrhoidea. Catalogue of Palaearctic Coleoptera. Apollo Books,
Stenstrup, 3: 1-690.
PAWŁOWSKI J., KUBISZ D., MAZUR M. 2002: Coleoptera Chrząszcze. (ss. 88-110) [W:]
Z. GŁOWACIŃSKI (red.): Czerwona lista zwierząt ginących i zagrożonych w Polsce.
ZOP PAN, Kraków. 155 ss.
PRZEWOŹNY M. 2007 (2006): Chrząszcze (Coleoptera) okolic Jeziora Maltańskiego
w Poznaniu. Nowy Pamiętnik Fizjograficzny, 5 (1-2): 29-48.
RUTA R. 2007 (2006): Chrząszcze (Insecta: Coleoptera) kserotermicznych Wzgórz
Byszewickich w Dolinie Noteci. Nowy Pamiętnik Fizjograficzny, 5 (1-2): 49-106.
RUTA R. 2009a: Chrząszcze (Insecta: Coleoptera) Rynny Jezior Kuźnickich ze szczególnym uwzględnieniem rezerwatu przyrody „Kuźnik”. (ss. 150-177) [W:] P.M.
OWSIANNY (red.): Rynna Jezior Kuźnickich i rezerwat przyrody Kuźnik – bioróżnorodność, funkcjonowanie, ochrona i edukacja. Muzeum Stanisława Staszica, Piła.
251 ss.
RUTA R. 2009b: Materiały do znajomości zgrupowań chrząszczy (Insecta: Coleoptera)
Rynny Jezior Kuźnickich. (ss. 178-183) [W:] P.M. OWSIANNY (red.): Rynna Jezior
MATERIAŁY DO POZNANIA ROZMIESZCZENIA CHRZĄSZCZY (COLEOPTERA) […]
41
Kuźnickich i rezerwat przyrody Kuźnik – bioróżnorodność, funkcjonowanie, ochrona
i edukacja. Muzeum Stanisława Staszica, Piła. 251 ss.
RUTA R., MELKE A. 2002: Chrząszcze (Insecta: Coleoptera) rezerwatu „Kuźnik” koło
Piły. Rocznik Naukowy Polskiego Towarzystwa Ochrony Przyrody „Salamandra”,
6: 57-101.
STEBNICKA Z. 1978: Chrząszcze – Coleoptera, Żukowate – Scarabaeidae, Grupa podrodzin: Scarabaeidae pleurosticti. Klucze do Oznaczania Owadów Polski, Warszawa,
XIX, 28b: 1-63.