Kurs Metod i technik badań spo³ecznych, prowadzony

Dr Tadeusz Sozañski
METODY I TECHNIKI BADAÑ SPO£ECZNYCH (MiTBS I i II)
Program kursu dla II roku socjologii,
3-letnie studia licencjackie stacjonarne i niestacjonarne
Instytut Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Pedagogicznego Krakowie
Rok akadem icki 2010/2011
Kurs Metod i technik badañ spo³ecznych, prowadzony wed³ug tego samego programu dla obu form
studiów (na studiach stacjonarnych ca³oroczny kurs podzielono na dwa kursy semestralne), ma na
celu przygotowanie do samodzielnego prowadzenia empirycznych badañ socjologicznych z
uwzglêdnieniem wszystkich etapów procesu badawczego: od postawienia problemu, przez
konceptualizacjê i operacjonalizacjê, przygotowanie narzêdzi badawczych, zbieranie materia³u
Ÿród³owego, po analizê danych i prezentacjê wyników.
Program wyk³adów nie reprodukuje treœci zawartych w jednym podrêczniku – zosta³ opracowany
przez wyk³adowcê w oparciu o ró¿ne publikacje podrêcznikowe i inne (czêœæ z nich znalaz³a siê w
spisie lektur obowi¹zkowych), zarówno prace znanych polskich znawców przedmiotu (Stefan Nowak,
Jan Lutyñski, Antoni Su³ek i inni) jak i cenionych w œwiecie autorów zagranicznych(Earl Babbie).
Zalecana jest obecnoœæ na wyk³adach; choæ nie jest formalnie wymagana, bêdzie rejestrowana.
Regularne uczêszczanie na wyk³ady, tak¿e wtedy, gdy korzysta siê z cudzych notatek, znacznie
u³atwia przygotowanie do egzaminu. Notatki w³asne, aktualizowane na bie¿¹co przez wyk³adowcê,
zostan¹ udostêpnione s³uchaczom przed egzaminem.
Program æwiczeñ, opracowany przez dr Paulê Malinowski Rubio, obejmuje wykonywanie
rozmaitych pisemnych prac domowych. W oparciu o oceny tych prac, kolokwiów i ca³orocznej
aktywnoœci, prowadz¹ca æwiczenia wystawi ka¿demu studentowi koñcow¹ ocenê zaliczeniow¹.
Kurs koñczy siê egzaminem pisemnym, który zostanie przeprowadzony przez wyk³adowcê w
formie testu uzupe³nianych zdañ. Na ocenê koñcow¹ bêdzie mia³a wp³yw ocena testu oraz ocena
zaliczeniowa æwiczeñ.
Ocena z testu zostanie podwy¿szona o 0.5, gdy ocena zaliczeniowa bêdzie wy¿sza o co najm niej 1 od
oceny testu (np. test – 3.0, æwiczenia – 4.0, ocena koñcowa 3.5) a obni¿ona o 0.5, gdy koñcowa ocena
æwiczeñ bêdzie ni¿sza o co najm niej 1.5 od oceny testu (np. test – 4.5, æwiczenia – 3.0, ocena koñcowa
– 4.0). Ocena 2.0 z testu niezale¿nie od wyniku æwiczeñ poci¹ga za sob¹ ocenê koñcow¹ 2.0.
Do egzaminu obowi¹zuje znajomoœæ materia³u z ca³ego roku oraz literatury obowi¹zkowej.
Studentom zostan¹ udostêpnione kserokopie wszystkich tekstów, wskazanych przy poszczególnych
tematach jako lektury obowi¹zkowe. W szczególnoœci bêd¹ to niektóre rozdzia³y popularnego na
ca³ym œwiecie podrêcznika, E. Babbie. Badania spo³eczne w praktyce. Warszawa 2003, oraz niektóre
teksty przedrukowane w zbiorze Badania empiryczne w socjologii. Wybór tekstów, t. I, II.
Opracowanie: M. Malikowski i M. Niezgoda. Wy¿sza Szko³a Spo³eczno-Gospodarcza w Tyczynie
1997 (skrót: MN I/II). Ni¿ej podana jest lista 15 tematów ze wskazaniem pojêæ i zagadnieñ, których
znajomoœæ bêdzie wymagana na egzaminie. Na ka¿dy temat przeznaczone bêdzie od 2 do 5 godzin
lekcyjnych wyk³adu.
Tematy wyk³adów
1. Co to jest nauka? Podzia³ nauk. Metodologia nauk. Osobliwoœci socjologii jako nauki
empirycznej.
Cechy wyró¿niaj¹ce wiedzê naukow¹, nauki em piryczne i form alne, m etodologia a socjologia nauki,
m etodologia pragm atyczna i apragm atyczna, problem naukowy, hipoteza, paradygm at, teoria,
m odel, m etoda, orientacja problem owa.
Lit. T. Sozañski. Co to jest nauka? Ss. 23–50 w: J. Goækowski, S. Marm uszewski (red.) Nauka.
To¿samoœæ i tradycja. Kraków 1995 (MN I: 5–34 lub www.cyf-kr.edu.pl /~ussozans/nauka.pdf
! J. Topolski. Metodologia historii. W arszawa 1973, r.I (Przedm iot m etodologii nauk): 15–31 !
S. Nowak. Metodologia badañ spo³ecznych. W arszawa 1985, r. I (Problem atyka i m etody badañ):
19–61.
2. Elementarne czynnoœci naukotwórcze. Fundamentalna rola zmiennych.
Term in naukowy, definicja, klasyfikacja, typologia, pom iar, jednostka analizy, zm ienna, podzia³y
zm iennych wed³ug ró¿nych kryteriów.
Lit. S. Nowak. Metodologia badañ spo³ecznych. W arszawa 1985, pocz¹tek rozdzia³u III
(Definiowanie pojêæ i dobór wskaŸników w badaniach), 124–138 ! G. Babiñski. W ybrane
zagadnienia z metodologii socjologicznych badañ empirycznych. Kraków 1980, r.III (Zm ienne i ich
rola w badaniach socjologicznych): 35-63 (MN I: 249-272).
3. Etapy procesu badawczego. Projektowanie badañ. Typy badañ empirycznych.
„Od projektu do raportu”, przedm iot, tem at i problem atyka badañ, konceptualizacja,
operacjonalizacja, badanie weryfikacyjne i eksploracyjne, eksperym entalne i korelacyjne,
przekrojowe i dynam iczne, iloœciowe i jakoœciowe.
Lit. E. Babbie. Badania spo³eczne w praktyce. r. 4 (Plan badañ): 109–138 ! G. Babiñski. W ybrane
zagadnienia z metodologii socjologicznych badañ empirycznych. Kraków 1980, r.II (Etapy procesu
badawczego): 19–34 (MN I: 300–313) ! T. Sozañski. Propozycja eksperymentalnego badania
wp³ywu dolegliwoœci i nieuchronnoœci kary na podejmowanie dzia³añ przestêpczych. Tekst dostêpny
w pliku projekt.pdf na stronie internetowej wyk³adowcy.
4. Eksperyment w naukach spo³ecznych. Etyka w badaniach socjologicznych.
Zale¿noœæ przyczynowa, m etoda eksperym entalna, m anipulacja i kontrola, eksperym ent
laboratoryjny i terenowy, klasyczny schem at eksperym entu i jego m odyfikacje, trafnoœæ wewnêtrzna
i zewnêtrzna, zasady etyczne obowi¹zuj¹ce w badaniach na ludziach.
Lit. E. Babbie. Badania spo³eczne w praktyce, r.8 (Eksperym ent): 245–266 lub A. Su³ek. Schem aty
eksperym entalne w badaniach spo³ecznych. W : A. Su³ek (red.). Logika analizy socjologicznej.
W ybór tekstów. W arszawa 1979, 101–135 (M N II, 40–67) ! J. Brzeziñski. Metodologia badañ
psychologicznych. W arszawa 1996, r. 5 (Etyczne problem y psychologii (I) – m iêdzy kodeksem
etycznym a laboratorium , fragm ent): 125–142.
5. WskaŸniki. Baza Ÿród³owa badañ empirycznych. Techniki wywo³ywania Ÿróde³.
W skaŸnik i indicatum , typy wskaŸników wg S. Nowaka, ³añcuch kom unikacyjny, m oc zawierania i
m oc odrzucania, indeksy i skale (wprowadzenie do tem atu wg Babbie'ego), pojêcie Ÿród³a
socjologicznego, Ÿród³a zastane i wywo³ane, ocena autentycznoœci, wiarygodnoœci i istotnoœci Ÿróde³,
techniki zbierania m ateria³u em pirycznego, podzia³ technik wg J. Lutyñskiego, trzy aspekty
standaryzacji techniki (narzêdzie, cechy zbiorowoœci ankieterów, warunki kom unikowania siê),
wykorzystanie dokum entów urzêdowych i prywatnych.
Lit. S. Nowak. Metodologia badañ spo³ecznych. W arszawa 1985, fragm ent rozdzia³u III
(Definiowanie pojêæ i dobór wskaŸników w badaniach): 170–181 (MN I, 235–248). ! G. Babiñski.
W ybrane zagadnienia z metodologii socjologicznych badañ empirycznych. Kraków 1980, r.IV
(ród³a w badaniach socjologicznych): 65–79 (MN I: 409–421) ! J. Topolski. Metodologia historii.
W arszawa 1973, r.XV (Teoria wiedzy Ÿród³owej): 342–354 ! J. Lutyñski. Techniki otrzymywania
materia³ów i ich podzia³. Ss. 16–40 w: K. Lutyñska, A.P. W ejland (red.) W ywiad kwestionariuszowy.
Analizy teoretyczne i badania empiryczne (wybór tekstów). Ossolineum 1983.
6. Wywiad kwestionariuszowy i techniki ankietowe
W ywiad kwestionariuszowy, wywiad swobodny, kryteria wyboru techniki, zasady prowadzenia
wywiadu z kwestionariuszem , aran¿acja wywiadu, dopuszczalne i niedopuszczalne zachowania
2
ankietera, podstawowe typy technik ankietowych, ankieta pocztowa i prasowa, ankieta audytoryjna,
nowe techniki badawcze z u¿yciem kwestionariusza.
Lit. J. Lutyñski. Analiza procesu otrzymywania informacji w badaniach z zastosowaniem wywiadu
kwestionariuszowego. Ss. 13-62 w: Analizy i próby technik badawczych w socjologii, t.IV (W ywiad
kwestionariuszowy w œwietle badañ m etodologicznych). Ossolineum 1972 ! J. Lutyñski. Pojêcie
ankiety. Rodzaje technik ankietowych. Ss. 39-52 w: Analizy i próby technik badawczych w socjologii.
t. II, Ossolineum 1968 ! Z. Sawiñski, P.B. Sztabiñski, F. Sztabiñski (red.). Podrêcznik ankietera.
W arszawa 2000, r.9 (Aran¿acja sytuacji wywiadu): 119–139, r. 26 (Ustawa o ochronie danych
osobowych): 295–304.
7. Budowa kwestionariusza. Logiczna teoria pytañ
Ogólne zasady budowy kwestionariusza, uk³ad odniesienia rozm ówcy, pytania sugeruj¹ce, zasada
aprobaty spo³ecznej, struktury sekwencyjne kwestionariusza (struktura tem atyczna, logiczna,
graficzna), m odele pytania (m odel logiczno-gram atyczny, m odel behawioralny), pytania otwarte i
zam kniête (w sensie logicznym , strukturalnym i technicznym ), analiza pytania zam kniêtego logicznie
(lista alternatyw, ¿¹danie wyboru, typ roszczenia zupe³noœci), pytania technicznie zam kniête z
kafeteri¹ koniunktywn¹ i dyzjunktywn¹, kwestionariusz wywiadu a kwestionariusz ankiety.
Lit. G. Babiñski. Pytania kwestionariuszowe: podstawowe podzia³y i typologie. Ss. 53–73 (r.III) w:
J. W asilewski (red.) W ybrane zagadnienia m etodologiczno-teoretyczne badañ socjologicznych.
Kraków 1984 (MN I: 391–408) ! S. Nowak (red.). Metody badañ socjologicznych (wybór tekstów).
W arszawa 1965, r.IV (Problem y budowy kwestionariusza): 98–131 ! A. Su³ek. Ilu jest ¯ydów w
Polsce? Eksperymentalne studium wp³ywu skali na odpowiedzi ankietowe. Ss. 175–187 w: A. Su³ek.
Sonda¿ polski. W arszawa 2001 ! T. Paw³owski. Pojêcia i m etody wspó³czesnej humanistyki.
O ssolineum 1977, r.VI (Teoria pytañ): 151–193 ! J. Lutyñski. Pytanie kwestionariuszowe i jego
ró¿ne koncepcje. Ss. 110–146 w: K. Lutyñska, A.P. W ejland (red.) W ywiad kwestionariuszowy.
Analizy teoretyczne i badania empiryczne (wybór tekstów). Ossolineum 1983.
8. Inne techniki otrzymywania materia³u empirycznego
Obserwacja socjologiczna i jej rodzaje, SYMLOG, grupowy wywiad zogniskowany,
Lit. R. Mayntz, K. Holm , P. Hübner. W prowadzenie do metod socjologii empirycznej. W arszawa
1985, r.4 (Metody obserwacji): 111–130 ! A. Dukaczewska-Na³êcz. Zogniskowane wywiady
grupowe – jakoœciowa technika badawcza. W : H. Dom añski, K. Lutyñska, A.W . Rostocki (red.).
Spojrzenie na metodê. Studia z metodologii badañ socjologicznych. W arszawa 1999: 149–160.
9. Socjologiczna analiza tekstów
Dokum enty biograficzne, sposoby pozyskiwania (konkursy) i analizy, analiza zawartoœci przekazów
m asowych.
Lit. J. Szczepañski. Metoda biograficzna. Ss. 573–607 w: Odmiany czasu teraŸniejszego.
W arszawa 1971 (MN II: 363–383) ! T. Goban-Klas. Analiza zawartoœci przekazów masowych. Ss.
75–103 w: J. W asilewski (red.) W ybrane zagadnienia metodologiczno-teoretyczne badañ
socjologicznych. Kraków 1984 (MN II: 294–320).
10. Przetwarzanie materia³u empirycznego na dane
Instrukcja kodowa, system y kodowe, dwa sposoby kodowania odpowiedzi na pytania technicznie
otwarte, m acierz danych, tworzenie kom puterowych baz danych, redukcja przestrzeni w³asnoœci.
Lit. G. Babiñski. W ybrane zagadnienia z metodologii socjologicznych badañ empirycznych. Kraków
1980, r.VIII (Budowa instrukcji kodowej): 153–190 (MN II: 443–471) ! S. Nowak (red.). Metody
badañ socjologicznych (wybór tekstów). W arszawa 1965, r.VIII (Twierdzenia, pojêcia, wskaŸniki.
Tekst Allena Bartona o „przestrzeni w³asnoœci”): 211–231 (MN I: 314-330) ! Notatka w³asna:
Przyk³ad redukcji przestrzeni w³asnoœci (plik redps.pdf na stronie wyk³adowcy).
11. Zbieranie i analiza danych relacyjnych
3
Pytanie socjom etryczne, socjogram ,
indywidualne i grupowe param etry socjom etryczne,
m acierzowa postaæ danych relacyjnych, analiza sieci spo³ecznych, grafy skierowane i
nieskierowane.
Lit. A. Brzeziñska. Socjometria. Ss. 192–231 w: J. Brzeziñski (red.). Metodologia badañ
psychologicznych. W ybór tekstów. W arszawa 2004: PW N ! T. Sozañski. Sieæ spo³eczna.
Ss. 28–36 w: Encyklopedia Socjologii, t. 4, W arszawa 2002.
12. Budowa skal. Rzetelnoœæ i trafnoœæ narzêdzi pomiarowych.
Elem enty potrzebne do konstrukcji skali, ró¿ne kryteria podzia³u m etod skalowania, podzia³
Torgersona (sposoby wyjaœniania zm iennoœci reakcji na„pozycje”), m etody: Likerta, Thurstone's i
Guttm ana, wspó³czynnik odtwarzalnoœci, technika Cornell, rzetelnoœæ pom iaru (teoria statystyczna
teoria, dwie m etody sprawdzania rzetelnoœci, wzór Spearm ana-Browna), ró¿ne pojêcia trafnoœci
skali.
Lit. R. Mayntz, K. Holm , P. Hübner. W prowadzenie do metod socjologii empirycznej, r. 2 (Pom iar),
42–86 ! N otatka w³asna: Przyk³ad budowy skali Guttm ana (plik Guttm an.pdf na stronie
wyk³adowcy).
13. Nieeksperymentalne typy badañ
Badania m onograficzne, sonda¿ jednokrotny i powtarzany, badanie panelowe, ocena wielkoœci
przep³ywu.
Lit. R. Mayntz, K. Holm , P. Hübner. W prowadzenie..., r. 7 (Badanie panelowe), 171–191.
14. Analiza danych
Program analiz statystycznych, analiza jednozm iennowa i dwuzm iennowa, zasady przypisywania
ról zm iennym w analizach dwuzm iennowych, procentowanie w tabeli dwudzielczej, testowanie
hipotezy niezale¿noœci zm iennych jakoœciowych, wspó³czynniki si³y zwi¹zku, analizy trójzm iennowe
z u¿yciem zm iennej kontrolnej, zale¿noœæ pozorna.
Lit. R. M ayntz, K. Holm , P. Hübner. W prowadzenie ..., r. 10 (Opracowanie i analiza danych),
240–289.
15. Zasady prezentacji i interpretacji wyników badañ socjologicznych
Raport z badañ, socjolog-badacz w przestrzeni publicznej.
Lit. E. Babbie. Badania spo³eczne w praktyce, Dodatek C: Raport z badañ, 563–569 ! A. Su³ek.
Opinia w sprawie zakazu publikacji wyników sonda¿y przedwyborczych przewidzianego w
przygotowywanej ordynacji wyborczej; „W y¿sze wykszta³cenie” Aleksandra Kwaœniewskiego a wynik
wyborów prezydenckich 1995. Opinia bieg³ego dla S¹du Najwy¿szego, Ss. 259–271 w: A. Su³ek.
Sonda¿ polski. W arszawa 2001 ! Zasady prezentacji wyników sonda¿y w prasie ze szczególnym
uwzglêdnieniem sonda¿y wyborczych. Ss. 273–281 w: A. Su³ek. Sonda¿ polski.
http://www.cyf-kr.edu.pl/~ussozans/
4