docS∏aboŹci wspó∏czesnego mi´dzynarodowego systemu
download 
Reklamacja Transkrypt
S∏aboŹci wspó∏czesnego mi´dzynarodowego systemu
Zesz yty Naukowe nr 695 2005 Akademii Ekonomicznej w Krakowie Lidia Mesjasz Katedra Mi´dzynarodowych Stosunków Gospodarczych S∏aboÊci wspó∏czesnego mi´dzynarodowego systemu walutowego i kierunki jego reformy 1. Uwagi wst´pne Kryzysy finansowe, które wstrzàsn´∏y gospodarkà Êwiatowà w latach 90., wyeksponowa∏y s∏aboÊci wspó∏czesnego mi´dzynarodowego systemu walutowego, zw∏aszcza brak odpornoÊci na zagro˝enia zwiàzane z post´pujàcà globalizacjà rynków finansowych i wzrostem mobilnoÊci mi´dzynarodowego kapita∏u. Bolesne spo∏eczne i ekonomiczne skutki kryzysów sk∏oni∏y spo∏ecznoÊç mi´dzynarodowà do przyspieszenia dzia∏aƒ w kierunku reformy systemu. G∏ównym celem reformy, okreÊlanej równie˝ mianem budowy nowej mi´dzynarodowej architektury finansowej (new international financial architecture1), jest stworzenie bardziej stabilnego i efektywnego globalnego systemu finansowego poprzez zmniejszenie ryzyka pojawiania si´ kryzysów w przysz∏oÊci oraz ∏agodzenie skutków kryzysów ju˝ powsta∏ych. Zrozumienie zasad funkcjonowania wspó∏czesnego mi´dzynarodowego systemu walutowego oraz przyczyn jego s∏aboÊci stanowi punkt wyjÊcia do formu∏owania konkretnych propozycji i planów jego przebudowy. Z tego wzgl´du niniejsze opracowanie rozpoczyna charakterystyka wspó∏czesnego systemu walutowego (p. 2) i podstawowych przyczyn jego s∏aboÊci (p. 3). W dalszej kolejnoÊci przedstawiono najwa˝niejsze kierunki reformy mi´dzynarodowego systemu finansowego i dotychczasowe osiàgni´cia w tym zakresie, ze szczególnym uwzgl´dnieniem roli Mi´dzynarodowego Funduszu Walutowego 1 Termin ukuty w 1995 r. na spotkaniu grupy G-7 w Halifax. 24 Lidia Mesjasz (MFW) (p. 4). W podsumowaniu zawarto najwa˝niejsze wnioski wynikajàce z przeprowadzonej analizy. 2. Charakterystyka wspó∏czesnego mi´dzynarodowego systemu walutowego Istnienie odr´bnych i niezale˝nych narodowych systemów pieni´˝nych i walutowych wymusza koniecznoÊç regulowania stosunków walutowych mi´dzy krajami. Stosunki te sà regulowane za pomocà powszechnie akceptowanych i stosowanych w praktyce zasad, regu∏, zwyczajów, a tak˝e instytucji, które ∏àcznie sk∏adajà si´ na poj´cie mi´dzynarodowego systemu walutowego (msw). Podstawowymi elementami sk∏adowymi tego systemu sà: regu∏y kursowe, proces dostosowaƒ gospodarczych, p∏ynnoÊç mi´dzynarodowa oraz czynniki bezpieczeƒstwa w systemie. Istotna zmiana sposobu funkcjonowania wymienionych czterech czynników prowadzi do upadku istniejàcego i powstania nowego systemu walutowego. W dotychczasowej historii msw mo˝na wyró˝niç cztery daty, które wyznaczajà kolejne etapy w jego ewolucji. Pierwszy to okres mi´dzy 1871 r. a 1879 r., kiedy znaczna liczba krajów odesz∏a od bimetalizmu na rzecz waluty z∏otej. Kres systemowi waluty z∏otej po∏o˝y∏ wybuch pierwszej wojny Êwiatowej. Drugim wa˝nym wydarzeniem by∏o przywrócenie walucie brytyjskiej wymienialnoÊci na z∏oto w kwietniu 1925 r., co zapoczàtkowa∏o okres funkcjonowania tzw. systemu waluty sztabowo-z∏otej. System ten nie zapewnia∏ odpowiedniej p∏ynnoÊci i bezpieczeƒstwa, w zwiàzku z czym nie przetrwa∏ „wielkiego kryzysu”, który nawiedzi∏ gospodark´ Êwiatowà w 1929 r. Trzecim spektakularnym wydarzeniem w dziejach msw by∏a konferencja w Bretton Woods w 1944 r., która da∏a poczàtek tzw. systemowi z Bretton Woods, funkcjonujàcemu do 1971 r. Ostatnim wydarzeniem wp∏ywajàcym na zmiany w systemie walutowym by∏o up∏ynnienie kursów walutowych przez g∏ówne kraje uprzemys∏owione w marcu 1973 r., co zapoczàtkowa∏o istniejàcy obecnie system wielodewizowy2. System ten cechuje: – swoboda wyboru zasad ustalania kursów walutowych, – mozaika re˝imów kursowych, z dominujàcym systemem kursu p∏ynnego, – znaczny stopieƒ niestabilnoÊci kursów walutowych, – cz´ste interwencje w∏adz monetarnych na mi´dzynarodowym rynku walutowym, – wieloÊç êróde∏ rezerw walutowych, – du˝a rola rynków finansowych i mi´dzynarodowych przep∏ywów prywatnego kapita∏u. Podstawà konstrukcji wspó∏czesnego mi´dzynarodowego systemu walutowego sta∏a si´ Druga poprawka do Statutu Mi´dzynarodowego Funduszu Wa2 P. Kowalewski, Mi´dzynarodowy system walutowy a Unia Gospodarcza i Walutowa, „Bank i Kredyt” 2001, nr 4, s. 46. S∏aboÊci wspó∏czesnego mi´dzynarodowego systemu... 25 lutowego, uchwalona w 1976 r. na konferencji w Kingston. Poprawka wesz∏a w ˝ycie w 1978 r. i w sposób istotny zmieni∏a zasady kszta∏towania kursów walutowych. Zniesiona zosta∏a zasada sta∏ych kursów walutowych i zasada ustalania parytetów walut w z∏ocie. Kraje cz∏onkowskie MFW uzyska∏y pe∏nà swobod´ wyboru regu∏ kursowych, czego wynikiem jest wyst´pujàca w obecnym systemie mozaika re˝imów kursowych z dominujàcym systemem kursu p∏ynnego. SpoÊród 187 krajów b´dàcych cz∏onkami MFW, wed∏ug stanu na koniec kwietnia 2003 r., 82 kraje stosowa∏y kurs p∏ynny, niezale˝ny (independent float) lub kierowany (managed float), 57 krajów stosowa∏o poÊrednie rozwiàzania kursowe oparte na sta∏ych parytetach (fixed peg, crawling peg, crawling band lub horizontal band), a 48 krajów – systemy bardzo sztywne (system izby walutowej, dolaryzacja bàdê euroizacja lub unia walutowa)3. Dominacja kursów p∏ynnych we wspó∏czesnym msw jest cz´Êciowo skutkiem porzucania kursów sta∏ych w nast´pstwie ataków spekulacyjnych na waluty krajów wschodzàcych, które wczeÊniej zliberalizowa∏y przep∏ywy kapita∏owe (np. Meksyk, Brazylia, Tajlandia, Indonezja, Korea Po∏udniowa, Rosja, Turcja). W warunkach pe∏nego otwarcia na przep∏ywy kapita∏u kursy sta∏e poddawane by∏y silnej presji spekulacyjnej. Obrona kursu wymaga∏a silnego wsparcia ze strony innych rodzajów polityki, zw∏aszcza monetarnej (np. w formie wzrostu stopy procentowej), a kiedy okazywa∏o si´ to zbyt kosztowne dla gospodarki, kurs up∏ynniano4. Kraje Europy Zachodniej postanowi∏y stawiç czo∏a kryzysom walutowym tworzàc uni´ monetarnà, a nieliczne tylko kraje wschodzàce – dolaryzujàc swoje gospodarki (np. Ekwador i Salwador). Tym samym seria kryzysów walutowych lat 90. wzmocni∏a obserwowanà ju˝ wczeÊniej tendencj´ w kierunku polaryzacji re˝imów kursu walutowego, czyli przyjmowania skrajnych rozwiàzaƒ kursowych, tj. albo kursu w pe∏ni p∏ynnego, albo w pe∏ni sztywnego. W okresie 1991–2003 liczba krajów stosujàcych kursy p∏ynne zwi´kszy∏a si´ z 36 do 82, a liczba krajów stosujàcych sztywne rozwiàzania kursowe wzros∏a z 25 do 48. Zmala∏a natomiast (z 98 do 57) liczba krajów stosujàcych poÊrednie re˝imy kursowe b´dàce ró˝nymi odmianami kursu sta∏ego. Kolejnà cechà wspó∏czesnego msw jest znaczny stopieƒ fluktuacji kursów walutowych, a tym samym wzrost niestabilnoÊci systemu. Wahania dotyczà zarówno kursów nominalnych, jak i realnych, a tak˝e kursów bilateralnych i efektywnych. Wyst´pujà one tak w krótkim, jak i w d∏u˝szym okresie. MFW szacuje, ˝e niestabilnoÊç kursów walutowych w obecnym systemie walutowym (tj. od 1973 r.) jest oko∏o pi´ç razy wi´ksza w porównaniu z okresem funkcjonowania systemu z Bretton Woods opartego na kursach sta∏ych. We wspó∏czesnym systemie walutowym wahania kursów wynoszà ok. 2–3% dziennie i 20–30% rocznie, a kierunek zmian jest w znacznym stopniu nieprzewidywalny. Annual Report, IMF, Washington, D.C. 2003, s. 117–119. Szerzej na ten temat piszà: M. Obstfeld, K. Rogoff, The Mirage of Fixed Exchange Rates, „Journal of Economic Perspectives” 1995, vol. 9, nr 4, s. 73–96. 3 4 26 Lidia Mesjasz Wbrew oczekiwaniom oficjalne interwencje na rynku walutowym (a tym samym popyt na mi´dzynarodowe rezerwy walutowe) nie uleg∏y zasadniczemu ograniczeniu w porównaniu z poprzednim systemem kursów sta∏ych. W∏adze monetarne interweniujà na rynkach walutowych nie tylko z zamiarem ∏agodzenia dziennych fluktuacji kursów, ale tak˝e w celu powstrzymania ich d∏ugookresowych trendów. Istotnà cechà wspó∏czesnego systemu walutowego jest ró˝norodnoÊç walut, które pe∏nià funkcje Êwiatowego pieniàdza (dolar amerykaƒski, euro, jen japoƒski, funt szterling), czego efektem jest równoczeÊnie wieloÊç êróde∏ p∏ynnoÊci mi´dzynarodowej. Najwa˝niejszà zaletà wielowalutowoÊci, w odró˝nieniu od monowalutowoÊci w systemie z Bretton Woods opartym na dolarze amerykaƒskim, jest rozluênienie zwiàzku mi´dzy wzrostem p∏ynnoÊci mi´dzynarodowej a deficytem bilansu p∏atniczego kraju emitujàcego walut´ mi´dzynarodowà. Zwiàzek ten by∏ jednà z podstawowych przyczyn spadku zaufania do dolara amerykaƒskiego i w konsekwencji upadku systemu z Bretton Woods. Ostatnià, a zarazem najwa˝niejszà cechà wspó∏czesnego systemu walutowego jest du˝a rola rynków kapita∏owych, silnie zintegrowanych w konsekwencji swobody przep∏ywów kapita∏owych. W systemie z Bretton Woods rzàdy mia∏y istotny wp∏yw na mi´dzynarodowe przep∏ywy kapita∏u poprzez utrzymywanie restrykcji dewizowych, a tym samym funkcjonowanie rynków prywatnych by∏o w znacznym stopniu ograniczone. System z Bretton Woods by∏ wi´c „sterowany przez rzàdy” (government-led). Nierównowaga p∏atnicza przy sta∏ym kursie znajdowa∏a odbicie w zmianach rezerw walutowych, a zadaniem krajów by∏a adaptacja polityki makroekonomicznej do zmiany rezerw. Zasoby MFW by∏y dost´pne w celu wspierania tego procesu. W skrajnych przypadkach znacznej nierównowagi dokonywano dostosowaƒ kursów za zgodà MFW. System ten dzia∏a∏ sprawnie, dopóki krajowe rynki kapita∏owe by∏y od siebie oddzielone, a d∏ugoterminowe przep∏ywy kapita∏owe znajdowa∏y si´ pod kontrolà. Zniesienie kontroli przep∏ywów kapita∏owych zwi´kszy∏o znaczenie prywatnych ruchów kapita∏u w funkcjonowaniu mi´dzynarodowego systemu walutowego. Wzros∏a ich rola w procesach dostosowawczych, kszta∏towaniu p∏ynnoÊci mi´dzynarodowej i okreÊlaniu poziomów kursów walutowych. W warunkach otwartych rynków kapita∏owych rzàdy majà trudnoÊci w sterowaniu kursem walutowym, politykà dostosowawczà i p∏ynnoÊcià. Polityka monetarna sta∏a si´ w du˝ym stopniu uzale˝niona od labilnych przep∏ywów prywatnego kapita∏u, a tym samym mniej efektywna. Wzros∏a rola dyscyplinujàcego dzia∏ania rynku w tym znaczeniu, ˝e rynek „nagradza” kraje dobrze zarzàdzane, a „karze” êle zarzàdzane. Dyscyplina rynku zmusza wi´c do post´powania w bezpieczny i rozsàdny sposób. S∏aboÊci wspó∏czesnego mi´dzynarodowego systemu... 27 3. S∏aboÊci wspó∏czesnego systemu walutowego Wspó∏czesny mi´dzynarodowy system walutowy ma kilka istotnych s∏aboÊci: – du˝e wahania kursów walutowych, – znaczne i utrzymujàce si´ przez d∏u˝szy czas odchylenia kursów g∏ównych Êwiatowych walut od poziomu ich d∏ugookresowej równowagi, – niedostateczna koordynacja polityki ekonomicznej mi´dzy g∏ównymi krajami uprzemys∏owionymi, – nieskutecznoÊç przeciwdzia∏ania kryzysom finansowym i ∏agodzenia ich negatywnych nast´pstw. Du˝a zmiennoÊç kursów walutowych, poprzez wzrost kosztów transakcyjnych, stwarza zagro˝enie dla dynamiki i wolumenu mi´dzynarodowych obrotów handlowych. W praktyce okazuje si´ jednak, ˝e koszty transakcyjne nie sà nadmiernym obcià˝eniem dla firm prowadzàcych wymian´ handlowà z zagranicà, a ponadto firmy te nauczy∏y si´ skutecznie zabezpieczaç przed wahaniami kursów walutowych, jednoczeÊnie minimalizujàc koszty transakcji zabezpieczajàcych. Z analiz MFW wynika, ˝e fluktuacje kursów walutowych nie mia∏y wi´kszego negatywnego wp∏ywu na mi´dzynarodowe przep∏ywy handlowe5. Potencjalnie bardziej szkodliwy wp∏yw na mi´dzynarodowe obroty handlowe i kapita∏owe wywierajà du˝e odchylenia kursów rynkowych od poziomu d∏ugookresowej równowagi6. PrzewartoÊciowana waluta, poprzez podro˝enie eksportu i potanienie importu, zmniejsza mi´dzynarodowà konkurencyjnoÊç danej gospodarki, a tym samym zniekszta∏ca jej wzorzec specjalizacji produkcji i handlu. Znaczne i d∏ugookresowe odchylenia kursów rynkowych od poziomu równowagi, powodowane labilnymi przep∏ywami mi´dzynarodowego kapita∏u, nie mogà byç neutralizowane za pomocà transakcji zabezpieczajàcych. Pociàgajà one za sobà ujemne skutki dla realnej sfery gospodarki w postaci wzrostu bezrobocia, bankructw, niewykorzystania aparatu wytwórczego, a tak˝e nasilenia si´ protekcjonizmu. Najwa˝niejsze znaczenie majà odchylenia od poziomów równowagi kursów kluczowych walut Êwiata (dolara amerykaƒskiego, euro i jena japoƒskiego), które sà jednà z przyczyn utrzymujàcej si´ w Êwiecie nierównowagi, przejawiajàcej si´ w nadwy˝ce handlowej Japonii, deficycie handlowym USA i wysokim bezrobociu w Europie7. Wed∏ug szacunków Zarzàdu Rezerwy Federalnej USA, przewartoÊciowanie dolara amerykaƒskiego w latach 1980-1985, które wynios∏o ok. 40% wobec dziesi´ciu walut krajów najwy˝ej uprzemys∏owionych, spowodowa∏o ogromny przyrost deficytu handlowego USA (którego wysokoÊç odpowiada∏a ∏àcznej nadwy˝ce handlowej Japonii i Niemiec) oraz wzrost Exchange Rate Volatility and World Trade, IMF, Washington, D.C. 1984. Por. J. Williamson, Target Zones and the Management of the Dollar, „Brooking Papers on Economic Activity” 1986, nr 1. 7 Nale˝y podkreÊliç, ˝e g∏ównym êród∏em nierównowagi w skali globalnej jest wewn´trzna nierównowaga strukturalna w g∏ównych krajach uprzemys∏owionych. 5 6 28 Lidia Mesjasz protekcjonizmu w Stanach Zjednoczonych8. Pomimo ˝e do koƒca 1988 r. mi´dzynarodowa wartoÊç dolara spad∏a poni˝ej poziomu osiàganego w latach 1980–1981, a tym samym jego przewartoÊciowanie zosta∏o ca∏kowicie wyeliminowane, nierównowaga w globalnym handlu utrzymywa∏a si´ nadal i nie wykazywa∏a oznak spadku. Wahania kursów kluczowych walut Êwiata majà równie˝ negatywny wp∏yw na gospodarki krajów, które na sztywno powiàza∏y swe waluty z walutami kluczowymi, co z ca∏à ostroÊcià ujawni∏y kryzysy walutowe w krajach Azji Po∏udniowo-Wschodniej w latach 1997–1998. Sztywne powiàzanie walut krajów azjatyckich z dolarem amerykaƒskim odbi∏o si´ ujemnie na ich eksporcie wskutek aprecjacji dolara wobec jena w okresie 1995–1998 (w czerwcu 1995 r. dolar kosztowa∏ 80 jenów, a w lipcu 1998 r. ju˝ 140 jenów). Spowodowane aprecjacjà dolara pogorszenie konkurencyjnoÊci towarów azjatyckich wobec towarów japoƒskich by∏o bezpoÊrednià przyczynà wybuchu kryzysu walutowego w Azji. Wzmocnienie dolara wywo∏a∏o tak˝e trudnoÊci gospodarcze Argentyny i Turcji w 2000 r. Dlatego w∏aÊnie zapobieganie kryzysom finansowym polega mi´dzy innymi na wyborze odpowiedniej polityki kursowej. Kolejnà s∏aboÊcià wspó∏czesnego msw jest brak mechanizmów zapewniajàcych koordynacj´ polityki makroekonomicznej pomi´dzy g∏ównymi krajami uprzemys∏owionymi. Koordynacja polityki w wymiarze mi´dzynarodowym nie wydaje si´ w praktyce mo˝liwa, przynajmniej tak d∏ugo, jak d∏ugo b´dà istnia∏y ró˝nice mi´dzy g∏ównymi krajami uprzemys∏owionymi w hierarchii celów: inflacja–bezrobocie. Dotychczasowa wspó∏praca mi´dzynarodowa mia∏a sporadyczny charakter, a jej zakres by∏ ograniczony. Przyk∏adem udanej wspó∏pracy w wymiarze globalnym by∏o z∏agodzenie skutków za∏amania na gie∏dzie w 1987 r., powstrzymanie rozszerzenia si´ na inne kraje wschodzàce kryzysu walutowego w Meksyku w latach 1994–1995, a tak˝e wspólne interwencje na rynku walutowym g∏ównych krajów uprzemys∏owionych (USA, Niemcy, Japonia) w celu przeciwdzia∏ania aprecjacji dolara amerykaƒskiego w 1985 r. (umowa z la Plaza z 22 wrzeÊnia 1985 r.), aprecjacji jena w 1995 r. oraz silnej deprecjacji euro jesienià 2000 r. Nale˝y przypuszczaç, ˝e taki nieformalny system wspólnych interwencji walutowych krajów grupy G-3 b´dzie kontynuowany w przypadku „nadmiernych” odchyleƒ kursów kluczowych walut od poziomu ich równowagi, co powinno przyczyniç si´ do ograniczenia zakresu ich wzajemnych wahaƒ. ˚aden bowiem rzàd nie jest zainteresowany pogarszaniem swojej z∏ej sytuacji9. 8 Wed∏ug niektórych szacunków, w wyniku przewartoÊciowania dolara deficyt handlowy USA w 1985 r. by∏ o ok. 60–70 mld USD wy˝szy (tj. ok. 2-krotnie) w porównaniu z sytuacjà, gdyby wartoÊç dolara utrzyma∏a si´ na poziomie z 1980 r. Deficyt ten spowodowa∏ utrat´ ok. 2 mln miejsc w pracy w USA. Por. D. Salvatore, International Monetary and Financial Arrangements: Present and Future, „Open Economies Review” 1998, vol. 9, nr 1, s. 377–378. 9 Szerzej na ten temat por. S. Fischer, Exchange Rate Regimes: Is the Biopolar View Correct?, „Journal of Economic Perspectives” 2001, vol. 15, nr 2. S∏aboÊci wspó∏czesnego mi´dzynarodowego systemu... 29 Ostatnià i najwi´kszà chyba s∏aboÊcià wspó∏czesnego mi´dzynarodowego systemu walutowego, która sta∏a si´ bezpoÊrednim impulsem do podj´cia gruntownej jego reformy, jest brak skutecznoÊci w zapobieganiu i rozwiàzywaniu kryzysów finansowych. Podstawowe zasady wspó∏czesnego msw, stworzone jeszcze w Bretton Woods, sà kompletnie nieprzydatne w Êrodowisku w pe∏ni zintegrowanych rynków finansowych i swobodnych przep∏ywów mi´dzynarodowego kapita∏u. Poszczególne kraje chcàc korzystaç z przywilejów globalizacji otworzy∏y swoje gospodarki na przep∏ywy transgranicznego kapita∏u, ale jednoczeÊnie nie zabezpieczy∏y si´ przed zagro˝eniami, jakie niesie ze sobà du˝a mobilnoÊç kapita∏u, zw∏aszcza krótkoterminowego. Nie wdro˝ono reform instytucjonalnych, które by umo˝liwi∏y wzmocnienie krajowych systemów regulacji i nadzoru nad rynkami i instytucjami finansowymi, a tym samym zmniejszy∏y ryzyko pokusy nadu˝ycia (moral hazard). Wydaje si´, ˝e wspó∏czesne kryzysy finansowe sà wynikiem nienadà˝ania sfery regulacji w poszczególnych krajach i w Êwiecie jako ca∏oÊci za przemianami post´pujàcymi w sferze wymiany i produkcji. Mo˝na wskazaç na liczne przyk∏ady wyst´powania tego dysonansu: 1) otwartoÊç gospodarek i globalizujàce si´ rynki finansowe, a z drugiej strony narodowa polityka pieni´˝na, 2) niebywa∏y wzrost ruchliwoÊci i wolumenu kapita∏u wobec cz´sto nadmiernie usztywnionych kursów walutowych, 3) nieadekwatnoÊç zasad funkcjonowania MFW wypracowanych w warunkach reglamentacji przep∏ywów kapita∏owych do sytuacji powszechnej otwartoÊci na przep∏ywy kapita∏owe i zglobalizowanych rynków, 4) wielka potencjalnie skala strumieni, a z drugiej strony szczup∏e rezerwy i znikome szanse skutecznego sterowania nimi10. Reforma mi´dzynarodowego systemu walutowo-finansowego ma na celu ∏agodzenie tego dysonansu, g∏ównie poprzez zmiany instytucjonalne i strukturalne na szczeblu krajów oraz mi´dzynarodowych instytucji finansowych, w tym zw∏aszcza MFW. Ostatecznym celem reformy jest zbudowanie silniejszego i bardziej odpornego na kryzysy mi´dzynarodowego systemu finansowego, umo˝liwiajàcego wszystkim krajom dyskontowanie korzyÊci p∏ynàcych z globalizacji rynków finansowych. 4. Kierunki reformy mi´dzynarodowego systemu finansowego 4.1. Zapobieganie kryzysom finansowym Reforma mi´dzynarodowego systemu finansowego zmierza w dwóch kierunkach: zapobiegania kryzysom finansowym oraz ∏agodzenia przebiegu i skutków kryzysów ju˝ powsta∏ych. 10 K. Lutkowski, Mechanizm kryzysów walutowych w Êwietle ostatnich zak∏óceƒ na mi´dzynarodowych rynkach finansowych, Referat na konferencj´ „Kryzys finansowy na rynkach wschodzàcych”, Kolegium Gospodarki Âwiatowej, SGH, Warszawa, 6.11.1998. 30 Lidia Mesjasz Za najwa˝niejsze dzia∏ania na rzecz zapobiegania kryzysom uznano: – zmniejszenie zewn´trznej wra˝liwoÊci krajów na kryzysy, – wzmocnienie krajowych systemów finansowych, – rozwój i rozpowszechnianie mi´dzynarodowych standardów i kodeksów dobrych praktyk, – odpowiednià liberalizacj´ rachunku kapita∏owego, – wybór w∏aÊciwego re˝imu kursu walutowego, – popraw´ przejrzystoÊci. Zmniejszenie zewn´trznej wra˝liwoÊci krajów na kryzysy Zak∏ada si´, ˝e wczesne zidentyfikowanie potencjalnych obszarów wra˝liwoÊci kraju na szoki zewn´trzne oraz poprawa systemu zarzàdzania tà wra˝liwoÊcià mogà uchroniç kraj przed kryzysem. W tym celu kraje powinny: 1) poprawiç systemy zarzàdzania rezerwami mi´dzynarodowymi i d∏ugiem zagranicznym, 2) wzmocniç systemy monitorowania i kontroli przep∏ywów kapita∏u, zw∏aszcza krótkoterminowego, 3) zwi´kszyç zakres i szczegó∏owoÊç informacji przekazywanych do MFW dotyczàcych ich zewn´trznej wra˝liwoÊci. Aby pomóc krajom cz∏onkowskim w realizacji powy˝szych celów, MFW opracowa∏ ogólne zasady zarzàdzania rezerwami walutowymi i d∏ugiem zagranicznym, a tak˝e standardy rozpowszechniania danych ekonomicznych i finansowych (por. tabela 1). Wdro˝enie wspomnianych standardów i zasad przez poszczególne kraje powinno przyczyniç si´ do poprawy jakoÊci, regularnoÊci i kompleksowoÊci udost´pnianych danych, utrzymywania odpowiedniej struktury zad∏u˝enia zagranicznego poprzez unikanie nadmiernej akumulacji zobowiàzaƒ krótkoterminowych oraz zapewnienie odpowiedniego poziomu oficjalnych rezerw walutowych i p∏ynnoÊci systemu bankowego. W ramach regularnych konsultacji przeprowadzanych z krajami cz∏onkowskimi na mocy art. IV Statutu, MFW szczególnà uwag´ przywiàzuje obecnie do analizy rachunku kapita∏owego, zad∏u˝enia zagranicznego i oficjalnych rezerw dewizowych, co ma na celu wczesnà identyfikacj´ potencjalnych czynników wra˝liwoÊci kraju na szoki zewn´trzne. W zwiàzku z post´pujàcà integracjà rynków finansowych i zwiàzanych z tym zagro˝eƒ, MFW zintensyfikowa∏ swoje regularne kontakty z prywatnymi rynkami kapita∏owymi. W tym celu powo∏a∏ w marcu 2001 r. Departament Mi´dzynarodowych Rynków Kapita∏owych (International Capital Markets Department), który prowadzi regularny monitoring rynków kapita∏owych. Lepsze zrozumienie zasad funkcjonowania rynków kapita∏owych oraz rozpoznanie potencjalnych czynników wra˝liwoÊci krajów na kryzysy ma pomóc Funduszowi w konstruowaniu wskaêników wczesnego ostrzegania przed kryzysami. Wzmocnienie krajowych systemów finansowych Cz´stà przyczynà kryzysów walutowych w krajach wschodzàcych by∏y wewn´trzne s∏aboÊci sektora finansowego (niew∏aÊciwe regulacje ostro˝noÊcio- S∏aboÊci wspó∏czesnego mi´dzynarodowego systemu... 31 we, niska jakoÊç nadzoru, niskie standardy zarzàdzania ryzykiem itp.). Identyfikacja tych s∏aboÊci oraz ich usuwanie jest jednym z wa˝niejszych kierunków reformy msw. W celu poprawy oceny stabilnoÊci krajowych sektorów finansowych MFW, we wspó∏pracy z innymi organizacjami mi´dzynarodowymi, opracowuje wskaêniki bezpieczeƒstwa finansowego na poziomie makro i mikro. Wspólnie z Bankiem Âwiatowym prowadzi monitoring sektora finansowego krajów cz∏onkowskich, sporzàdza jego oceny ukierunkowane na wczesne wykrywanie s∏aboÊci oraz pomaga w przygotowaniu programów dostosowawczych pozwalajàcych na ich usuwanie. W tym celu w 1999 r. MFW i Bank Âwiatowy uruchomi∏y programy oceny sektora finansowego (Financial Sector Assessment Programs – FSAPs), które sà podstawà przygotowywanych przez Fundusz ocen stabilnoÊci sektora finansowego (Financial Sector Stability Assessment – FSSA) krajów cz∏onkowskich. Coraz wi´ksza liczba krajów uczestniczy w obu wspomnianych programach. Programami oceny planuje si´ objàç równie˝ w coraz szerszym zakresie kraje b´dàce centrami finansowymi nie podlegajàcymi regulacji (offshore financial centers). Szczególny nacisk k∏adzie si´ na przyj´cie przez centra finansowe mi´dzynarodowych standardów ostro˝noÊciowych i nadzorczych. W dalszej perspektywie planowane jest w∏àczenie centrów offshore w walk´ z nadu˝yciami finansowymi, a zw∏aszcza praniem brudnych pieni´dzy. Rozwój i rozpowszechnianie mi´dzynarodowych standardów i kodeksów dobrych praktyk Umacnianie krajowych systemów finansowych uzale˝nione jest tak˝e od rozwoju mi´dzynarodowych standardów i kodeksów dobrych praktyk, odnoszàcych si´ zarówno do szczebla makro, jak i mikro. Przyj´cie i przestrzeganie przez poszczególne kraje powszechnie akceptowanych standardów ograniczy podejmowanie nadmiernego ryzyka przez instytucje finansowe i podmioty gospodarcze oraz przyczyni si´ do prowadzenia bardziej rozwa˝nej polityki makroekonomicznej, co z kolei przywróci zaufanie rynków i zmniejszy podatnoÊç gospodarki na nag∏e odp∏ywy kapita∏u prowadzàce do kryzysów. W ten sposób zostanà stworzone warunki bezpieczeƒstwa obrotów na globalnym rynku finansowym, a to oznacza, ˝e mi´dzynarodowy system finansowy b´dzie funkcjonowa∏ bardziej stabilnie. Tworzeniem i upowszechnianiem mi´dzynarodowych standardów i kodeksów zajmuje si´ wiele mi´dzynarodowych organizacji, instytucji i komitetów ekspertów. Najwa˝niejsze standardy oraz tworzàce je cia∏a zosta∏y zestawione w tabeli 1. MFW i Bank Âwiatowy poza tym, ˝e same ustanawiajà standardy w dziedzinach b´dàcych obszarem ich bezpoÊredniego zainteresowania (polityka fiskalna, monetarna, finansowa, niewyp∏acalnoÊç), zajmujà si´ równie˝ ich upowszechnianiem i nadzorujà ich wdra˝anie przez kraje cz∏onkowskie. Raporty dotyczàce przestrzegania standardów i kodeksów (Report on the Observance of Standards and Codes – ROSCs) sà publikowane na stronach inter- Lidia Mesjasz 32 Tabela 1. Kluczowe standardy gwarantujàce stabilnoÊç systemu finansowego Obszar przedmiotowy Standard Instytucja tworzàca Polityka makroekonomiczna i przejrzystoÊç danych PrzejrzystoÊç polityki pieni´˝nej i finansowej Kodeks dobrej praktyki w zakresie przejrzystoÊci polityki pieni´˝nej i finansowej MFW PrzejrzystoÊç polityki fiskalnej Kodeks dobrej praktyki w zakresie przejrzystoÊci polityki fiskalnej MFW Rozpowszechnianie danych Standard dotyczàcy rozpowszechniania informacji specjalnych (SDDS) System rozpowszechniania informacji ogólnych (GDDS) MFW Infrastruktura instytucjonalna i rynkowa Niewyp∏acalnoÊç Zasady i wytyczne skutecznego Bank Âwiatowy post´powania w przypadku niewyp∏acalnoÊci oraz systemy w∏aÊciwego funkcjonowania instytucji kredytowych Nadzór korporacyjny Zasady nadzoru korporacyjnego OECD RachunkowoÊç Mi´dzynarodowe standardy rachunkowoÊci Komisja Mi´dzynarodowych Standardów RachunkowoÊci (IASB) Audyt Mi´dzynarodowe standardy prowadzenia audytu Mi´dzynarodowa Federacja Ksi´gowych (IFAC) P∏atnoÊci i rozliczenia Podstawowe zasady dla wa˝nych systemów p∏atniczych Komitet ds. Systemów P∏atniczych i Rozliczeniowych (CPSS) IntegralnoÊç rynku 40 rekomendacji dla skoncentrowanych dzia∏aƒ finansowych dotyczàcych prania pieni´dzy Akcja finansowa ds. prania pieni´dzy (FATF) Regulacje i nadzór finansowy Nadzór bankowy Zasady efektywnego nadzoru bankowego Bazylejski Komitet Nadzoru Bankowego (BCBS) Regulacje rynku papierów wartoÊciowych Cele i zasady regulacji rynku papierów wartoÊciowych Mi´dzynarodowa Organizacja Komisji Papierów WartoÊciowych (IOSCO) Nadzór ubezpieczeniowy Zasady nadzoru ubezpieczeniowego Mi´dzynarodowe Stowarzyszenie Nadzoru nad Instytucjami Ubezpieczeniowymi (IAIS) èród∏o: International Standards and Codes to Strenghten Financial Systems, „Financial Stability Forum” 2001, April. S∏aboÊci wspó∏czesnego mi´dzynarodowego systemu... 33 netowych MFW za zgodà poszczególnych krajów. Ujawnianie informacji o stosowaniu mi´dzynarodowych standardów przyczynia si´ do wzmocnienia dyscypliny rynku, co zmniejsza ryzyko wystàpienia kryzysu. Du˝e znaczenie dla wzmocnienia krajowych systemów finansowych ma wdro˝enie zasad efektywnego nadzoru bankowego, ze wzgl´du na znaczenie banków dla stabilnoÊci ca∏ego systemu. Wa˝ne jest tak˝e przyj´cie mi´dzynarodowych standardów rachunkowoÊci i audytu, co pozwoli zwi´kszyç przejrzystoÊç i porównywalnoÊç sprawozdaƒ finansowych, a tym samym zmniejszy asymetri´ informacji b´dàcà jednà z kluczowych przyczyn kryzysów walutowych. Liberalizacja rachunku kapita∏owego Poglàdy na temat liberalizacji dewizowej ewoluowa∏y w ciàgu ostatnich kilkunastu lat11. Do koƒca lat 80. przewa˝a∏ poglàd, ˝e warunkiem liberalizacji dewizowej jest posiadanie odpowiednio silnej gospodarki (wysoka konkurencyjnoÊç, niska inflacja, wysokie rezerwy walutowe). Tylko kraje najwy˝ej rozwini´te mog∏y zatem pozwoliç sobie na pe∏nà wymienialnoÊç swoich walut, do której jednak˝e dochodzi∏y stopniowo, a liberalizacja krótkoterminowych przep∏ywów kapita∏u stanowi∏a ostatni etap tego procesu. Z poczàtkiem lat 90. zaczà∏ si´ upowszechniç poglàd, ˝e to w∏aÊnie daleko idàca liberalizacja obrotów dewizowych prowadzi do sukcesu gospodarczego. Niektóre kraje wschodzàce (np. Argentyna, Indonezja, Czechy, Estonia i ¸otwa) zdecydowa∏y si´ wi´c na ca∏kowità liberalizacj´ dewizowà. Inne kraje tej grupy zliberalizowa∏y obroty kapita∏owe przynajmniej cz´Êciowo, w tym tak˝e w pewnym stopniu przep∏ywy kapita∏ów krótkoterminowych. Opami´tanie przynios∏a dopiero fala kryzysów walutowych w drugiej po∏owie lat 90., która zwróci∏a uwag´ na niebezpieczeƒstwa zwiàzane z radykalnà liberalizacjà dewizowà, zw∏aszcza w przypadku krajów wschodzàcych, których gospodarki charakteryzowa∏y si´ istotnymi s∏aboÊciami instytucjonalno-strukturalnymi. Od tego czasu ponownie zacz´to akcentowaç pewne minimalne warunki, jakie powinny byç spe∏nione przed dokonaniem takiej liberalizacji, oraz to, ˝e lepiej przeprowadzaç jà w sposób stopniowy12. Chocia˝ w warunkach globalizacji rynków finansowych i ciàg∏ego rozwoju instrumentów pochodnych stopniowa liberalizacja sta∏a si´ praktycznie niemo˝liwa, gdy˝ mo˝na jà ∏atwo obejÊç za pomocà ju˝ istniejàcych instrumentów pochodnych, to Zarzàd MFW uwa˝a, ˝e muszà byç spe∏nione pewne warunki wst´pne przed dokonaniem pe∏nej liberalizacji rachunku kapita∏owego. Fundusz podkreÊla koniecznoÊç jednostkowego podejÊcia (case by case) do liberalizacji rachunku kapita∏owego i wczeÊniejszego wdro˝enia pewnych minimalnych warunków, zw∏aszcza regulacji ostro˝noÊciowych, co poprawi zarzàdzanie ryzykiem. Ponadto Fundusz uwa˝a, ˝e liberalizacja powinna byç 11 Por. W. Ma∏ecki, A. S∏awiƒski, R. Piasecki, U. ˚u∏awska, Kryzysy walutowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001, s. 179–180. 12 M. Feldstein, Refocusing the IMF, „Foreign Affairs” 1998, March/April. 34 Lidia Mesjasz wspierana przez spójnà polityk´ makroekonomicznà i rozwiàzania instytucjonalne, które pozwolà uczestnikom rynku prawid∏owo oceniç ryzyko. Chocia˝, zdaniem Funduszu, kontrola obrotów kapita∏owych nie mo˝e zastàpiç rozwa˝nej polityki makroekonomicznej i strukturalnej, to jednak w okreÊlonych sytuacjach pozwala gospodarce na dokonanie niezb´dnych dzia∏aƒ naprawczych. Wybór re˝imu kursu walutowego Kursy walutowe sà jednym z kluczowych aspektów reformy msw. Rodzaj polityki kursowej ma bowiem centralne znaczenie dla zagro˝enia kryzysem walutowym. Jednak˝e twórcy nowej „mi´dzynarodowej architektury finansowej” unikajà jednoznacznego ustosunkowania si´ do kwestii wyboru re˝imu kursu walutowego, gdy˝ kurs walutowy stanowi jeden z wierzcho∏ków „trójkàta niemo˝liwoÊci” (inconsistency trinity), który wskazuje, ˝e niemo˝liwe jest jednoczesne osiàgni´cie trzech celów, tj. utrzymanie sta∏ego kursu walutowego, swobody przep∏ywów kapita∏owych oraz niezale˝nej polityki pieni´˝nej ukierunkowanej na realizacj´ celów wewn´trznych. Kryzysy walutowe o˝ywi∏y na nowo dyskusj´ na temat wyboru optymalnego systemu kursu walutowego dla gospodarki Êwiatowej, a szczególnie dla krajów rozwijajàcych si´ w warunkach globalizacji rynków finansowych. Centralnym punktem dyskusji jest to, czy rzàd woli makroekonomicznà niezale˝noÊç, którà zapewniajà kursy p∏ynne, czy mikroekonomiczne korzyÊci, które towarzyszà kursom sta∏ym. Zdaniem cz´Êci ekonomistów, w Êrodowisku wysokiej mobilnoÊci transgranicznego kapita∏u kursy sta∏e sà znacznie trudniejsze do utrzymania (sustainable), a tym samym bardziej podatne na kryzysy ni˝ „skrajne” rozwiàzania kursowe, tzn. kurs w pe∏ni sztywny lub w pe∏ni p∏ynny13. Inni ekonomiÊci utrzymujà, ˝e dla wielu krajów rozwijajàcych si´ skrajne rozwiàzania kursowe nie sà dobrym rozwiàzaniem14. Dotyczy to zw∏aszcza krajów o niskim jeszcze stopniu integracji z mi´dzynarodowymi rynkami kapita∏owymi, dla których kursy sta∏e sà lepszym rozwiàzaniem. Dzi´ki bowiem istniejàcym barierom uniemo˝liwiajàcym swobodny przep∏yw kapita∏ów, kraje te mogà jednoczeÊnie realizowaç dwa cele, tj. stabilny kurs waluty i niezale˝nà polityk´ pieni´˝nà. Natomiast dla gospodarek wschodzàcych, które w pe∏ni zintegrowa∏y si´ z globalnym rynkiem kapita∏owym, elastyczne systemy kursowe, jako mniej podatne na presje spekulacyjne, wydajà si´ lepszym rozwiàzaniem. 13 Por. B. Eichengreen, International Monetary Arrangements for the 21st Century, Brookings Institutions, Washington, D.C. 1994; M. Obstfeld i K. Rogoff, op. cit.; M. Goldstein, Safeguarding Prosperity in a Global Financial System: The Future of International Financial Architecture, Institute for International Economics, Washington, D.C. 1999; L. Summers, Testimony Before the Senate Foreign Relations Subcommittee on International Economic Policy and Export/ Trade Promotion, U.S. Senate, 106th Congress, 1st Session, 27.01.1999. 14 Szerzej na ten temat por. J. Frankel, No Single Currency is Right for All Countries or at All Times, „NBER Working Paper” nr 7338, 1999; J. Williamson, Exchange Rate Regimes for Emerging Markets: Reviving the Intermediate Option, IIE, Washington, D.C, 2000; S. Fischer, op. cit. S∏aboÊci wspó∏czesnego mi´dzynarodowego systemu... 35 Wybór re˝imu kursowego zale˝y zatem od charakterystyki danej gospodarki, w tym m.in. od poziomu rozwoju gospodarczego i finansowego oraz stopnia otwarcia. J. Frankel twierdzi, ˝e „nie ma jednego re˝imu kursu walutowego dobrego dla wszystkich krajów, a nawet dla tego samego kraju ró˝ne re˝imy kursowe mogà byç dobre w ró˝nym czasie”. MFW podzielajàc ten poglàd zaleca krajom cz∏onkowskim, aby wybiera∏y taki rodzaj polityki kursowej, która najlepiej s∏u˝y realizacji ich celów w danych warunkach gospodarczych i przy danym poziomie rozwoju instytucjonalnego. Wa˝ne jest, aby wybrany re˝im kursu walutowego by∏ spójny z realizowanà politykà makroekonomicznà. Ta ostatnia bowiem ma decydujàce znaczenie dla utrzymania zrównowa˝onego wzrostu i stabilnoÊci finansowej. Poprawa przejrzystoÊci Jednym z kluczowym elementów w procesie umacniania architektury mi´dzynarodowego systemu finansowego jest zwi´kszenie przejrzystoÊci (transparency). Obecne propozycje zach´cajà kraje do regularnego publikowania wiarygodnych danych ekonomicznych i finansowych oraz informacji na temat prowadzonej polityki ekonomicznej. Lepsze informacje i przejrzysta polityka gospodarcza zmniejszajà skal´ wyst´powania asymetrii informacji, pozwalajà rynkom lepiej oceniaç wiarygodnoÊç potencjalnych kredytobiorców, co zmniejsza ryzyko kryzysu oraz jego przenoszenia si´ na inne kraje. Od 1997 r. MFW i kraje cz∏onkowskie podejmujà dzia∏ania na rzecz zwi´kszenia przejrzystoÊci, obejmujàce m.in.: (a) udost´pnianie dokumentów zawierajàcych oceny poszczególnych gospodarek krajów cz∏onkowskich, sporzàdzane przez Fundusz na podstawie art. IV konsultacji, (b) publikowanie raportów w sprawie wykorzystania Êrodków Funduszu, (c) dalsze zwi´kszanie dost´pu do archiwów Funduszu (skrócenie czasu oczekiwania na dost´p do dokumentów), (d) publikowanie lisów intencyjnych, programów dostosowawczych i programów reform ekonomicznych wspieranych przez Fundusz, (e) publikowanie informacji na temat p∏ynnoÊci finansowej Funduszu, êróde∏ finansowania jego dzia∏alnoÊci oraz rachunków poszczególnych cz∏onków, (f) prezentowanie zewn´trznych ocen dzia∏alnoÊci badawczej i nadzorczej Funduszu. 4.2. Rozwiàzywanie kryzysów finansowych Dzia∏ania na rzecz rozwiàzywania kryzysów finansowych koncentrujà si´ na dwóch kwestiach: – zwi´kszenia uczestnictwa sektora prywatnego w ∏agodzeniu skutków kryzysów, – zapewnienia efektywniejszego wykorzystania Êrodków finansowych MFW poprzez dostosowanie polityki kredytowej Funduszu do potrzeb krajów cz∏onkowskich w warunkach integracji rynków finansowych. 36 Lidia Mesjasz Uczestnictwo sektora prywatnego w rozwiàzywaniu kryzysów Podstawowà formà ∏agodzenia przebiegu kryzysów walutowych jest dostarczenie p∏ynnoÊci krajom dotkni´tym kryzysem, co mo˝e zapobiec przekszta∏ceniu si´ kryzysu walutowego w bardziej niebezpieczny kryzys systemowy. Mi´dzynarodowi kredytodawcy, w tym przede wszystkim MFW, nie chcà, aby kraje otrzymujàce po˝yczki wykorzystywa∏y mi´dzynarodowe pieniàdze na sp∏at´ zad∏u˝enia wobec sektora prywatnego. Uwa˝ajà, ˝e sektor prywatny powinien uczestniczyç w operacjach po˝yczkowych i tym samym ponosiç cz´Êç odpowiedzialnoÊci za ryzyko udzielonego wczeÊniej kredytu. Wzmocni∏oby to dyscyplin´ rynku i ograniczy∏o pokus´ nadu˝ycia (nadmierne udzielanie kredytów przez prywatnych kredytodawców w nadziei, ˝e ich straty zostanà pokryte z pieni´dzy publicznych). Wa˝nym argumentem przemawiajàcym za udzia∏em sektora prywatnego w pakietach po˝yczkowych sà ograniczone zasoby po˝yczkowe Funduszu. Banki wierzycielskie bronià si´ jednak˝e przed dalszym kredytowaniem krajów dotkni´tych kryzysem argumentujàc, ˝e straty, jakie ju˝ ponios∏y z tytu∏u niewyp∏acalnoÊci kredytobiorców, sà olbrzymie. Przez ostatnich kilka lat dokona∏ si´ znaczny post´p w rozwoju mechanizmów umo˝liwiajàcych w∏àczenie si´ sektora prywatnego w rozwiàzywanie kryzysów. Jednym z nich jest tworzenie prywatnych awaryjnych linii kredytowych w du˝ych bankach mi´dzynarodowych na mocy dobrowolnych umów mi´dzy tym bankami a w∏adzami monetarnymi poszczególnych krajów. Wykorzystanie otwartych linii kredytowych w momencie wystàpienia kryzysu mo˝e z∏agodziç panik´ wÊród inwestorów i zmniejszyç koszty kryzysu dla obu stron. Stosowne umowy w sprawie otwarcia awaryjnych linii kredytowych w bankach zagranicznych podpisa∏y ju˝ Argentyna, Meksyk i Indonezja. Innym sposobem w∏àczenia si´ sektora prywatnego w rozwiàzywanie przysz∏ych kryzysów jest propozycja polegajàca na wprowadzeniu do mi´dzynarodowych umów obligacji po˝yczek paƒstwowych klauzul grupowego dzia∏ania (collective action clauses), uprawniajàcych kwalifikowanà wi´kszoÊç wierzycieli-posiadaczy danej obligacji do podejmowania decyzji wià˝àcych dla pozosta∏ych wierzycieli danej obligacji. Klauzule tego typu u∏atwi∏yby i przyspieszy∏y proces restrukturyzacji suwerennego d∏ugu zmuszajàc mniejszoÊç wierzycieli do podporzàdkowania si´ woli wi´kszoÊci15. Proces w∏àczania ww. klauzul do mi´dzynarodowych umów po˝yczek obligacji paƒstwowych przebiega stosunkowo wolno. Jeszcze dalej idàcym rozwiàzaniem jest propozycja MFW z 2001 r. dotyczàca utworzenia formalnego mechanizmu restrukturyzacji d∏ugu paƒstwowego (Sovereign Debt Restructuring Mechanism – SDRM). Istnienie takiego mechanizmu pozwoli∏oby ograniczyç finansowanie realizacji programów 15 Szerzej na ten temat por. Resolving Sovereign Liquidity Crises, Group of 10, Washington, D.C. 1996; Report of the Working Group on International Financial Crises, Group of 22, Washington, D.C. 1998; Declaration of G-7 Finance Ministers and Central Bank Governors, Group of 7, Washington, D.C. 1998 (http://www.imf.org/external/np/g7/103098dc.htm). S∏aboÊci wspó∏czesnego mi´dzynarodowego systemu... 37 dostosowawczych ze êróde∏ publicznych poprzez szersze zaanga˝owanie si´ sektora prywatnego w proces restrukturyzacji zad∏u˝enia. Plan zak∏ada stworzenie ram prawnych umo˝liwiajàcych stosowanie klauzul zbiorowego dzia∏ania w odniesieniu do wszystkich instrumentów d∏u˝nych, w tym tak˝e kredytów bankowych. SDRM umo˝liwia∏by konsolidacj´ wszystkich roszczeƒ wierzycieli wobec danego kraju, a kwalifikowana wi´kszoÊç wierzycieli mog∏aby przeg∏osowaç przyj´cie nowych warunków sp∏aty skonsolidowanego d∏ugu, które by∏yby wià˝àce dla pozosta∏ych wierzycieli. Planuje si´ równie˝ powo∏anie niezale˝nego forum ds. rozstrzygania sporów powstajàcych na tle stosowania mechanizmu restrukturyzacji d∏ugu. Wdro˝enie SDRM w praktyce wymaga∏oby zmian w Statucie MFW16. Dostosowanie polityki kredytowej MFW do warunków zintegrowanych rynków finansowych W odpowiedzi na zwi´kszone zapotrzebowanie na rezerwy wywo∏ane utratà zaufania rynków i w konsekwencji nag∏ym odp∏ywem zagranicznego kapita∏u, MFW utworzy∏ w 1997 r. dodatkowe u∏atwienie rezerwowe (Supplemental Reserve Facility – SFR), zapewniajàce nieograniczony dost´p do Êrodków Funduszu, przewy˝szajàcy limity obowiàzujàce dla regularnych u∏atwieƒ kredytowych. W latach 90. ze Êrodków SRF korzysta∏y m.in. Korea Po∏udniowa, Rosja i Brazylia, co zapobieg∏o przekszta∏ceniu si´ kryzysów walutowych w tych krajach w groêniejsze kryzysy systemowe. Udzielona przez MFW pomoc, choç na du˝à skal´, nie uratowa∏a walut tych krajów od g∏´bokiej dewaluacji, poniewa˝ przysz∏a zbyt póêno. Opóênienie by∏o spowodowane koniecznoÊcià wczeÊniejszego uzgodnienia z MFW programów gospodarczych. Pomoc uwarunkowana okazuje si´ ca∏kowicie nieprzydatna w warunkach wspó∏czesnych kryzysów walutowych wywo∏anych nag∏ym spadkiem zaufania rynków i pogorszeniem si´ rachunku kapita∏owego. W takich warunkach tylko natychmiastowa i bardzo du˝a pomoc finansowa mo˝e zapobiec g∏´bokiemu kryzysowi walutowemu. Wychodzàc naprzeciw nowej generacji kryzysów MFW utworzy∏ w 1999 r. awaryjnà lini´ kredytowà (Contingent Credit Line – CCL), która umo˝liwia∏a automatyczny i w nieograniczonej wysokoÊci dost´p do Êrodków finansowych Funduszu. CCL przeznaczona by∏a dla tzw. niewinnych ofiar, czyli krajów, które realizujà poprawnà polityk´ gospodarczà, ale nara˝one sà na negatywne wp∏ywy kryzysów zewn´trznych. Pomoc w ramach CCL nie by∏a uwarunkowana podpisaniem z MFW programu dostosowawczego. Mimo to, dost´p do Êrodków zosta∏ obwarowany rygorystycznymi warunkami (m.in. uzyskaniem pozytywnej oceny Zarzàdu Funduszu odnoÊnie do stosowania mi´dzynarodowych standardów finansowych, zadawalajàcym post´pem w zmniejszaniu wra˝liwoÊci na czynniki zewn´trzne, posiadaniem dobrych kon- 16 Szerzej na ten temat por. np. The Design of the Sovereign Debt Restructuring Mechanism – Further Consideration, IMF, 27.11.2002 (www.imf.org/external/np./pdr/sdrm/2002/ 112702.htm). 38 Lidia Mesjasz taktów z prywatnymi kredytodawcami). Trudne warunki dost´pu oraz obawa krajów przed negatywnà reakcjà rynków w przypadku skorzystania ze Êrodków CCL spowodowa∏y, ˝e ˝aden kraj nie zdecydowa∏ si´ na wykorzystanie awaryjnej linii kredytowej, która wygas∏a z mocy prawa 30 listopada 2003 r. Obecnie Fundusz rozwa˝a mo˝liwoÊç dostosowania swoich tradycyjnych instrumentów kredytowych typu stand-by, wykorzystywanych dla ∏agodzenia trudnoÊci p∏atniczych spowodowanych pogorszeniem si´ rachunku obrotów bie˝àcych, do celów zapobiegania kryzysom walutowym wywo∏anym pogorszeniem si´ rachunku kapita∏owego. 5. Podsumowanie Analiza przyczyn s∏aboÊci wspó∏czesnego mi´dzynarodowego systemu walutowego pozwala na stwierdzenie, ˝e jednà z najbardziej bolesnych s∏aboÊci jest niezdolnoÊç do zapobiegania kryzysom finansowym oraz ∏agodzenia ich negatywnych skutków. Wynika ona z niedopasowania mechanizmów funkcjonowania wspó∏czesnego systemu walutowego stworzonych w okresie powojennym do warunków zglobalizowanych rynków finansowych i pe∏nej swobody przep∏ywów kapita∏owych. Dokonujàca si´ obecnie reforma zmierza w kierunku zbudowania mi´dzynarodowego systemu finansowego bardziej odpornego na kryzysy, a tym samym umo˝liwiajàcego wszystkim krajom czerpanie d∏ugofalowych korzyÊci z globalizacji Êwiatowych finansów. Zbudowanie bardziej bezpiecznego i efektywnego systemu wymaga skoordynowanych dzia∏aƒ na szczeblu krajowym, regionalnym i mi´dzynarodowym. Dzia∏ania takie sà podejmowane od po∏owy lat 90., a ich koordynacjà zajmuje si´ Forum StabilnoÊci Finansowej utworzone w 1999 r. przy Banku Rozrachunków Mi´dzynarodowych w Bazylei. Rzàdy wielu krajów podejmujà wysi∏ki w kierunku wzmocnienia krajowych systemów finansowych, poprzez przyj´cie powszechnie akceptowanych w skali mi´dzynarodowej standardów zarzàdzania na szczeblu makro i mikro, a tak˝e zwi´kszenie przejrzystoÊci i popraw´ jakoÊci udost´pnianych informacji ekonomicznych i finansowych. Dzia∏ania te powinny przyczyniç si´ do zmniejszenia asymetrii informacji i pokusy nadu˝ycia (moral hazard), a tak˝e wzmocnienia dyscyplinujàcego dzia∏ania rynku, co z kolei powinno prowadziç do zmniejszenia ryzyka wystàpienia kryzysu i (lub) zara˝enia si´ kryzysem. W Êwietle powy˝szego tworzenie i upowszechnianie mi´dzynarodowych standardów i kodeksów dobrych praktyk jest jednym z najwa˝niejszych kierunków reformy msw, gdy˝ mo˝e przyczyniç si´ do zmniejszenia cz´stotliwoÊci pojawiania si´ kryzysów w przysz∏oÊci. Natomiast dla ∏agodzenia przebiegu kryzysów ju˝ powsta∏ych i poprawy efektywnoÊci ich rozwiàzywania wa˝ne znaczenie ma dostosowanie zasad polityki kredytowej Funduszu do nowych warunków masowych przep∏ywów kapita∏owych oraz zwi´kszenie udzia∏u sektora prywatnego w tym procesie. Reformy w tym obszarze przebiegajà bardzo S∏aboÊci wspó∏czesnego mi´dzynarodowego systemu... 39 wolno. Ich przyspieszenie zale˝eç b´dzie zarówno od dobrej woli rzàdów krajów uprzemys∏owionych, jak i akceptacji przez sektor prywatny ponoszenia wi´kszych kosztów swoich ryzykownych dzia∏aƒ. Literatura Annual Report, IMF, Washington, D.C. 2003. Declaration of G-7 Finance Ministers and Central Bank Governors, Group of Seven, Washington, D.C. 1998, http://www.imf.org/external/np/g7/103098dc.htm. Eichengreen B., International Monetary Arrangements for the 21st Century, Brookings Institutions, Washington, D.C. 1994. Exchange Rate Volatility and World Trade, IMF, Washington, D.C. 1984. Feldstein M., Refocusing the IMF, „Foreign Affairs” 1998, March/April. Fischer S., Exchange Rate Regimes: Is the Biopolar View Correct?, „Journal of Economic Perspectives” 2001, vol. 15, nr 2. Frankel J., No Single Currency is Right for All Countries or at All Times, „NBER Working Paper” 1999, nr 7338. Goldstein M., Safeguarding Prosperity in a Global Financial System: The Future of International Financial Architecture, Institute for International Economics, Washington, D.C. 1999. International Standards and Codes to Strenghten Financial Systems, „Financial Stability Forum” 2001, April. Kowalewski P., Mi´dzynarodowy system walutowy a Unia Gospodarcza i Walutowa, „Bank i Kredyt” 2001, nr 4. Lutkowski K., Mechanizm kryzysów walutowych w Êwietle ostatnich zak∏óceƒ na mi´dzynarodowych rynkach finansowych, Referat na konferencj´ „Kryzys finansowy na rynkach wschodzàcych”, Kolegium Gospodarki Âwiatowej, SGH, Warszawa, 6.11.1998. Ma∏ecki W., S∏awiƒski A., Piasecki R., ˚u∏awska U., Kryzysy walutowe, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2001. Obstfeld M., Rogoff K., The Mirage of Fixed Exchange Rates, „Journal of Economic Perspectives” 1995, vol. 9, nr 4. Report of the Working Group on International Financial Crises, Group of 22, Washington, D.C. 1998. Resolving Sovereign Liquidity Crises, Group of 10, Washington, D.C. 1996. Salvatore D., International Monetary and Financial Arrangements: Present and Future, „Open Economies Review” 1998, vol. 9, nr 1. Summers L., Testimony before the Senate Foreign Relations Subcommittee on International Economic Policy and Export/ Trade Promotion, U.S. Senate, 106th Congress, 1st Session, 27.01.1999. The Design of the Sovereign Debt Restructuring Mechanism – Further Consideration, IMF, 27.11.2002, www.imf.org/external/np./pdr/sdrm/2002/112702.htm. Williamson J., Exchange Rate Regimes for Emerging Markets: Reviving the Intermediate Option, IIE, Washington, D.C. 2000. Williamson J., Target Zones and the Management of the Dollar, „Brooking Papers on Economic Activity” 1986, nr 1. 40 Lidia Mesjasz The Weaknesses of the International Monetary System and Avenues for its Reform The globalisation of financial markets is associated with an increase in the mobility of international capital and a concomitant increase in the danger of a sudden flight of foreign capital that frequently leads to currency crisis. Due to these phenomena, the operating principles of the international monetary system established in the post-war period are becoming inadequate; not only are they ineffective in preventing crises, but in solving them as well. Therefore, the current reform of the international monetary and financial system aims principally at eliminating that weakness and building a more stable and effective global financial system that would enable every country to benefit from the advantages of globalisation. The purpose of this article is to identify the weaknesses of the current international monetary and financial system and to review the most important avenues for its reform, taking into account its accomplishments to date and the role of the International Monetary Fund in this process. The presented review of reform undertaken at the national and international level simultaneously shows the scale, breadth and extensive time horizon of reforms and potential problems with their implementation.
