Wpływ eksploatacji torfu na szatę roślinną torfowiska

Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (1): 25–44, 2008.
ANNA KOCZUR
Instytut Ochrony Przyrody PAN
31-120 Kraków, al. A. Mickiewicza 33
e-mail: [email protected]
Wpływ eksploatacji torfu na szatę roślinną
torfowiska wysokiego Puścizna Wielka
w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej
(Karpaty Zachodnie)
Wstęp
Po przystąpieniu Polski do Wspólnoty Europejskiej prawo
unijne w zakresie ochrony przyrody nakłada na nasz kraj obowiązek ochrony siedlisk z załącznika I Dyrektywy Siedliskowej
(Dyrektywa 1992), wśród których znajdują się między innymi
torfowiska wysokie porośnięte przez roślinność klasy OxycoccoSphagnetea i Scheuchzerio-Caricetea fuscae (Herbich 2004).
Siedliska te uznano za tak cenne, że wymogiem ochrony objęto nie tylko obiekty najlepiej zachowane, ale także torfowiska
zdegradowane, które zachowały jeszcze jakieś elementy pierwotnej roślinności, lub istnieje nadzieja na ich renaturalizację.
Dlatego całe torfowisko Puścizna Wielka, wraz z terenem zdegradowanym przez odkrywkową kopalnię torfu, znalazło się w
sieci Natura 2000. Na decyzję tę wpłynął również fakt, iż każde
torfowisko stanowi integralną całość i nawet niewielkie zmiany
w jednej jego części powodują zmiany w obrębie całego kompleksu. Zwolennicy eksploatacji torfu nie zgadzają się z tym
twierdząc, że działalność gospodarcza prowadzona we fragmencie torfowiska nie ma większego wpływu na cały obiekt. Celem
25
A. Koczur
pracy jest analiza przemian zachodzących w obrębie roślinności torfowiska wysokiego Puścizna Wielka w wyniku eksploatacji torfu.
Charakterystyka terenu
Torfowisko Puścizna Wielka jest największym torfowiskiem
wysokim w Polskich Karpatach. Znajduje się ono na terenie
Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, położonej w obrębie Centralnych
Karpat Zachodnich, w Obniżeniu Orawsko-Podhalańskim
(ryc. 1), oddzielającym łańcuch Tatr od Beskidów Zachodnich
(Kondracki 2000). Panujący tu specyficzny klimat charakteryzuje się częstymi inwersjami temperatur, spowodowanymi zastoiskami zimnego powietrza spływającego z otaczających gór,
dużym zachmurzeniem, częstymi mgłami i długim zaleganiem
Beskid
OrawskoDzia³y Orawskie Podhalañski
G
o
5 km
órze
Pog
1
2
3
4
c
e
Beskid
Kotlina Orawsko-Nowotarska
0
r
S¹dec
ki
Pieniny
Spisko-Guba³owskie
54°
Rów Podtatrzañski
Tatry Zachodnie Tatry
Wschodnie
50°
£ a ñ c u c h Ta t r z a ñ s k i
16°
24°
Ryc. 1. Położenie torfowiska Puścizna Wielka na tle podziału
fizjograficznego Karpat Polskich (wg Kondrackiego 2000): 1 – granice
mezoregionów, 2 – granica makroregionów, 3 – granica podprowincji,
4 – granica państwa.
Fig. 1. Location of the Puścizna Wielka peat bog (the physiographic
division of the Polish Carpathians according to Kondracki 2000):
1 – mesoregion borders, 2 – macroregion borders, 3 – sub-province
borders, 4 – state borders.
26
Wpływ eksploatacji torfu na szatę roślinną Puścizny Wielkiej
pokrywy śnieżnej (Staszkiewicz, Szeląg 2003). W przeszłości
warunki takie sprzyjały powstaniu torfowisk a obecnie umożliwiają ich przetrwanie. Torfowisko Puścizna Wielka, tak jak inne
torfowiska Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, powstało pod koniec
epoki lodowcowej (około 10 tysięcy lat temu) na obszarach stożków fluwioglacjalnych, pozostałych po lodowcach tatrzańskich
(Baugmart-Kotarba 1992). Prowadzona w XX wieku eksploatacja torfu spowodowała zmniejszenie powierzchni torfowiska
z 620 do 466 ha (o 24,8%). Obecnie ponad 356 ha przypada
na kopułę torfowiska, podczas gdy pierwotnie jej powierzchnia
wynosiła koło 427,5 ha (Łajczak 2001). Duża część kopuły (ponad 100 ha) została silnie przekształcona w wyniku prowadzonej do dziś wielkopowierzchniowej eksploatacji torfu. Pomimo
tych zniszczeń, pozostała część stanowi najlepiej zachowane
torfowisko wysokie Polskich Karpat.
Charakterystyka flory i roślinności torfowiska
Torfowisko Puścizna Wielka jest nie tylko największym torfowiskiem wysokim na terenie Karpat Polskich, ale również
najbogatszym i najcenniejszym pod względem porastającej je
szaty roślinnej (Koczur 2006a, 2006b). Panujące tu od tysiącleci specyficzne warunki siedliskowe i klimatyczne, a także położenie w sąsiedztwie wysokich pasm górskich, wpłynęły na
wykształcenie się tu jedynej w swoim rodzaju, nie spotykanej
nigdzie indziej roślinności. Na tę niezwykłą kombinację składają się między innymi liczne relikty glacjalne (tab. 1), czyli rośliny typowe dla obszarów podbiegunowych, które osiedliły się
tu w czasie epoki lodowcowej i przetrwały do dzisiaj. Specyfiką
roślinności torfowisk Kotliny Orawsko-Nowotarskiej (w tym
Puścizny Wielkiej) jest obecność zwykle nie spotykanych głębiej w górach gatunków niżowych. Występuje tu największa w
Polskich Karpatach populacja sosny zwyczajnej Pinus sylvestris
stanowiąca odrębną rasę – tzw. rasa podhalańska (Madeyski
1956). Obok gatunków niżowych rosną taksony typowo górskie
(kosodrzewina Pinus mugo), a także mieszańce, powstałe dzięki
zetknięciu się zasięgów tych roślin (sosna błotna Pinus × rhaetica; Staszkiewicz, Tyszkiewicz 1969).
27
28
Gatunki rosnące na kopule torfowiska
Species growing on bog dome
Bagnica torfowa Scheuchzeria palustris
Bagno zwyczajne Ledum palustre
Bażyna czarna Empetrum nigrum
Malina moroszka Rubus chamaemorus
Modrzewnica pospolita Andromeda polifolia
Przygiełka biała Rhynchospora alba
Rosiczka długolistna Drosera anglica
Rosiczka okrągłolistna Drosera rotundifolia
Rosiczka owalna Drosera ×obovata
Sosna błotna Pinus × rhaetica
Sosna kosodrzewina Pinus mugo
Turzyca bagienna Carex limosa
Żurawina błotna Oxycoccus palustris
Żurawina drobnolistkowa Oxycoccus microcarpus
V
V(LR)
V(VU)
E
V
V
V(EN)
E
Kategorie
zagrożenia1
Threat
categories1
●
●
●
●
●
●
●
●
●
Gatunki
chronione2
Protected
species2
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
+
Relikty
glacjalne
Glacial relicts
Tabela 1. Rośliny naczyniowe Puścizny Wielkiej zaliczane do gatunków rzadkich i zagrożonych, reliktów
glacjalnych oraz objęte ochroną gatunkową.
Table 1. Threatened, protected and relict vascular plants recorded in the Puścizna Wielka peat bog.
A. Koczur
●
Siedmiopalecznik błotny Comarum palustre
Wełnianka delikatna Eriophorum gracile
+
+
+
1
Threat categories following Zarzycki and Szeląg (2006), in parenthesis according to Kaźmierczakowa
and Zarzycki (2001): E – in the process of extinction (CR – critically endangered, EN – endangered), V (VU)
– vulnerable, LR – lower risk.
2
● – strict protection, ○ – partial protection.
1
Kategorie zagrożenia według Zarzyckiego i Szeląga (2006), w nawiasach – według Kaźmierczakowej
i Zarzyckiego (2001): E – wymierające (CR – krytycznie zagrożone, EN – zagrożone), V (VU) – narażone, LR
– niższego ryzyka.
2
● – gatunki objęte ochroną ścisłą, ○ – gatunki objęte ochroną częściową.
○
(CR)
●
Kruszyna pospolita Frangula alnus
○
Gnidosz rozesłany Pedicularis sylvatica
Czermień błotna Calla palustris
Gatunki rosnące na okrajkach i potorfiach
Species growing on bog margins and post-exploitation areas
Bobrek trójlistkowy Menyanthes trifoliata
Wpływ eksploatacji torfu na szatę roślinną Puścizny Wielkiej
29
A. Koczur
Flora torfowiska obfituje w gatunki rzadkie i zagrożone wymarciem, figurujące w polskiej czerwonej księdze
(Kaźmierczakowa, Zarzycki 2001) i na czerwonej liście roślin naczyniowych w Polsce (Zarzycki, Szeląg 2006). Licznie
występują tu również rzadkie i zagrożone w skali Polski mszaki
(Ochyra 1992), przede wszystkim torfowce (torfowiec brodawkowaty Sphagnum papillosum, brunatny S. fuscum, cieniutki S.
tenellum, pokrewny S. affine).
Wiele z rosnących tu roślin podlega prawnej ochronie
(Rozporządzenie 2004). Oprócz roślin naczyniowych (tab. 1)
należą do nich liczne mchy. Przede wszystkim objęte ochroną
ścisłą torfowce: brodawkowaty Sphagnum papillosum, brunatny S. fuscum, cieniutki S. tenellum, czerwony S. rubellum,
Girgensohna S. girgensohnii, magellański S. magellanicum, pokrewny S. affine, Russowa S. russowii, szorstki S. compactum,
szpiczastolistny S. cuspidatum, wąskolistny S. angustifolium
i inne, a także objęte ochroną częściową: rokitnik pospolity
Pleurozium schreberi, płonnik cienki Polytrichum strictum, płonnik pospolity P. commune, próchniczek błotny Aulacomnium palustre, torfowiec kończysty S. fallax i torfowiec nastroszony S.
squarrosum.
Niektóre z występujących tu roślin mają na Puściźnie Wielkiej
jedyne w Karpatach Zachodnich, oderwane od zwartego zasięgu
stanowiska. Wśród nich na szczególną uwagę zasługuje malina
moroszka Rubus chamaemorus, gdyż jej reliktowe stanowisko
na tym torfowisku to nie tylko jedyne w całych Karpatach, ale
też najdalej wysunięte na południe na terenie Europy (Koczur
2004a, 2005).
Występujące tu rośliny budują specyficzne zbiorowiska,
o skomplikowanej strukturze i rozmieszczeniu, często układające się mozaikowo. Silnie uwodnione zagłębienia – dolinki, porośnięte przez zespoły z klasy Scheuchzerio-Caricetea fuscae,
otoczone są przez zbiorowiska z klasy Oxycocco-Sphagnetea,
typowe dla bardziej suchych, wyniesionych kępek. Z zespołów
zaliczanych do kępkowych występują tu: mszar kępowy z torfowcem magellańskim Sphagnetum magellanici, zespół bagna
zwyczajnego i torfowca magellańskiego Ledo-Sphagnetum magellanici, zespół wełnianki pochwowatej i torfowca kończystego
Eriophoro vaginati-Sphagnetum recurvi, zbiorowisko górskich
30
Wpływ eksploatacji torfu na szatę roślinną Puścizny Wielkiej
torfowisk z sosną błotną Pino × rhaeticae-Sphagnetum oraz, na
najbardziej przesuszonych częściach kopuły, sosnowy bór bagienny Vaccinio uliginosi-Pinetum. W centralnej części Puścizny
Wielkiej przetrwały typowo wykształcone dolinki, porośnięte
przez mszar z turzycą bagienną Caricetum limosae i zbiorowisko z przygiełką białą Rhynchosporetum albae (Koczur 2004b).
Specyficznym zbiorowiskiem, wyróżniającym Puściznę Wielką
spośród innych torfowisk Kotliny Orawsko-Nowotarskiej, jest
mszar z torfowcem brunatnym Sphagnum fuscum, którego płaty przetrwały jedynie w najlepiej zachowanej, centralnej części
Puścizny Wielkiej.
Czynniki
wpływające na stan zachowania roślinności torfowiska
Stan zachowania roślinności torfowiska jest zróżnicowany.
Głównym czynnikiem, który spowodował te różnice i zadecydował o obecnej kondycji roślinności jest eksploatacja torfu,
prowadzona tu zarówno na skalę przemysłową, jak i w systemie
chałupniczym. Podstawowe znaczenie dla równowagi hydrologicznej torfowiska i w konsekwencji dla porastającej je roślinności ma nie tylko sama eksploatacja, ale przede wszystkim
towarzyszące jej odwadnianie różnych części złoża. Szczególnie
istotny jest poziom wód gruntowych, a przede wszystkim zakres jego okresowych wahań. Roślinność torfowisk wysokich
gwałtownie reaguje nawet na najmniejsze zmiany w hydrologii
złoża.
Mchy torfowce rozwijają się jedynie w sytuacji, gdy poziom
wody przez cały rok utrzymywany jest na powierzchni lub bezpośrednio pod powierzchnią torfowiska (Ilnicki 2002). Wahania
nie mogą tu przekroczyć głębokości 0–0,15 m (Heathwaite
1995). Gdy poziom wód gruntowych waha się w zakresie 0,1–
–0,2 m poniżej powierzchni, rozwija się zbiorowisko z wełnianką pochwowatą Eriophorum vaginatum, a po pewnym czasie na
jego miejsce zaczyna wkraczać las (Pfadenhauer 1998). Gdy
poziom wody gruntowej waha się w granicach 0,15–0,95 m powierzchnię opanowuje zbiorowisko z dominacją wrzosu Calluna
vulgaris (Heathwaite 1995).
31
A. Koczur
Zmiany w roślinności wywołane eksploatacją chałupniczą
W latach pięćdziesiątych XIX w. na torfowiskach Kotliny
Orawsko-Nowotarskiej rozpoczęła się eksploatacja torfu prowadzona przez miejscową ludność (Jostowa 1963).
Wykorzystywano go jako materiał opałowy, nawóz i ściółkę dla
zwierząt (Lubicz-Niezabitowski 1922, Korczyńska 1952).
Wydobycie na dużą skalę prowadzone było do 1994 r., kiedy torf
został włączony do kopalin pospolitych; od tego czasu na jego
eksploatację potrzebna jest zgoda wojewody (Koczur 1996). W
większości przypadków okoliczni mieszkańcy pozyskiwali torf
poczynając od brzegów torfowisk, systematycznie ścinając część
kopuły torfowiska (Koczur 1996). Torfowisko Puścizna Wielka
eksploatowane było przede wszystkim przy północnym i zachodnim brzegu, przez mieszkańców wsi Piekielnik i Jabłonka
(Gawłowska 1964). W tych częściach granica torfowiska cofnęła się co najmniej o 0,5 km (Łajczak 2006). Obecnie na miejscu dawnych potorfii znajdują się głównie łąki.
Chałupnicza eksploatacja, prowadzona przez mieszkańców
okolicznych wsi, obecnie jest nielegalna i w związku z tym jej
rozmiary znacznie się zmniejszyły. Także straty w stanie roRyc. 2. Stan zachowania roślinności torfowiska Puścizna Wielka. 1 –
brzegi kopuły podcięte w wyniku chałupniczej eksploatacji, 2 – miejsca
gdzie w ostatnich latach prowadzona była nielegalna eksploatacja, 3 –
główne rowy odwadniające (strzałki wskazują kierunek odprowadzania
wody), 4 – tory kolejki wąskotorowej, 5 – granice powierzchni
eksploatacyjnych, 6 – mszar torfowcowy z dobrze zachowaną strukturą
kępkowo-dolinkową, 7 – przesuszone części torfowiska, zarastające
borem bagiennym, 8 – powierzchnie w przeszłości pozbawione
roślinności, obecnie porośnięte wrzosem i sosną, 9 – powierzchnia
aktualnie eksploatowana, całkowicie pozbawiona roślinności.
Fig. 2. Condition of vegetation of the Puścizna Wielka peat bog:
1 – dome cut off in result of private exploitation, 2 – places where
illegal exploitation was carried out in last years, 3 – main drainage
ditches (darts show direction of water flow), 4 – narrow gauge railway,
5 – borders of peat extraction fields, 6 – Sphagnum moss cover with
well developped hummock-hollow structure, 7 – dry part of peat bog
overgrown by coniferous bog forest, 8 – surfaces on which vegetation
cover was formerly removed, presently overgrown by heather and pine,
9 – currently exploited surface with all vegetation stripped away.
32
Wpływ eksploatacji torfu na szatę roślinną Puścizny Wielkiej
ślinności wywołane tym procederem nie rosną już tak szybko
jak dawniej, jednak skutki wcześniejszej działalności są nieodwracalne. Jej efektem jest przede wszystkim zmniejszenie
powierzchni torfowiska. Wyeksploatowanie brzeżnej części
kopuły po stronie północnej i (częściowo) zachodniej (ryc. 2)
spowodowało przesuszenie terenów kopuły powyżej skarpy poeksploatacyjnej. Skutkiem jest wycofywanie się z tego obszaru bardziej wymagających gatunków roślin torfowiskowych i w
konsekwencji ubożenie flory. Obecnie dominuje tam najbardziej
odporne na wahania poziomu wód gruntowych zbiorowisko torfotwórcze z wełnianką pochwowatą i torfowcem kończystym.
Znacznie niższy niż pierwotnie, a przede wszystkim ulegający
dużym wahaniom poziom wód gruntowych spowodował dobre
a
b
1
2
3
4
5
6
7
8
9
D1
B
D
A
C
C1
E
F
0
500 m
33
A. Koczur
warunki rozwoju także dla sosny zwyczajnej, czego efektem jest
porastanie tych części kopuły lasem. W skrajnych przypadkach
prowadzi to do całkowitej eliminacji roślinności torfotwórczej
(takie laski sosnowe znajdują się powyżej północno-zachodniego brzegu kopuły torfowiska). Przemiany te sięgają różnie
głęboko w różnych częściach torfowiska. Najbardziej widoczne
są w części zachodniej, gdzie potęgują je czynniki naturalne,
przede wszystkim niewielkie wyniesienie tej części torfowiska
względem położonych bardziej na wschód części centralnych.
Powoduje to niekorzystne warunki hydrologiczne tej części kopuły. Przy północnym brzegu torfowiska negatywne zmiany wywołane drenażem podciętej kopuły są mniejsze dzięki zasilaniu
tej części w wodę pochodzącą ze spływów powierzchniowych
(jest to najniżej położona część torfowiska).
Typowe zbiorowiska wysokotorfowiskowe porastają centralną część Puścizny Wielkiej, a raczej jej północnego kompleksu
(ryc. 2). Jest to najlepiej zachowane, najbogatsze siedlisko roślinności torfowiskowej nie tylko na terenie Kotliny OrawskoNowotarskiej, ale całych Karpat Polskich. Jego utrzymanie się
było możliwe jedynie dzięki bardzo dużej powierzchni torfowiska.
Zmiany w roślinności
na terenach objętych eksploatacją przemysłową
Od 1967 r. w południowej części torfowiska prowadzona jest
eksploatacja przemysłowa (Koczur 1996). Pod wydobycie przeznaczono około 100 ha torfowiska (Gawłowska 1964) i wykonano tam sieć rowów odwadniających (ryc. 2). Pierwotnie eksploatację rozpoczęto na powierzchni 70 hektarów (Denisiuk,
Tobolski 1995), pozbawiając cały ten obszar roślinności.
Następnie powierzchnię eksploatacyjną zawężono do 10 ha,
a w późniejszym czasie starano się o ponowne powiększanie
powierzchni wyrobiska. Obecnie eksploatacja torfu odbywa się
na powierzchni 13,2 ha.
Południowa część torfowiska, na której zlokalizowana jest
kopalnia odkrywkowa, praktycznie w całości odwadniana jest
przez sieć rowów należących do kopalni. Stopień zachowania
występującej tu roślinności jest zróżnicowany, jednak w całości
34
Wpływ eksploatacji torfu na szatę roślinną Puścizny Wielkiej
odbiega od stanu pierwotnego. Najlepiej zachowane są, znajdujące się poza terenem kopalni, brzeżne części torfowiska oraz
ten fragment w obrębie terenu kopalni, na którym nie rozpoczęto wydobycia (pole oznaczone literą F – ryc. 2). W tych częściach nie była zdjęta pierwotna pokrywa roślinna, są one jednak odwadniane przez system rowów. Wywołało to niekorzystne
zmiany siedliskowe, czego wynikiem są przemiany roślinności.
Obserwuje się tu zanikanie struktury kępkowo-dolinkowej,
zwiększony udział sosny zwyczajnej, wełnianki pochwowatej
oraz krzewinek. W bezpośrednim sąsiedztwie rowów całkowicie zanika warstwa mchów (akrotelm), a okresami wysychający
torf opanowuje wrzos.
Większa część terenu kopalni (pola A, B, C, D, C1 i D1 – ryc.
2) w przeszłości była całkowicie pozbawiona pokrywy roślinnej;
wraz z nią zdjęto powierzchniową warstwę torfu (około 60 cm).
Obszar ten pocięty jest bardzo gęstą siecią wypłyconych obecnie
rowów. Wyniesienia pomiędzy rowami porasta prawie wyłącznie
wrzos, dość licznie rozwija się też sosna zwyczajna. Jedynie sporadycznie spotyka się charakterystyczne dla torfowisk krzewinki (bagno zwyczajne Ledum palustre, bażynę czarną Empetrum
nigrum i borówkę bagienną Vaccinium uliginosum). Miejscami na
odkrytym torfie występują porosty; mszaków nie spotyka się tu
wcale. Tylko w obrębie rowów i lokalnych obniżeń pojawiają się
płaty roślinności torfowiskowej, zwykle wielkości 0,5 do 2 m2.
Występują tu pojedyncze kępy wełnianki pochwowatej, niewielkie darnie torfowców, odnaleziono także rosiczkę okrągłolistną
Drosera rotundifolia i wełniankę wąskolistną Eriophorum angustifolium. Taki układ roślinności wskazuje na fakt, że teren ten
jest bardzo silnie drenowany, a lustro wody w złożu torfowym
okresowo spada bardzo nisko (zbiorowisko z dominacją wrzosu
rozwija się na terenach, gdzie poziom wód gruntowych waha
się w granicach 0,15 do 0,95 m poniżej powierzchni terenu).
Rozwój roślinności w obrębie rowów ograniczają dodatkowo
spływy powierzchniowe erodujące powierzchnię torfu.
Obszar aktualnie objęty eksploatacją torfu (pole E – ryc. 2)
jest całkowicie pozbawiony roślinności, a jego powierzchnia
obniżona w stosunku do terenów otaczających i zapadnięta w
części centralnej. W częściach peryferyjnych, przede wszystkim
w otoczeniu torów kolejki wąskotorowej, można zaobserwować
35
A. Koczur
pojedyncze grupy roślin. Wśród nich jedynie znikomą część
stanowią gatunki torfowiskowe (pojedyncze okazy bagna zwyczajnego, borówki bagiennej i żurawiny błotnej Oxycoccus palustris). Najczęściej spotykane są zawleczone tu rośliny łąkowe,
takie jak: mietlica psia Agrostis canina, ostrożeń błotny Cirsium
palustre, sit skupiony Juncus conglomeratus, bliźniczka psia
trawka Nardus stricta i pięciornik kurze ziele Potentilla erecta.
Roślinność południowej części torfowiska jest bardzo zmieniona, jednak po zastosowaniu odpowiednich zabiegów, polegających przede wszystkim na podniesieniu i ustabilizowaniu
lustra wody w złożu, może się z powodzeniem zregenerować.
Oddziaływanie kopalni na roślinność
pozostałej części torfowiska
Wielkopowierzchniowa eksploatacja torfu ma duży wpływ
nie tylko na tą część torfowiska, gdzie zlokalizowana jest kopalnia, ale na całe torfowisko. W ramach przygotowania do eksploatacji zostały wykopane rowy odwadniające, część z nich jest
bardzo głęboka i praktycznie rozdziela całe złoże na mniejsze
części. Szczególnie duże znaczenie ma rów oddzielający część
pierwotnie przeznaczoną pod eksploatację od północnej części
torfowiska (rów a–b – ryc. 2). Ma on do 4,5 m głębokości, przecina całe torfowisko odprowadzając wodę w dwóch przeciwnych
kierunkach – do potoków Borowy i Grunik (Puścizna Wielka położona jest na terenach wododziałowych rozdzielających te potoki). W wyniku tej inwestycji torfowisko zostało rozdzielone na
dwa odrębne kompleksy. Rów ten odwadnia również sąsiadujące z nim tereny nie objętej eksploatacją północnej części kopuły. Jego niekorzystne oddziaływanie potęgowane jest przez specyficzne ukształtowanie terenu, na którym powstało torfowisko
(Puścizna Wielka położona jest na stoku o ekspozycji północno-zachodniej). Rów uniemożliwia spływ powierzchniowy wód
opadowych z południowej, wyżej położonej części torfowiska, co
zmniejsza uwodnienie północnej i centralnej, najlepiej zachowanej części torfowiska. Efektem tego są niekorzystne zmiany
roślinności. Bezpośrednio sąsiadującą z rowem, przesuszoną
część kopuły (pas o szerokości ponad 5 m) porasta głównie
wrzos. Praktycznie brak tam torfowców, co sprawia, że torfo36
Wpływ eksploatacji torfu na szatę roślinną Puścizny Wielkiej
wisko nie tylko nie przyrasta, ale okresowo silnie przesuszana
wierzchnia warstwa torfu narażona jest na murszenie. Dalej
od rowu, za obszarem porośniętym wrzosem rozwinął się bór
sosnowy. Dobrze zachowane płaty roślinności torfowiskowej (w
tym typowej dla dolinek) można odnaleźć dopiero w odległości
powyżej 100 m od rowu.
Skutki ograniczenia zasilania w wody spływające z wyżej
położonych części kopuły na roślinność centralnej części torfowiska są obecnie trudne do oszacowania ze względu na brak
dokładnych danych sprzed wykonania inwestycji.
Co dalej z torfowiskiem?
Powstanie i późniejsze funkcjonowanie kopalni odkrywkowej
na terenie Puścizny Wielkiej od początku budziło silny sprzeciw
przyrodników. W 1963 r. zdecydowano się na wydzielenie terenu
do eksploatacji „ze względu na potrzeby gospodarcze”, równocześnie postulując objęcie ochroną rezerwatową „możliwie dużej
części torfowiska” (Gawłowska 1964). Eksploatacja miała się
odbywać pod warunkiem, że nie zostaną naruszone stosunki
wodne na nie eksploatowanym obszarze torfowiska. Torf miał
być pozyskiwany tylko do głębokości 1,2 m (Gawłowska 1964
l.c). W 1994 r., po wygaśnięciu kontraktu uprawniającego do
użytkowania torfowiska, właściciel zakładu produkcji torfowej
– Nowosądeckie Przedsiębiorstwo Produkcji Leśnej „Las” starało się o przedłużenie koncesji na następne 15 lat (Denisiuk,
Tobolski 1995). W sprawie tej wypowiedziały się dwie komisje
powołane przez Państwową Radę Ochrony Przyrody. Wyraziły
one zgodę na przedłużenie okresu wydobycia, jednak o okres
nie dłuższy niż trzy lata, pod warunkiem ograniczenia prac
wydobywczych do wcześniej osuszonego pokładu torfu i równoczesnego prowadzenia prac rekultywacyjnych (Denisiuk,
Tobolski 1995). Po odwołaniu się do Ministra Ochrony
Środowiska, Zasobów Naturalnych i Leśnictwa, pomimo negatywnych opinii, zakład otrzymał koncesję na wydobycie torfu
na następne 15 lat. Obecnie zakład, który w międzyczasie przeszedł w ręce prywatne, posiada koncesję na wydobycie torfu do
2010 roku i kolejny raz stara się o jej przedłużenie. Dotychczas
żadne prace rekultywacyjne nie zostały przeprowadzone, czyn37
A. Koczur
ne obecnie wyrobisko (pole E – ryc. 2) tworzy już obniżenie
o głębokości od 2 do 4 m (nie licząc znacznie głębszych rowów),
a plany eksploatacyjne przewidują pozostawienie tylko 50 cm
warstwy złoża (Łajczak 2006). Utworzenie rezerwatu przyrody
na nie objętej eksploatacją przemysłową części torfowiska również nie doszło do skutku. Dzika eksploatacja brzegów kopuły
pomimo zakazu jest prowadzona do chwili obecnej.
Do niedawna teren ten nie był objęty żadną formą ochrony,
dopiero w ostatnich latach Puścizna Wielka oraz inne torfowiska Kotliny Orawsko-Nowotarskiej zostały wyznaczone do sieci obszarów Natura 2000. Przyszłość pokaże, czy to ochroni je
przed zagładą.
Prognozy przekształceń roślinności
Torfowisko Puścizna Wielka jest obiektem niezwykle cennym
przyrodniczo, jednak na skutek eksploatacji torfu i towarzyszącego jej odwodnienia naturalna równowaga siedliska została zachwiana. Mądre i konsekwentne postępowanie może w
przyszłości doprowadzić do regeneracji naturalnych zbiorowisk
torfowiskowych, a dalsza eksploatacja lub brak rekultywacji
zniszczonych terenów – do nieodwracalnego zniszczenia torfowiska. Z dużym stopniem prawdopodobieństwa można obecnie
przewidzieć, co będzie się działo z roślinnością poszczególnych
części Puścizny Wielkiej, w zależności od dalszych działań zakładu produkcji torfu i właścicieli terenu.
Jeśli dzika eksploatacja przy brzegach północnej części kopuły będzie trwała nadal, doprowadzi do dalszego zmniejszania
jej rozmiarów i postępującej degradacji roślinności aż do zaniku
najcenniejszych pierwotnych zbiorowisk roślinnych znajdujących się w centralnej części torfowiska.
W przypadku dalszej eksploatacji przemysłowej południowej
części kopuły w granicach obecnie czynnego wyrobiska (pole
E – ryc. 2) aż do wyczerpania złoża, powiększający się lej depresyjny powstały na eksploatowanej powierzchni będzie powodował stopniowe pogarszanie się warunków siedliskowych
na terenach otaczających. Prawdopodobnie wywoła to zamieranie gatunków typowych dla torfowisk wysokich i znacznie
szybsze przekształcenie się południowej części torfowiska w
38
Wpływ eksploatacji torfu na szatę roślinną Puścizny Wielkiej
bór bagienny. W obrębie obecnie nie wykorzystywanych powierzchni eksploatacyjnych (przede wszystkim pola A, C i C1,
– ryc. 2) może nastąpić całkowity zanik opornie regenerującej
się w rowach i lokalnych obniżeniach roślinności torfowiskowej. Prawdopodobnie jedynymi gatunkami zdolnymi się tam
utrzymać będą wrzos i sosna zwyczajna, a wraz ze stopniowym
uwalnianiem związków mineralnych z murszejącej powierzchni
torfu, wzrośnie udział brzozy brodawkowatej Betula pendula.
Negatywne oddziaływanie kopalni na północną część torfowiska może się jeszcze bardziej zwiększyć.
Ewentualne wznowienie eksploatacji na kolejnych polach
(powierzchnie A, B, C, C1, D, D1 – ryc. 2) w praktyce doprowadziłoby do całkowitego, nieodwracalnego zniszczenia południowej
części torfowiska. Pogorszyłoby też warunki rozwoju roślinności
torfowiskowej w części północnej. Zarówno z punktu widzenia
ochrony przyrody, jak i prawa dotyczącego ochrony przyrody w
Unii Europejskiej, wariant ten jest nie do przyjęcia.
W przypadku zaprzestania eksploatacji i porzucenia zagospodarowanego terenu kopalni bez wykonania na nim jakichkolwiek działań rekultywacyjnych przemiany w obrębie
roślinności nie doprowadziłyby do oczekiwanej renaturalizacji
torfowiska. Część północna kopuły pozostawałaby nadal pod
oddziaływaniem granicznego rowu (a–b – ryc. 2). Oznaczałoby
to utrzymanie się istniejących obecnie negatywnych oddziaływań aż do czasu, kiedy skarpa stanowiąca brzeg rowu osiądzie.
W międzyczasie ta część torfowiska przekształciłaby się w bór
sosnowy. W części południowej, wraz ze stopniowym wypłycaniem się rowów, poprawiałby się stan uwodnienia otoczenia kopalni. Na porzuconych powierzchniach eksploatacyjnych (pola
A, B, C, C1, D, D1 – ryc. 2) przez długi czas utrzymywałoby się
zbiorowisko z wrzosem, a wraz z wypłycaniem rowów i osiadaniem torfu stopniowo zwiększałby się udział sosny aż do powstania boru sosnowego.
Jedynie zaprzestanie eksploatacji i równoczesna rekultywacja terenu mogłyby doprowadzić do regeneracji roślinności torfowiskowej. W przypadku całkowitego zahamowania odpływu
wody z torfowiska (przez zasypanie całych rowów lub jedynie
ich kilkumetrowych odcinków rozmieszczonych w pewnej odległości od siebie wzdłuż ciągu rowu) i zniwelowanie skarp, które
39
A. Koczur
utworzyły się na granicy części eksploatowanej, zdegradowane
tereny torfowiska mogłyby ulec samoczynnej regeneracji. Na
znacznej ich powierzchni mógłby rozwinąć się mszar torfowcowy, a w obrębie najniższej części eksploatowanej obecnie powierzchni E (ryc. 2) – zbiorowiska typowe dla dolinek (w pierwszym etapie utworzyłyby się pływające po powierzchni kożuchy
torfowców – tzw. pło torfowcowe). Całkowite zasypanie rowów
ograniczyłoby parowanie z powierzchni wody, co poprawiłoby
warunki siedliskowe, natomiast zasypywanie jedynie odcinków
rowów tak, aby powstały oczka wodne doprowadziłoby do większego zróżnicowania siedlisk. Oczka wodne prawdopodobnie
zostałyby zasiedlone przez roślinność typową dla najbardziej
uwodnionych części torfowiska, głównie przez zbiorowiska dolinkowe Caricetum limosae i Rhynchosporetum albae. Negatywne
oddziaływanie granicznego rowu na północną część torfowiska
zostałoby zahamowane, co znacznie polepszyłoby jej stan.
Wnioski
Chałupnicza eksploatacja torfu prowadzona przy północnym
i zachodnim brzegu spowodowała zmniejszenie powierzchni
torfowiska i negatywne zmiany w roślinności brzeżnych części
kopuły. Przekształcenia te sięgają różnie głęboko, jednak nie
mają znaczącego wpływu na roślinność bardzo dobrze zachowanej centralnej części torfowiska.
Wielkopowierzchniowa eksploatacja torfu spowodowała rozdzielenie torfowiska na dwa kompleksy. W części południowej
całkowicie zniszczono centrum torfowiska, co doprowadziło do
degradacji zależnych od niego obrzeży. Zmiany te wywołały pogorszenie warunków w północnej części kopuły.
Zarówno dalsza eksploatacja, jak i pozostawienie terenu
bez przeprowadzenia rekultywacji miałyby katastrofalne skutki dla siedlisk torfowiskowych południowej części kompleksu.
Wpłynęłyby też negatywnie na jego część północną.
Zakład produkcji torfowej posiada koncesję na wydobycie
torfu do 2010 r. Nałożono też nań obowiązek rekultywacji terenu
tak, aby doprowadzić do wznowienia procesów torfotwórczych.
Najbliższe lata pokażą, jaka będzie przyszłość tego niezwykle
cennego torfowiska – ochrona i renaturalizacja, czy dalsza eks40
Wpływ eksploatacji torfu na szatę roślinną Puścizny Wielkiej
ploatacja i nieodwracalna dewastacja torfowiska? Mam nadzieję, że obecny właściciel poważniej podejdzie do problemu rekultywacji zniszczonych obszarów torfowiska pozostawionych
mu „w spadku” przez nowosądeckie przedsiębiorstwo. Ciągle
jeszcze istnieje możliwość, proponowanego od dawna, przekwalifikowania na działalność związaną z turystyką (Denisiuk,
Tobolski 1995). Obiekt ten może jeszcze stać się główną atrakcją turystyczną regionu.
SUMMARY
Koczur A. Influence of peat exploitation on vegetation of the
Puścizna Wielka peat bog in the Kotlina Orawsko-Nowotarska
Basin (Western Carpathians, S Poland).
Chrońmy Przyrodę Ojczystą 64 (1): 25–44, 2008.
The Puścizna Wielka (49°26’ N, 19°49’ E) is the largest peat bog in
the Polish portion of the Carpathians. It is located 16 km west of Nowy
Targ in the Western Carpathians (Fig. 1). The local habitat and climatic
conditions formed through millennia an unique vegetation composed
of both lowland and mountain species with numerous glacial relicts
(Table 1). Flora of the Puścizna Wielka is also rich in rare, threatened
and protected species.
The peat extraction operations started in the southern part of the
bog in 1967. Peat was extracted on the surface of 70 hectares. Now the
extraction is proceeded on the area of 13.2 ha. These practices effected
in separation of the bog into two complexes (Fig. 2). Center of the
dome in southern part of bog was entirely destroyed, and border zone
degraded. A deterioration of habitat conditions in the northern part
also occurred. Additionally, a small-scale peat extraction by private
owners at northern and western borders led to reduction of the bog
area and affected vegetation of side-part of the dome. However, the
private extraction do not have significant influence on vegetation of
the central part of the bog (Fig. 2).
In spite of these alterations the Puścizna Wielka still has the
richest bog vegetation within the Polish Carpathians. However, both
the continuation of current extraction practices and their cessation
without adequate reclamation of exploited area will have catastrophic
41
A. Koczur
results for the bog, especially for its southern part. Only the possibly
soon cessation of peat extraction, filling up drainage ditches and
reshaping the exploited area could cause regeneration of natural
vegetation.
PIŚMIENNICTWO
Baumgart-Kotarba M. 1992. Rozwój geomorfologiczny Kotliny
Orawskiej w warunkach ruchów neotektonicznych. Stud.
Geomorph. Carpatho-Balcanica 25–26: 3–28
Denisiuk Z., Tobolski K. 1995. Stanowisko w sprawie ochrony
torfowisk wysokich i krajobrazu Kotliny Orawsko-Nowotarskiej,
przyjęte przez Komisję Parków Narodowych i Rezerwatów oraz
Komisję Ochrony Obszarów Torfowiskowo-Wodnych PROP na
wyjazdowym posiedzeniu w Zakopanem w dniu 14 czerwca 1994 r.
Chrońmy Przyr. Ojcz. 51(3): 72–80.
Dyrektywa 1992. Dyrektywa Rady 92/43/EWG z dnia 21 maja 1992
roku w sprawie ochrony siedlisk naturalnych oraz dzikiej fauny
i flory. Załącznik I. Typy siedlisk naturalnych będących w kręgu
zainteresowań wspólnoty, których ochrona wymaga wyznaczenia
specjalnych obszarów ochrony. [http://natura2000.mos.gov.pl/
natura2000/pl/?s=42]
Gawłowska J. 1964. W sprawie torfowiska “Puścizna Wielka”.
Chrońmy Przyr. Ojcz. 20(3): 36–37.
Heathwaite A.L. 1995. Problems in the hydrological management
of cut-over raised mires, with special reference to Thorne Moors,
South Yorkshire. W: Wheeler B.D., Shaw S.C., Fojt W.J., Robertson
R.A. (red.). Restoration of temperate wetlands. Wiley, Chichester:
315–328.
Herbich J. (red.). 2004. Wody słodkie i torfowiska. Poradniki ochrony
siedlisk i gatunków Natura 2000 – podręcznik metodyczny.
Ministerstwo Środowiska, Warszawa. T. 2. [http://natura2000.
mos.gov.pl/natura2000/pl/poradnik.php#2]
Ilnicki P. 2002. Torfowiska i torf. Wyd. AR w Poznaniu, Poznań.
Jostowa W. 1963. Materiały do zagadnienia gospodarki chłopskiej w
„Borach” Orawskich. Lud 49(2): 503–554.
Kaźmierczakowa R., Zarzycki K. (red.). 2001. Polska Czerwona
Księga Roślin. Paprotniki i rośliny kwiatowe. IB PAN, IOP PAN,
Kraków.
42
Wpływ eksploatacji torfu na szatę roślinną Puścizny Wielkiej
Koczur A. 1996. Zmiany powierzchni i stanu zachowania torfowisk
wysokich koło Ludźmierza w ostatnim stuleciu. Chrońmy Przyr.
Ojcz. 52(5): 25–38.
Koczur A. 2004a. Newly discovered relic population of Rubus
chamaemorus L. in the Western Carpathians. Acta Soc. Bot. Pol.
73(2): 129–133.
Koczur A. 2004b. Rośliny torfowisk wysokich w Kotlinie OrawskoNowotarskiej (Karpaty Zachodnie). I. Gatunki charakterystyczne
dla związku Rhynchosporion albae. Fragm. Flor. Geobot. Polonica
11(2): 271–279.
Koczur A. 2005. Porównanie wybranych cech morfologicznych maliny
moroszki Rubus chamaemorus L. na reliktowym stanowisku
w Karpatach Zachodnich z innymi populacjami europejskimi.
Chrońmy Przyr. Ojcz. 61(5): 23–31.
Koczur A. 2006a. Importance of vegetation in the Orawsko-Nowotarskie
peat bogs to biological diversity in the Polish Carpathians. Acta
Agrophysica 7(2): 383–393.
Koczur A. 2006b. Relikty glacjalne we florze torfowisk Kotliny
Orawsko-Nowotarskiej. W: Mirek Z., Cieślak E., Paszko B., Paul
W., Roniker M. (red.). Rzadkie, ginące i reliktowe gatunki roślin
i grzybów. Problemy zagrożenia i ochrony różnorodności flory
Polski. Materiały ogólnopolskiej konferencji naukowej. IB PAN, AR,
Kraków: 92.
Kondracki J. 2000. Geografia regionalna Polski. PWN, Warszawa.
Korczyńska E. 1952. Bory i puścizny Podhala i Orawy. Prace Zakł.
Dendr. i Pomol. w Kórniku: 240–259.
Lubicz-Niezabitowski E. 1922. Wysokie torfowiska Podhala
i konieczność ich ochrony. Ochr. Przyr. 3: 26–34.
Łajczak A. 2001. Historyczne formy użytkowania torfowisk OrawskoPodhalańskich i zmiana ich powierzchni w XIX i XX w. Problemy
Zagospodarowania Ziem Górskich 47: 55–73.
Łajczak A. 2006. Torfowiska Kotliny Orawsko-Nowotarskiej. Rozwój,
antropogeniczna degradacja, renaturyzacja i wybrane problemy
ochrony. Inst. Bot. im. W. Szafera PAN, Kraków.
Madeyski C. 1956. Sosna podhalańska. Chrońmy Przyr. Ojcz. 12(2):
10–12.
Ochyra R. 1992. Czerwona lista mchów zagrożonych w Polsce. W:
Zarzycki K., Wojewoda W., Heinrich Z. (red.). Lista roślin zagrożonych
w Polsce (wyd. 2). IB im. W. Szafera PAN, Kraków: 79–85.
43
A. Koczur
Pfadenhauer J. 1998. Grundsätze und Modelle der Moorrenaturierung
in Süddeutschland. Telma 28: 251–272.
Rozporządzenie 2004. Rozporządzenie Ministra Środowiska z dnia
9 lipca 2004 r. w sprawie gatunków dziko występujących roślin
objętych ochroną. Dziennik Ustaw Nr 168 (2004), poz. 1764.
Staszkiewicz J., Szeląg Z. 2003. Flora i roślinność rezerwatu „Bór na
Czerwonem” w Kotlinie Orawsko-Nowotarskiej (Karpaty Zachodnie).
Fragm. Flor. Geobot. Polonica 10: 67–91.
Staszkiewicz J., Tyszkiewicz M. 1969. Naturalne mieszańce Pinus
mugo Turra × Pinus silvestris L. w Kotlinie Nowotarskiej. Fragm.
Flor. Geobot. 15(2): 187–212.
Zarzycki K., Szeląg Z. 2006. Red list of the vascular plants in Poland.
W: Mirek Z., Zarzycki K., Wojewoda W., Szeląg Z. (red.). Red list
of plants and fungi in Poland. W. Szafer Institute of Botany, Polish
Academy of Sciences, Kraków: 9–20.
44