How can the cultural sector survive the financial crisis

W jaki sposób sektor kultury może przetrwać
finansowy kryzys?
Styczeń 2009
Helmut Anheier
Helmut K. Anheier (tytuł doktora na Uniwersytecie w Yale, 1986) jest
profesorem socjologii na Uniwersytecie w Heidelbergu i dyrektorem
akademickim Centrum Inwestycji Społecznych w tym samym mieście. Jest
również profesorem i dyrektorem Centrum Społeczeństwa Obywatelskiego i
Centrum Badań Politycznych nad Globalizacją w Szkole Spraw Publicznych
Uniwersytetu Kalifornijskiego. Naukowe zainteresowania Anheiera skupiają
się wokół społeczeństwa obywatelskiego, sektora pozarządowego, filantropii,
studiów nad organizacjami, analizy politycznej i metodologii
komparatystycznej. W 2008 opublikował książkę Cultures and
Globalization: The Cultural Economy.
Dla każdego śledzącego codzienne doniesienia o odwoływaniu wydarzeń
kulturalnych i zamykaniu oper i teatrów, czy też o finansowych kłopotach
instytucji kulturalnych, wydaje się być oczywiste, że światowy kryzys finansowy
ma wpływ na działalność filantropijną i funkcjonowanie trzeciego sektora . Jasne
jest również to, że wpływ tego kryzysu będzie zataczać coraz szersze kręgi. Nie
wiemy jeszcze jak długo on potrwa, i nie jesteśmy pewni, co w rezultacie będzie
oznaczać dla strategów, liderów i managerów kultury. [1]
Niniejszy artykuł przedstawia sposób w jaki sektor kultury i sztuki odpowiada na
rosnący niepokój w sferze globalnej gospodarki, i w jaki może poradzić sobie z
nadciągającą burzą.
Przypisy
[1] Na przykład, w południowej Kalifornii, Pacific Opera hrabstwa Orange
odwołała cały sezon artystyczny i grozi jej zamknięcie. Władze opery
argumentują swoją decyzję tym, że “nieliczni sponsorzy wspierający operę nie
byli w stanie dłużej kontynuować swojej działalności dobroczynnej z uwagi na
dramatyczne zmiany gospodarcze które uderzyły w ich działalność biznesową”
(Los Angeles Times, 6 listopada 2008). Z podobnymi problemami boryka się
Orkiestra z Pasadeny, która była zmuszona odwołać dwa występy i wystosowała
apel o pomoc finansową w celu uratowania pozostałych, zaplanowanych
koncertów.
[2] Wszystkie zdjęcia pochodzą z serwisu Flickr, wyszukane za pomocą haseł
kryzys finansowy i załamanie kredytowe.
LabforCulture jest inicjatywą partnerską Europejskiej Fundacji Kultury. LabforCulture jest wdzięczna swoim
fundatorom za wsparcie Prawa autorskie i prawa do bazy danych 2005-2006, Europejska Fundacja Kultury,
Amsterdam | Warunki korzystania. Ta praca podlega prawu autorskiemu zgodnie z Creative Commons AttributionNonCommercial-NoDerivs 2.5 License
1
W jaki sposób sektor kultury i sztuki reaguje na
kryzys?
Obecna ekonomiczna zapaść, spowodowana kryzysem finansowym, jest ściśle
związana z nieumiejętnością rządów i międzynarodowych instytucji znalezienia
rozwiązania ‘globalnego problemu rządzenia – czyli narastającej przepaści
pomiędzy siłami (głównie ekonomicznej) globalizacji, a możliwościami sterowania
nią i regulowania jej przez rządy poszczególnych państw. Przykładem tego
problemu jest nie tylko sam kryzys, ale również nieudolne reakcje na tę sytuację
sfer politycznych: żaden rząd czy międzynarodowa instytucja (wliczając w to
Unię Europejską) nie jest w stanie naprawić słabości globalnej gospodarki. Jeśli
błędy systemowe w rządzeniu nie zostaną naprawione poprzez strategiczne
działania i przez instytucje odpowiedzialnie podchodzące do wyzwań
zglobalizowanej gospodarki i światowej ekonomii, odpowiedź rządów na kryzys,
w najgorszym wypadku, pozostanie w sferze dbania o swój polityczny wizerunek,
a w najlepszym, będzie leczeniem symptomów choroby.
Zdjecie: Financial Crisis Mural in SoHo autor bbusby
Jest jeszcze inny poziom, na którym wciąż wiele można zrobić, nie tyle w kwestii
znalezienia rozwiązania na globalne problemy wspomniane powyżej, ale w
sposobie tworzenia aktywnej strategii zarządzania sferą filantropii i organizacji
non profit zajmujących się kulturą. Ten poziom, oraz co z niego wynika dla
organizacji non profit, jest głównym tematem tego artykułu. Zanim jednak
przejdziemy do omawiania poszczególnych przypadków, chciałbym wskazać na
dwie, bardzo ważne kwestie:
LabforCulture jest inicjatywą partnerską Europejskiej Fundacji Kultury. LabforCulture jest wdzięczna swoim
fundatorom za wsparcie Prawa autorskie i prawa do bazy danych 2005-2006, Europejska Fundacja Kultury,
Amsterdam | Warunki korzystania. Ta praca podlega prawu autorskiemu zgodnie z Creative Commons AttributionNonCommercial-NoDerivs 2.5 License
2
Po pierwsze, w sferze kultury i sztuki, podobnie jak w całym sektorze non profit,
zainteresowanie przyczynami obecnego kryzysu (brak kontroli nad rynkami
finansowymi) jest niewielkie. Powszechnie panuje trend zapobiegania jego
skutkom, w tym poprzez tworzenie średnio i długofalowych strategii przetrwania.
Po drugie, ważne jest oddzielenie tego, co i tak by się stało, od tego, co stało się
jakby przy okazji kryzysu.
W związku z ty, że nie umiemy przepowiadać przyszłości, możemy jedynie
wypunktować najpowszechniejsze trendy w rozwoju sfery kultury i sztuki w
ostatniej dekadzie. Są to:
•
•
•
•
•
•
•
Większe zapotrzebowanie na usługi i produkty kulturalne, połączone z
coraz mniejszym wsparciem ze środków publicznych, co oznacza większą
konkurencyjność.
Modele konkurencyjności, stosowane do tej pory w służbie zdrowia,
opiece socjalnej i edukacji, zaczęły być wdrażane w sferze kultury i sztuki,
co spowodowało położenie większego nacisku na kontrolę kosztów, niż na
jakość działań kulturalnych.
Poszukiwanie nowych możliwości biznesowych przez organizacje non
profit, w tym te zajmujące się kulturą i sztuką, w celu kompensaty
zmniejszonych dotacji publicznych.
Profesjonalizacja działań w sferze gospodarowania finansami, ogólnego
zarządzania i usług, często połączona z nieśmiałością w podchodzeniu do
kwestii doradztwa.
Nacisk sfer rządzących na większe zaangażowanie społeczne projektów
kulturalnych i na większą transparentność fiskalną, spowodowane
potrzebą usankcjonowania działań
Zmienne wsparcie finansowe ze strony darczyńców prywatnych,
skutkujące wahaniami w poziomie udzielanego wsparcia
Zbyt optymistyczne podejście do tego, co fundacje mogą zrobić dla kultury
i sztuki (na przykład, wypełnić finansową lukę po wycofanym wsparciu
agend rządowych).
Ponieważ zmiany te wciąż mają miejsce, pytanie do czego nas one doprowadzą
nie jest pytaniem retorycznym. Na przykład, model transferu pomiędzy biznesem
a organizacjami non profit będzie obserwowany coraz częściej, szczególnie na
uregulowanych quasi rynkach (służba zdrowia, opieka społeczna); zauważymy
również przekształcenia instytucji publicznych w prywatne (edukacja, kultura).
Innymi słowy, organizacje będą się nadal zmieniać, działalność wielu organizacji
non profit będzie coraz bardziej przypominać działalność biznesową, a wiele
instytucji publicznych będzie prywatyzowanych.
LabforCulture jest inicjatywą partnerską Europejskiej Fundacji Kultury. LabforCulture jest wdzięczna swoim
fundatorom za wsparcie Prawa autorskie i prawa do bazy danych 2005-2006, Europejska Fundacja Kultury,
Amsterdam | Warunki korzystania. Ta praca podlega prawu autorskiemu zgodnie z Creative Commons AttributionNonCommercial-NoDerivs 2.5 License
3
Z drugiej strony, zmiany te spowodują burzliwe i rozciągnięte w czasie spory i
debaty: na temat struktury przychodu w organizacjach non profit zajmujących się
kulturą, optymalnego połączenia dochodu instytucji, funduszy publicznych i
prywatnych, w tym grantów przyznawanych przez prywatne fundacje; na temat
zarządzania aktywami i polityki ich zdobywania, na temat ram przyjmowania i
rezygnowania zarówno ze sponsorów, jak i odbiorców; na temat zaangażowania
udziałowców (artystów, odbiorców, klientów, członków, fundatorów, pracowników
i opinii społecznej); oraz na temat profesjonalnej kontroli nad działaniami
organizacji i roli zarządów.
W jaki sposób organizacje non profit powinny
zachować się w stosunku do nowych wyzwań?
Zdjecie: Credit cruncher autor earnest70six
Do istniejących już problematycznych kwestii, kryzys gospodarczy dodał silny
zestaw nowych wyzwań:
•
•
Na poziomie społecznym zauważa się spadek zaufania w stosunku do
„systemu”, wzrost poczucia niepewności wśród społeczeństwa i
oportunizm wśród niektórych polityków, zarówno z prawej jak i z lewej
strony sceny politycznej.
Europejskie rządy, w wielu przypadkach fiskalnie bezpieczniejsze i
bardziej elastyczne w swoich działaniach od USA, odkrywają na nowo
Keynesizm. Interpretują go w sposób zaspokajający ich polityczne
potrzeby, czego rezultatem są bardzo wysokie wydatki państwa (z których
LabforCulture jest inicjatywą partnerską Europejskiej Fundacji Kultury. LabforCulture jest wdzięczna swoim
fundatorom za wsparcie Prawa autorskie i prawa do bazy danych 2005-2006, Europejska Fundacja Kultury,
Amsterdam | Warunki korzystania. Ta praca podlega prawu autorskiemu zgodnie z Creative Commons AttributionNonCommercial-NoDerivs 2.5 License
4
•
•
•
nieznaczna tylko część przeznaczona jest na kulturę i sztukę). Wzrost
wydatków na inwestycje połączony jest z cięciami w obowiązującym
budżecie, co kreuje niedobory, część których, często pośrednio, jest
przerzucana na trzeci sektor.
Firmy operują krótkofalowymi strategiami, próbują uspokoić udziałowców i
rezygnują z programów społecznej odpowiedzialności biznesu i
sponsoringu, co skutkuje brakiem prywatnych funduszy na kulturę. Z
drugiej strony, firmy liczą na subsydia państwowe w zamian za gwarancje
zatrudnienia i kontynuację produkcji.
Fundacje filantropijne obserwują spadek wartości swoich aktywów w
stopniu niespotykanym od dziesięcioleci. Przewidują zmniejszenie
wysokości przyznawanych grantów, niepokoją się o bieżące programy i
dotrzymanie zobowiązań; podkreślają również konieczność ochrony
aktywów.
Wiele gospodarstw domowych doświadcza finansowej niepewności i
spadku wartości pracy, co może przyczynić się do mniejszego wsparcia
finansowego sektora pozarządowego i zmniejszonego zaangażowania w
wolontariat.
Dla sektora organizacji non profit związanych z
kulturą i sztuką, kryzys finansowy jest jednoznaczny
z mniejszymi środkami finansowymi na bieżące
wydatki; jednak zawierzenie priorytetom wydatków
publicznych może oznaczać dodatkowe pieniądze
na inwestycje. Niemniej jednak, kryzys finansowy
oznacza większą niestabilność finansową, większą
niepewność w zatrudnieniu, możliwość
niewywiązania się z kontraktów i niespełnione
oczekiwania.
Działania rad nadzorczych i kierownictwa mogą
łatwo popaść w jedną z dwóch skrajności: z jednej
strony jest podejście „nic nie róbmy”, wynikające z
zaprzeczania lub fatalizmu, a z drugiej – różne
formy nadaktywności i ślepego aktywizmu.
Pomiędzy tymi dwiema skrajnościami są jednak
również inne opcje, które pojawiają się w momencie,
kiedy odkryjemy co odróżnia organizacje non profit
od innych firm.
Ważne są trzy kwestie:
•
Obecność głęboko zakorzenionych wartości (religijnych, politycznych,
humanistycznych, moralnych, artystycznych) to cecha wyróżniająca wiele
LabforCulture jest inicjatywą partnerską Europejskiej Fundacji Kultury. LabforCulture jest wdzięczna swoim
fundatorom za wsparcie Prawa autorskie i prawa do bazy danych 2005-2006, Europejska Fundacja Kultury,
Amsterdam | Warunki korzystania. Ta praca podlega prawu autorskiemu zgodnie z Creative Commons AttributionNonCommercial-NoDerivs 2.5 License
5
•
•
organizacji non profit. Wpływ tych wartości na działalność organizacyjną
instytucji jest różny, ale ich obecność wskazuje na dość złożoną relację
środki-rezultaty pomiędzy celami organizacyjnymi i głównymi. Wartości te
mogą mieć pozytywny lub negatywny wpływ na organizację, mogą chronić
lub obnażać, wskazywać drogę lub wieźć na manowce, pobudzać do
działania lub prowadzić do rozproszenia energii.
Obecność wielu udziałowców i osób zaangażowanych w działania
organizacji (fundatorzy, pracownicy, wolontariusze, użytkownicy/klienci,
instytucje rządowe etc.) sprawia, że organizacje non profit upodabniają się
do organizacji politycznych, głównie poprzez złożone działania tworzenia i
zarządzania koalicjami na rzecz wspólnego celu.
Obecność różnych źródeł dochodu (rynek zbytu, członkostwo, różne formy
wsparcia państwowego, dotacje i sponsoring, kontrakty, etc.), przy
jednoczesnej nieobecności mechanizmów cenowych (najlepszy miernik
działalności) oznacza zarządzanie przez organizacje non profit wieloma
różnymi źródłami dochodów, podczas gdy sama działalność jest
niepewna.
Sześć wskazówek, jak przetrwać burzę
Pomimo piętrzących się problemów i zadań
do rozwiązania, wciąż wiele może być
zrobione. Oto sześć krótkoterminowych
rozwiązań:
•
•
Zastanów się raz jeszcze nad
podstawą działalności twojej
organizacji. Jeśli jest to zbiór
wartości, podejdź do ich znaczenia z
nowej strony i postaraj się, aby stały
się ważne: wszystkie najważniejsze
decyzje niech będą podejmowane w
oparciu nie tylko o ekonomiczne
racje, ale również o podstawę
ideologiczną swojej organizacji. Jeśli
wartości te mają mniejsze znaczenie,
niech priorytetem będzie
ekonomiczna równowaga.
Skup fundusze wokół najważniejszych założeń i programów, które mogą
liczyć na środki z zewnątrz, rezygnując tym samym z działań, które nie są
najważniejsze dla twoich założeń i trudno znaleźć na nie dofinansowanie.
Buduj koalicje wspierające twoje działania.
LabforCulture jest inicjatywą partnerską Europejskiej Fundacji Kultury. LabforCulture jest wdzięczna swoim
fundatorom za wsparcie Prawa autorskie i prawa do bazy danych 2005-2006, Europejska Fundacja Kultury,
Amsterdam | Warunki korzystania. Ta praca podlega prawu autorskiemu zgodnie z Creative Commons AttributionNonCommercial-NoDerivs 2.5 License
6
•
•
•
•
Działaj tylko w obszarze najważniejszych programów, zastanów się nad
fuzją i franszyzą.
Krzyżuj dotacje tylko wtedy, gdy masz pewność, że programy nie będące
w centrum działań, mają realne szanse na przyniesienie znaczącego
dochodu. Rozdzielaj aktywa zgodnie z tym założeniem i zrezygnuj z
programów grantowych.
Rozprosz ryzyko w przypływie przychodu poprzez unikania zależności od
programów grantowych, sponsoringu etc., oraz poprzez zróżnicowanie
źródeł dochodu (ruchome opłaty, pobieranie opłat powyżej kosztów
podstawowych, używanie aktywów, krzyżowanie dotacji etc).
Przeprowadź kampanię informacyjną na temat twoich planów i sposobów
ich osiągnięcia. Aby zapewnić poparcie dla swoich działań i osiągnąć
sukces w przeprowadzaniu krótkofalowych reform, niezbędne są
przejrzystość działań i dokładne poinformowanie wszystkich
zainteresowanych o podejmowanych działaniach.
Zadawanie trudnych pytań w celu długofalowego
przetrwania
Dla wielu kryzys może oznaczać pomniejszoną, odchudzoną organizację non
profit, która w celu podtrzymania działań wdraża krótkofalowe rozwiązania
kryzysowe. Nie będzie to jednak wciąż organizacja operująca strategicznymi
odpowiedziami na zmieniającą się rzeczywistość, kierująca się długofalowym,
zrównoważonym rozwojem. Dlatego, poprzez zadanie sobie trudnych pytań na
temat ich funkcjonowania i wpływu, organizacje non profit mogą zacząć
planować strategicznie. Oto kilka opcji:
•
•
•
•
•
•
Specjalizacja kontra generalizacja programów, grup docelowych,
obszarów działalności etc.
Rozważenie osiągnięcia skali działalności adekwatnej zarówno do misji,
jak i zasobów
Budowanie partnerstwa i sieci z organizacjami o podobnej ekonomicznej
skali działania
Wdrażanie franszyzy
Zaangażowanie członków i odbiorców poprzez aktywowanie bazy
wartości, w celu zredukowania kosztów i kreowania skupu
Aktywowanie doradztwa i kampanii lobbingowych; bądź słyszalny i podnoś
zaangażowanie; domagaj się dotacji rządowych wtedy, kiedy to
konieczne.
LabforCulture jest inicjatywą partnerską Europejskiej Fundacji Kultury. LabforCulture jest wdzięczna swoim
fundatorom za wsparcie Prawa autorskie i prawa do bazy danych 2005-2006, Europejska Fundacja Kultury,
Amsterdam | Warunki korzystania. Ta praca podlega prawu autorskiemu zgodnie z Creative Commons AttributionNonCommercial-NoDerivs 2.5 License
7
Przygotowywania na przyszłość
Najważniejsze jest, aby organizacje non profit były
aktywne i twórcze w podejściu do negatywnych
konsekwencji kryzysu. Co można zrobić aby
przygotować się do kryzysu w przyszłości? Poniżej
kilka porad:
•
•
•
•
•
Zapoznanie się z instytucjonalnymi
nowinkami dla organizacji non profit, takimi
jak instytucje finansowe pracujące dla
trzeciego sektora (fundusze
ubezpieczeniowe, formy rynku kapitałowego
etc.), i małe, prywatne partnerstwa
zakładające opcję zysku.
Ustanowienie Publicznego Funduszu
Powierniczego w celu usprawnienia
działalności organizacji non profit w
okresach fiskalnej niepewności i deficytów
budżetowych. Istnieją różne modele
funkcjonowania takich funduszy
(finansowane z podatków, model fundacji
społecznej etc.)
Wykształcenie bazy członkowskiej, która może aktywizować doradztwo i
zbieranie funduszy
Szukanie współpracy non profit w kluczowych sferach działalności
rządowej na rzecz kultury i sztuki, oraz tworzenie ‘stanowisk słuchaczy
kultury’ jako systemu wczesnego ostrzegania
Inwestowanie w coraz bardziej efektywne doradztwo non profit w sferze
kultury i sztuki, oraz wzmocnienie funkcji strażniczych organizacji non
profit.
Socjolodzy i ekonomiści od dawna twierdzą, że kryzysy przynoszą niezbędną
korektę, są częścią ciągłego procesu ‘kreatywnej destrukcji’ która ukształtowała
współczesny, zglobalizowany świat. Jeśli się z tym zgodzimy, okazuje się, że
kryzys przynosi równie dużo szans, co wyzwań. Na pewno doprowadzi do
zniknięcia niektórych organizacji i powstania nowych. Niektóre organizacje non
profit będą się rozwijać, inne wręcz przeciwnie. Stare przywództwa i elity
zostaną, przynajmniej częściowo, zastąpione. Pojawią się również nowe wzorce
zdobywania funduszy i zarządzania organizacjami.
LabforCulture jest inicjatywą partnerską Europejskiej Fundacji Kultury. LabforCulture jest wdzięczna swoim
fundatorom za wsparcie Prawa autorskie i prawa do bazy danych 2005-2006, Europejska Fundacja Kultury,
Amsterdam | Warunki korzystania. Ta praca podlega prawu autorskiemu zgodnie z Creative Commons AttributionNonCommercial-NoDerivs 2.5 License
8
Reakcja na kryzys wymaga wyzbycia się niepewności i wyciągania korzyści z
istniejących możliwości. Co więcej, radzenie sobie z kryzysem wymaga pro
aktywnego stanowiska przynajmniej części przywództwa intelektualnego Europy,
ale nie na zasadzie podawania starego w nowym opakowaniu (jak w przypadku
amerykańskich koncernów samochodowych czy europejskich banków i
wytwórców), tylko poprzez robienie miejsca dla kreatywności i innowacji, oraz
pamiętanie o przeszłych osiągnięciach służących wspólnemu dobru, czyli temu,
co jest esencją działalności kulturalnej.
LabforCulture jest inicjatywą partnerską Europejskiej Fundacji Kultury. LabforCulture jest wdzięczna swoim
fundatorom za wsparcie Prawa autorskie i prawa do bazy danych 2005-2006, Europejska Fundacja Kultury,
Amsterdam | Warunki korzystania. Ta praca podlega prawu autorskiemu zgodnie z Creative Commons AttributionNonCommercial-NoDerivs 2.5 License
9