Rodzina jako środowisko wspierające decyzje edukacyjne

Rodzina jako środowisko wspierające
decyzje edukacyjne oraz zawodowe młodzieży niepełnosprawnej
Każdy z nas, kiedy ma jakiś problem zwraca się o pomoc i wsparcie do kogoś z najbliższego
otoczenia. Dopiero, kiedy pomoc otrzymana od takiej osoby jest niewystarczająca, zwracamy się
do specjalisty. Sytuacja ta ma również miejsce w kontekście uczniów i szukania przez nich
rozwiązania dotyczącego podjęcia właściwej ścieżki edukacyjno – zawodowej.
Badania przeprowadzone przez Wojtasik 1 wskazują, że młodzież najczęściej przy wyborze
szkoły czy zawodu wybiera jako doradcę swoich rodziców. Około 80% respondentów było
zdania, że rodzice są najlepszymi doradcami w wyborze szkoły. Najczęstsze wskazania padały na
matkę, potem ojca, w dalszej kolejności zaś na wychowawcę klasy i kolegów. Profesjonalny
doradca zawodowy był wymieniany dopiero za rodziną, kolegami i nauczycielami. Badania te
pokazują, jak wielką rolę odgrywają rodzice jako nieformalni doradcy, dlatego warto dostarczać
im wiedzę z zakresu doradztwa zawodowego.
Ponadto rodzice kształtują preferencje zawodowe dzieci także przez wychowywanie.
Relacje rodzice – dziecko mają silny wpływ na charakter, rozwój, postawy i zdrowie, a także na
podejmowane przez dziecko decyzje. Stosunki między dzieckiem i rodzicami determinują u
dziecka rozwój samooceny, kreatywności, pewności siebie, kształtują sposób budowania relacji z
innymi ludźmi 2. Są to więc cechy, umiejętności, które będą determinowały zachowanie młodego
człowieka, również w kontekście przyszłej pracy.
Należy również zwrócić uwagę, że dom rodzinny dla osoby niepełnosprawnej stanowi
często jedyne środowisko wychowawcze, w którym kształtowana jest osobowość dziecka oraz
następuje jego rozwój psychofizyczny. Zadaniem rodziny jest zaspokajanie nie tylko potrzeb
biologicznych dziecka, lecz również psychicznych, do których można zaliczyć: potrzebę miłości,
życzliwości, bezpieczeństwa, bezpośredniego kontaktu z rodzicami, kontaktu psychicznego,
szacunku, uznania. W kontekście dzieci niepełnosprawnych należy zwrócić szczególną uwagę na
potrzebę akceptacji i samourzeczywistnienia, przejawiają się one w takim zachowaniu rodziców
jak: zachęcanie dziecka do aktywności czy dawanie mu swobody.
1
B. Wojtasik, Wybór doradcy zawodu przez młodzież, rodziców i nauczycieli, Wrocławska Oficyna Wydawnicza,
Wrocław 1993, s.45-49.
2
A. Paszkowska – Rogacz, Moje dziecko wybiera karierę zawodową. Projekt pilotażowy Lonardo da Vinci
PL/06/B/F/PP/174020, Warszawa 2008, s.55.
Rozpatrując czynniki rodzinne, które mają wpływ na strukturę potrzeb, a przez to również
na wybór zawodu Anna Roe skoncentrowała się na relacjach pomiędzy rodzicami i dziećmi we
wczesnym dzieciństwie 3. Podstawowym wymiarem w koncepcji Roe jest wymiar emocjonalny,
który jest rozpostarty między chłodnymi a ciepłymi stosunkami. Chłodne stosunki wyrażają się
przede wszystkim przez postawę unikania, ciepłe zaś przejawiają się przez akceptację, w
postawie kochającej. Powyższe stosunki rodzic – dziecko kształtują trzy rodzaje relacji. Zostaną
one opisane w kontekście klasyfikacji stosunków rodziców wobec osób niepełnosprawnych
stworzoną przez Borzyszkowską 4, co wydaje się istotne z perspektywy tematyki artykułu. Do
trzech rodzajów relacji rodzic – dziecko należy zaliczyć:
•
emocjonalną koncentrację na dziecku – może przyjmować jedną z dwóch form: postawę
ochronną bądź nadopiekuńczą (w przypadku stosunków ciepłych) lub postawę
przejawiającą się w stawianiu wymagań (w przypadku stosunków chłodnych). Nadmierne
ochranianie dziecka polega na wyręczaniu go, nakłanianiu do uległości i zależności. Taka
postawa towarzyszy często rodzicom dzieci niepełnosprawnych, którzy za wszelką cenę
próbują wynagrodzić swoim dzieciom ich problemy zdrowotne. Nie stawiają swoim
dzieciom żadnych wymagań. Wyręczają je i przez to całkowicie uzależniają na całe życie
od dorosłych.
W
niepełnosprawnych
odniesieniu
według
do
rodzajów
Borzyszkowskiej
stosunków
byłby
to
rodziców
odpowiednik
do
osób
stosunku
za łagodnego. Z kolei stawianie nadmiernych wymagań wobec dzieci może wynikać z
braku akceptacji niepełnosprawności przez rodzica. Taki stosunek określany jest jako za
surowy. Rodzice traktują swoje dziecko tak, jak normalne i stawiają wymagania
przewyższające jego możliwości psychofizyczne. Taka sytuacja jest bardzo niebezpieczna,
ponieważ może ona powodować zaniżenie samooceny u dziecka. Rodzice zaś nie
potrafiąc ocenić realnych możliwości psychofizycznych dziecka, starają się za wszelką
cenę dopasować dziecko do swoich wyobrażeń, nie zaś jego predyspozycji i możliwości.
•
unikanie dziecka – które może przybrać formę zaniedbania lub odrzucenia dziecka.
Zaniedbanie przejawia się w minimalnym zaspokajaniu potrzeb dziecka oraz
pozostawieniu go samego sobie. Odrzucenie zaś związane jest z brakiem wysiłków w
zaspokajanie potrzeb dziecka. W odniesieniu do klasyfikacji Borzyszkowskiej byłby to
3
A. Roe, M. Siegelman, A Parent-Child Relations Questionnaire, “Children Development”, 1963, Vol. 34 (2), p. 355369.
4
H. Borzyszkowska, Oligofrenopedagogika, Wyd. PWN, Łódź 1985. s. 63-64.
stosunek obojętny. Rodzice nie wykazują zainteresowania dzieckiem niepełnosprawnym,
ponieważ sądzą, że jakiekolwiek starania nie przyniosą żadnych efektów i skutków. Taka
postawa rodziców jeszcze bardziej zaniża u dziecka samoocenę, a przede wszystkim
prowadzi do deficytów emocjonalnych – dziecko czuje się niekochane i odrzucone.
•
akceptację – może ona mieć charakter: przypadkowy, doraźny lub kochający. W koncepcji
Borzyszkowskiej odpowiada ona stosunkowi właściwemu. Jest to sytuacja, w której
rodzice są świadomi niepełnosprawności dziecka, uczą je pokonywania trudności,
samodzielności, stawiają wymagania odpowiednie do rozwoju psychofizycznego.
Ponadto wśród wymienionych postaw Roe wskazała na te, które mogą sprzyjać
kształtowaniu się u dziecka przyszłych preferencji na pracę z ludźmi (zachowania kochające,
nadopiekuńcze, wymagające) bądź z rzeczami (zachowania oparte na unikaniu dziecka, bądź na
doraźnej, przypadkowej akceptacji 5.
Środowisko, w którym dziecko zostałoby w pełni zaakceptowane, jest optymalnym dla
jego rozwoju. Z wielu doświadczeń wynika jednak, że rodzice mają dużo trudności z akceptacją
niepełnosprawności dziecka. Z procesem akceptacji często związane są liczne opory
wewnętrzne. Pierwszemu zetknięciu się z diagnozą lekarską towarzyszy również szok,
zaprzeczanie, poczucie winy, wiara w wyleczenie czy nawet negacja opinii lekarskiej. Są to więc
silne emocje, zarówno pozytywne, jak i negatywne. Rodzicom dzieci niepełnosprawnych
towarzyszy również lęk o przyszłość ich dzieci, który jest dodatkowo wzmacniany brakiem
wiedzy na temat choroby i jej rozwoju 6.
W zależności od stopnia akceptacji niepełnosprawności dziecka, różnego rodzaju lęków
rodzice swoim zachowaniem mogą reprezentować różne postawy rodzicielskie (dominacji,
dystansu, odtrącenia, nadmiernej
uległości,
unikania,
nadmiernego wymagania, lub
nadmiernego chronienia) 7. Wymienione postawy będą determinować rozwój psychofizyczny
dziecka, jego funkcjonowanie w szkole, w środowisku społecznym i wreszcie zawodowym.
5
A. Paszkowska-Rogacz, Psychologiczne podstawy wyboru zawodu. Przegląd koncepcji teoretycznych, KOWEZiU,
Warszawa 2003, s. 67-69.
6
J. Berska, R. Pietrzak, Wpływ rodziny na aktywizację zawodową osób niepełnosprawnych, w: D. Kukla, Ł.
Bednarczyk (red.) Edukacja – Wsparcie – Praca w życiu osób niepełnosprawnych. Wybrane aspekty., Uniwersytet
Kardynała Stefana Wyszyńskiego Warszawa – Częstochowa 2008, s. 91.
7
por. M. Ziemska, Postawy rodzicielskie, Wyd. WP, Warszawa, 1973.
Ponadto rodzice są odpowiedzialni za kształtowanie się u dzieci kluczowych kompetencji i
umiejętności, które warunkują właściwe, efektywne funkcjonowanie w życiu (w tym również
zawodowym). Do umiejętności tych należy zaliczyć 8:
•
umiejętność nawiązywania kontaktów międzyludzkich,
•
zdolność komunikowania się z otoczeniem,
•
umiejętność pracy w zespole,
•
zdolność podejmowania decyzji,
•
umiejętność stawiania sobie celów i ich realizowania,
•
zdolność rozwiązywania problemów,
•
świadomość swoich możliwości i ograniczeń,
•
umiejętności organizacyjne,
•
zdolność wprowadzania innowacji,
•
odporność na stres.
Na zaspokajanie potrzeb i wychowywanie dziecka ma również wpływ status zawodowo –
finansowy. Sytuacja finansowa może również ograniczać bądź poszerzać możliwości edukacyjne
dzieci 9. Zasoby finansowe rodziców są również ważne dla procesu rehabilitacji dzieci
niepełnosprawnych, który z kolei determinuje ich sprawność, samodzielność i aktywność w
dorosłym życiu zawodowym.
Ponadto dziecko poprzez obserwację najbliższego otoczenia, ma możliwość poznania
zawodów, jak również różnego rodzaju historii poszczególnych członków rodziny (np. sukcesów i
porażek zawodowych, usamodzielnienia, niedostatku, zmian życiowych) 10.
Ukazywane wzorce, oczekiwania wobec dziecka w rodzinie mogą mieć charakter zarówno
pozytywny, jak i negatywny. Z pozytywnymi skutkami mamy do czynienia, kiedy świadomi
rodzice wskazują dziecku różne możliwości rozwoju zawodowego, wyboru ścieżek edukacyjnych,
zaś ich własne życie może posłużyć jako dobry przykład dokonywania trafnych wyborów
edukacyjno – zawodowych. Negatywny wpływ jest związany z ograniczaniem ambicji dziecka.
Sytuacja taka może mieć miejsce zarówno w rodzinach o wysokim statusie materialnym (np.
kiedy ojciec lekarz namawia swoje dziecko, do pójścia w jego ślady, chociaż ono nie wykazuje
8
W. Duda, D. Kukla, Rodzice jako podstawowy determinant wyborów edukacyjno – zawodowych dzieci, „Doradca
zawodowy”, kwartalnik 1(14)/2011, s. 38.
9
D. Pisuła, Poradnictwo kariery przez całe życie, KOWEZiU, Warszawa 2009, s. 52.
10
A. Paszkowska – Rogacz, Moje dziecko wybiera karierę zawodową. Projekt pilotażowy Lonardo da Vinci
PL/06/B/F/PP/174020, Warszawa 2008, s.53.
predyspozycji do wykonywania tego zawodu), jak i o niskim statusie materialnym (np. kiedy
rodzice pragną za wszelką cenę jak najszybszego uniezależnienia się finansowego dziecka,
uniemożliwiając tym samym wydłużenie nauki) 11.
Z kolei według E.B. Hurlock 12, pozytywny wpływ rodziców polega na udzielaniu porad czy
sugestii dotyczących wyboru zawodu. Rodzice poprzez życzliwość i motywowanie, mogą
wzmacniać dziecko w podjętej decyzji. Negatywny wpływ polega zaś na zniechęcaniu,
nakłanianiu dziecka do unikania pewnych zawodów. Rodzice w swoich radach i opiniach często
są nieobiektywni. Patrzą na decyzje edukacyjno – zawodowe dzieci przez pryzmat własnych
doświadczeń z rynkiem pracy, które mogą znacznie odbiegać od aktualnej sytuacji społeczno –
ekonomicznej. Często nierealnie oceniają możliwości dzieci lub wreszcie nakłaniają je do wyboru
zawodu, który był niezrealizowanym marzeniem rodzica.
Ponadto według E. Podoskiej – Filipowicz 13, pozytywny wpływ rodzice wywierają poprzez
ukazywanie blasków i cieni wykonywanych zawodów. Do negatywnego wpływu dochodzi
wówczas, gdy rodzice nakłaniają dziecko do unikania wyboru pewnych zawodów, na przykład ze
względu na ich niską atrakcyjność społeczną, niskie zarobki, długie przygotowanie edukacyjnego.
Rodziców udzielających różnego rodzaju wsparcia dzieciom w wyborze dalszej ścieżki
kształcenia oraz zawodu można podzielić na trzy grupy 14:
•
rodzice dyrektywni – sądzą, że wiedzą najlepiej, który z zawodów powinno wybrać ich
dziecko, a więc wybierają zawód za nie.
•
rodzice partnerzy – nawiązują z dzieckiem dialog. Dziecko jest traktowane jako jednostka
kreatywna, samodzielna, potrafiąca pokierować własnym życiem, ale potrzebująca
pomocy w pewnych sytuacjach.
•
rodzice liberalni – pozostawiają dziecku całkowitą swobodę w wyborze zawodu. Nie
wtrącają się w jego decyzje, nie kontrolują, nie pouczają i nie oceniają. W tej grupie
rodziców mieszczą się dwie podgrupy. Pierwszą z nich stanowią rodzice, którzy uważają,
że nie posiadają odpowiednich kompetencji i wiedzy, aby udzielać dziecku rad, dlatego
nie mogą mu pomóc. Do drugiej podgrupy zaś należą te osoby, które mają przekonanie,
11
Metody pracy z młodzieżą w nowoczesnym poradnictwie kariery, Organizacja Współpracy Gospodarczej i
Rozwoju, Warszawa 2005, s. 56.
12
E.B. Hurlock, Rozwój młodzieży, PWN Warszawa 1965, s. 269-270.
13
E. Podoska – Filipowicz, Zarys zawodoznawstwa, orientacji i poradnictwa zawodowego, Wyd. WSHiT w
Częstochowie, Częstochowa 2008, s. 87.
14
B. Wojtasik, Wybór doradcy zawodu przez młodzież, rodziców i nauczycieli, Wrocławska Oficyna Wydawnicza,
Wrocław 1993, s. 59-60.
że ich dzieci najlepiej poradzą sobie same. Ich rola sprowadza się do aktywnego
motywowania, słuchania, zapewniania atmosfery bezpieczeństwa i zaufania do decyzji
podejmowanych przez własne dzieci.
Istotne jest zatem, w jaki sposób rodzice spostrzegają swój udział w kształtowaniu kariery
zawodowej swoich dzieci. W jakim stopniu pragną aktywnie uczestniczyć w wyborach
dokonywanych przez swoje dziecko. Wielu rodziców ceduje odpowiedzialność za pomoc
młodemu człowiekowi na szkołę, państwo. Wynika to m.in. z braku wiedzy z zakresu planowania
kariery, panujących trendów na rynku pracy, zależności społeczno – gospodarczych. Ważne jest
zatem, aby w jak największym stopniu aktywizować rodziców do włączania się w proces
orientacji edukacyjno – zawodowej (na przykład poprzez przekazywanie opiekunom informacji
na temat oferty edukacyjnej, wymagań rekrutacyjnych, sytuacji na rynku pracy, zawodów, w
których będą mogły pracować ich dzieci po ukończeniu danej szkoły).
Kolejnym zagadnieniem związanym z rolą rodziny w dokonywanych wyborach edukacyjno
– zawodowych dzieci jest tzw. dziedziczenie zawodów. Zjawisko to może przybrać formę
pozytywną, jednak jedynie wtedy, kiedy dziecko samodzielnie i świadomie decyduje się na
kontynuowanie pracy rodzica. Niestety w części przypadków dziedziczenie zawodów jest
efektem presji rodziców 15.
Warto również zwrócić uwagę na zmieniającą się sytuację społeczno – gospodarcza, która
ma swój niewątpliwy wpływ na ewoluujący model rodziny 16. Po pierwsze możemy
zaobserwować różne wzorce, znacznie odbiegające od tradycyjnego modelu (np. rodzic
samotnie wychowujący dziecko czy rodziny patchworkowe). Po drugie zmieniają się role
pełnione przez rodziców w rodzinie. Do niedawna tylko mężczyzna pracował i utrzymywał
rodzinę, kobieta zaś zajmowała się domem oraz wychowywaniem dzieci. Obecnie najczęściej
oboje rodziców pracuje, a niekiedy nawet tradycyjne role zostają zamienione. Coraz częściej
możemy spotkać się z sytuacją, w której to kobieta zajmuje się zarabianiem pieniędzy,
mężczyzna zaś opieką nad domem i dziećmi. Trzecim aspektem jest coraz bardziej postępująca
globalizacja i co za tym idzie otwarcie się rynków pracy. Bardzo często zdarza się, że cała rodzina
(bądź jeden z jej członków) na pewien okres czasu lub na stałe osiedla się w innym kraju. Tak
15
B. Krzeszowska, Współpraca szkoły z rodzicami w przygotowaniu uczniów do wyboru zawodu, WSiP, Warszawa
1989, s. 8.
16
W. Duda, D. Kukla, Rodzice jako podstawowy determinant wyborów edukacyjno – zawodowych dzieci, „Doradca
Zawodowy”, kwartalnik 1(14)/2011, s. 36.
wielkie zmiany, jakie zachodzą w tak ważnej grupie odniesienia dla młodego człowieka, nie
mogą pozostać bez znaczenia w procesie planowania i realizacji kariery.
Reasumując rozważania na temat roli rodziców w procesie podejmowania przez młodzież
decyzji edukacyjno – zawodowych można stwierdzić, że rodzina ma bardzo duży wpływ na
wychowanie i podejmowane przez dziecko decyzje. Rodzice dzieci niepełnosprawnych muszą
jednak włożyć wysiłek nie tylko w wychowywanie, zaspokajanie potrzeb dziecka czy
rehabilitację, lecz przede wszystkim w zaakceptowanie go. Istotne jest, by rodzice uczyli dziecko
samodzielności, pozwalali na zdobycie doświadczenia tak, aby na miarę swoich możliwości
psychofizycznych mogło stanowić samo o sobie.
Rodzice, jako okazjonalni doradcy, powinni prowadzić rozmowy z dzieckiem na temat
pracy, zawodów, sytuacji społeczno – gospodarczej (w tym tendencji na rynku pracy, bezrobociu
itd.) 17. Niestety wiedza posiadana przez opiekunów, nie zawsze jest wystarczająca. Dlatego tak
ważne jest, aby rodzice współpracowali z innymi instytucjami, które mogą wesprzeć młodego
człowieka w podjęciu trafnej decyzji, co do dalszego kierunku kształcenia, a także wyboru
zawodu.
Doradca zawodowy może doskonale wykorzystać w pracy z uczniem wiedzę rodziców o ich
dziecku. Należy jednak zwrócić uwagę, że rodzic nie jest głównym adresatem działań
doradczych, a jedynie uczestnikiem procesu. W centrum uwagi powinien zawsze znajdować się
młody człowiek, zwracający się o poradę. W określonych przypadkach doradca zawodowy może
stać się również arbitrem między rodzicem i dzieckiem. Szczególnie w sytuacji, kiedy rodzic
dyrektywny próbuje narzucić dziecku jakiś zawód, zaś dziecko w swoich zainteresowaniach,
predyspozycjach wykazuje chęć do wyboru innego. Ponadto doradca zawodowy powinien być
świadomy wpływu postaw rodzicielskich na kształtowanie się specyficznych cech dziecka oraz
potrafić ocenić ich wpływ na podejmowane przez klienta decyzje.
Autor: Anna Nitka – Habasińska (psycholog, doradca zawodowy)
17
D. Kukla, Preorientacja i orientacja zawodowa w edukacji, Uniwersytet Kardynała Stefana Wyszyńskiego,
Warszawa 2010, s. 127.