Glosa do postanowienia Sądu NajwyŜszego z dnia 27 września

M. Gałązka
Małgorzata Gałązka
Glosa do postanowienia Sądu NajwyŜszego
z dnia 27 września 2011 r., sygn. III KK 89/111
Streszczenie
Przedmiotem glosy jest stanowisko SN uznające za czas popełnienia
czynu ciągłego czas ostatniego zachowania objętego tym czynem. Pogląd
ten nie zasługuje na aprobatę, poniewaŜ jest sprzeczny z istotą czynu ciągłego, prowadzi do rozstrzygnięć naruszających gwarancyjne zasady prawa
karnego, a zarazem nie znajduje podstaw w przepisach ustawy, w szczególności w art. 6 § 1 k.k. Czyn ciągły obejmuje kilka zachowań wykonywanych
w pewnym przedziale czasowym i cały ten przedział naleŜy uznać za czas
jego popełnienia.
1. Za czas popełnienia przestępstwa ciągłego uznaje się ostatni moment działania sprawcy, a więc mówiąc najjaśniej, czas ostatniego ze
składających się na to przestępstwo zachowań.
2. Przy braku wskazania w przypisanym czynie ciągłym konkretnej daty
(lub innego punktu czasowego) ostatniego miesiąca, podanego w wyroku jako końcowy moment działania sprawcy, za czas popełnienia tego przestępstwa, w rozumieniu art. 6 § 1 k.k., traktować naleŜy ostatni
dzień tego miesiąca.
Glosowanym postanowieniem Sąd NajwyŜszy oddalił kasację Prokuratora Generalnego od postanowienia sądu rejonowego, mocą którego zarządzono wykonanie kary pozbawienia wolności, orzeczonej za przestępstwo
zakwalifikowane z art. 284 § 1 k.k. w zw. z art. 12 k.k. Okres próby związany
z warunkowym zawieszeniem wykonania kary rozpoczął się w dniu 13 grudnia 2007 r. Za podstawę zarządzenia wykonania kary sąd rejonowy przyjął
art. 75 § 1 k.k., dopatrując się jego przesłanek w popełnieniu, w okresie od
września 2007 r. do grudnia 2007 r., przestępstwa zakwalifikowanego równieŜ z art. 284 § 1 k.k. w zw. z art. 12 k.k., objętego wyrokiem skazującym
na karę pozbawienia wolności z dnia 6 czerwca 2008 r. W kasacji zarzucono
temu orzeczeniu naruszenie (w rozumieniu art. 523 k.p.k.) art. 75 § 1 k.k.,
polegające na zarządzeniu wykonania kary w sytuacji, gdy przestępstwo
1
OSNKW 2012, nr 2, poz. 12.
174
Prokuratura
i Prawo 1, 2013
Glosa do postanowienia SN z dnia 27.IX.2011 r.
mające być podstawą tego rozstrzygnięcia nie zostało popełnione w okresie
próby. Zdaniem skarŜącego, nie wystąpiła przesłanka obligatoryjnego zarządzenia wykonania kary z art. 75 § 1 k.k., a co najwyŜej przesłanka fakultatywna z art. 75 § 3 k.k.
Sąd NajwyŜszy potraktował zarzut kasacji jako skierowany do przyjętej
przez sąd rejonowy interpretacji czasu popełnienia przestępstwa, określonego w art. 6 § 1 k.k. Oceniając go z tej perspektywy, SN stwierdził, Ŝe dla
„uściślającego określenia” czasu popełnienia czynu ciągłego – z perspektywy art. 75 § 1 k.k. oraz innych konsekwencji prawnych – naleŜy sięgnąć do
„wypracowanych w doktrynie i judykaturze (…), wynikających z treści art. 6
§ 1 k.k. i nie budzących wątpliwości, zasad”, z których wynika, Ŝe „za czas
popełnienia przestępstwa ciągłego uznaje się ostatni moment działania
sprawcy, a więc mówiąc najjaśniej, czas ostatniego ze składających się na
to przestępstwo zachowań”. Mając to na uwadze, sąd rejonowy uprawniony
był – zdaniem SN – do stwierdzenia, Ŝe w wyroku skazującym, będącym
podstawą zarządzenia wykonania kary, czas popełnienia przestępstwa określono na ostatni dzień podanego tam miesiąca, czyli na 31 grudnia 2007 r.
W ocenie SN „nie ma Ŝadnych przesłanek do uznania (…) Ŝe przestępstwa
tego, według rozwaŜanego orzeczenia, skazany miał się dopuścić w innej,
niŜ ostatni dzień grudnia dacie”, w szczególności poprzedzającej uprawomocnienie się pierwszego wyroku (13 grudnia 2007 r.). Sformułowanie „do
grudnia” „odpowiada znaczeniu całego miesiąca (…) nie zaś jego początkowej lub innej dowolnej daty”, a tym bardziej nie jest to wskazanie na koniec
listopada. Brak wskazania w przypisanym czynie ciągłym konkretnej daty
(lub innego punktu czasowego) ostatniego miesiąca, podanego w wyroku
jako końcowy moment działania sprawcy, wymaga – zdaniem SN – uznania
za czas popełnienia przestępstwa, ostatniego dnia tego miesiąca.
JuŜ na wstępie nie moŜna nNie moŜna zgodzić się z kategorycznym
stwierdzeniem SN, Ŝe doktryna i judykatura dopracowały się w przedmiocie
czasu czynu ciągłego „nie budzących wątpliwości zasad”. Kwestia ta nie doczekała się jednoznacznego rozstrzygnięcia, podobnie zresztą jak ten sam
problem w odniesieniu do innych czynów rozciągniętych w czasie (przestępstw trwałych, wieloczynowych). Przyznać naleŜy, iŜ stanowisko uznające
za czas czynu ciągłego ostatni moment (chwilę, zachowanie, akt) jego realizacji jest w orzecznictwie i w literaturze reprezentowane szeroko2. Zostało
2
Zob. wyrok SN z dnia 15 kwietnia 2002 r., sygn. II KKN 387/01, LEX nr 52943; wyrok SA
w Krakowie z dnia 19 grudnia 2003 r., sygn. II AKa 257/03, KZS 2004, nr 4, poz. 37; postanowienie SN z dnia 25 marca 2010 r., sygn. IV KK 315/09, OSNKW 2010, nr 8, poz. 67 (dot.
przestępstw trwałych); postanowienie SA w Gdańsku z dnia 11 sierpnia 1999 r., sygn. II AKo
199/99, Prok. i Pr. 2000, dodatek „Orzecznictwo”, nr 10, poz. 7 (dot. przestępstw wieloczynowych); P. K a r d a s, (w:) A. Z o l l (red.), Kodeks karny. Część ogólna, Kraków 2004,
s. 213; A. Z o l l, (w:) Z o l l (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 2012,
s.128–129; A. M a r e k, Prawo karne, Warszawa 2007, s. 70–71; J. G i e z e k, (w:) J. G i e -
Prokuratura
i Prawo 1, 2013
175
M. Gałązka
nawet przyjęte w uzasadnieniu projektu Kodeksu karnego z 1997 r., gdzie
stwierdzono, Ŝe czasem czynu ciągłego jest „czas dokonania ostatniego aktu działania sprawcy” (pkt 27)3. Obecnie jednak na porównywalną skalę dostrzega się słabe strony tego poglądu i rosnącą aprobatę zyskuje stanowisko, Ŝe określenie czasu czynu ciągłego musi odpowiadać jego istocie, jaką
jest powtarzalność jednostkowych zachowań i wynikająca stąd rozpiętość
czasowa czynu ciągłego jako całości4. MoŜna wręcz zaobserwować, Ŝe
przyjęcie przez ustawodawcę w art. 12 k.k. jednoczynowej koncepcji czynu
ciągłego, traktowanej w literaturze jako argument za określeniem jego czasu
na ostatnie zachowanie sprawcy5, niemal zbiegło się z zakwestionowaniem
3
4
5
z e k (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 2007, s. 59–60; B. N a m y s ł o w s k a - G a b r y s i a k, (w:) M. K r ó l i k o w s k i, R. Z a b ł o c k i (red.), Kodeks karny.
Część ogólna, t. I, Warszawa 2011, s. 360–361; J. B a ś c i u k, P. O c h m a n, K. O n d r y s z,
Problematyka czasu w orzecznictwie karnym Sądu NajwyŜszego i sądów apelacyjnych na
tle przepisów kodeksowych, Nowa Kodyfikacja Prawa Karnego 2009, t. XXIV, s. 16–17;
A. M a r e k, J. L a c h o w s k i, Niektóre problemy wynikające z „jednoczynowości” przestępstwa ciągłego, Prokuratura i Prawo 2004, nr 11–12, s. 8.
Uzasadnienie rządowego projektu kodeksu karnego, (w:) Nowe kodeksy karne z 1997 r.
z uzasadnieniami, Warszawa 1997, s. 124.
Zob. wyrok SN z dnia 29 września 2009 r., sygn. III KK 105/09, OSNKW 2009, nr 12, poz.
106: „Czasem popełnienia czynu ciągłego jest okres od pierwszego zachowania składającego się na ten czyn do zakończenia ostatniego z nich”; uzasadnienie uchwały SN z dnia 29
października 2002 r., sygn. I KZP 30/02, OSNKW 2002, nr 11–12, poz. 89: „Czasem popełnienia przestępstwa ciągłego jest okres, który zaczyna się w chwili pierwszego zachowania
(działania lub zaniechania), kończy się zaś w chwili zakończenia ostatniego działania (zaniechania), objętego ciągłością”; uchwała SN z dnia 21 listopada 2001 r., sygn. I KZP 29/01,
OSNKW 2002, nr 1–2, poz. 2; wyrok SN z dnia 15 września 2005 r., sygn. II KK 15/05, LEX
nr 157549; wyrok SA w Katowicach z dnia 4 marca 2010 r., sygn. II AKa 26/10, KZS 2010,
nr 6, poz. 53; wyrok SA w Katowicach z dnia 28 lipca 2011 r., sygn. II AKa 244/11, LEX
nr 1001368; uchwała SN z dnia 15 czerwca 2007 r., sygn. I KZP 15/07 OSNKW 2007, nr 7–8,
poz. 55; wyrok SN z dnia 29 czerwca 2006 r., sygn. V KK 127/06, OSNwSK 2006, nr 1,
poz. 1290 (dot. przestępstwa wieloczynowego); M. K u l i k, (w:) M. M o z g a w a (red.), Kodeks karny. Praktyczny komentarz, Warszawa 2010, s. 44; t e n Ŝ e, Glosa do uchwały Izby
Karnej Sądu NajwyŜszego z dnia 29 października 2002 r., sygn. I KZP 30/02, Wojskowy
Przegląd Prawniczy 2003, nr 3, s. 144; A. W ą s e k, Kodeks karny. Komentarz, t. I, Gdańsk
1999, s. 180–181; G. R e j m a n, Zasady odpowiedzialności karnej. Art. 8–31 k.k. Komentarz, Warszawa 2009, s. 253–254; J. M a j e w s k i, Zmiana ustawy karnej w czasie popełnienia czynu zabronionego, Palestra 2003, nr 9–10, s. 21–22; t e n Ŝ e, Czas popełnienia przestępstwa. Wybrane zagadnienia definicyjne, (w:) J. W a r y l e w s k i (red.), Czas i jego znaczenie w prawie karnym, Gdańsk 2010, s. 236; S. ś ó ł t e k, (w:) M. K r ó l i k o w s k i, R. Z a b ł o c k i (red.), Kodeks karny. Część ogólna, s. 533; P. K a r d a s, (w:) A. Z o l l (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 2012, s. 223, który jednak aprobując takie
ustalenie czasu dla kwestii związanych z warunkami odpowiedzialności karnej (np. nieletniość), dla ustalenia skutków prawnych (np. prawo intertemporalne) przyjmuje jako czas
czynu ciągłego ostatnie z objętych nim działań, a przy zaniechaniach – pierwszy moment,
w którym sprawca nie miał juŜ moŜliwości wypełnienia obowiązku działania (tamŜe, s. 223–226).
Zob. T. D u k i e t - N a g ó r s k a, Tak zwane przestępstwa zbiorowe w polskim prawie karnym, Katowice 1987, s. 173; A. Z o l l, Propozycje regulacji odpowiedzialności karnej w przy-
176
Prokuratura
i Prawo 1, 2013
Glosa do postanowienia SN z dnia 27.IX.2011 r.
takiego ujęcia czasu omawianej instytucji i to wbrew powołanej wyŜej treści
uzasadnienia projektu Kodeksu karnego z 1997 r.
W glosowanym orzeczeniu SN zupełnie pomija argumenty przemawiające za ustaleniem czasu czynu ciągłego na okres od pierwszego do ostatniego zachowania, w tym równieŜ dorobek własnego orzecznictwa. Nie podaje
zarazem Ŝadnych racji uzasadniających zaprezentowaną wykładnię art. 6
§ 1 k.k., odsyłając do popierających ją poglądów doktryny i powołując swój
wyrok z dnia 15 kwietnia 2002 r. oraz „przytoczone tam judykaty”, wydane
na gruncie Kodeksu karnego z 1969 r. ZauwaŜyć warto, Ŝe o ile w tej pierwszej sprawie SN rzeczywiście wywiódł z art. 6 § 1 k.k. pogląd zbieŜny z przyjętym w glosowanym postanowieniu6, o tyle orzeczenia wymienione w uzasadnieniu wyroku z dnia 15 kwietnia 2002 r., mające poprzeć to stanowisko,
nie rozstrzygają w sposób ogólny kwestii czasu popełnienia przestępstwa
ciągłego, nie odnoszą się do art. 4 § 1 k.k. z 1969 r., lecz podejmują ten
problem fragmentarycznie, w kontekście instytucji związanych z czasem:
prawa intertemporalnego7, zbiegu realnego przestępstw8, biegu przedawnienia i ustaw amnestyjnych9. W jednym z nich SN stwierdził zarazem, Ŝe
właściwy dla przestępstwa ciągłego pewien związek czasowo-przestrzenny
poszczególnych działań wymaga „precyzyjnego oznaczenia czasowego
pierwszego i ostatniego działania, składającego się na przestępstwo ciągłe”,
zatem wydaje się, iŜ co do zasady za czas tego przestępstwa uznał przedział od jego rozpoczęcia do zakończenia10.
Nie moŜna równieŜ podzielić stanowiska SN, Ŝe przyjęte w glosowanym
orzeczeniu określenie czasu czynu ciągłego wynika z art. 6 § 1 k.k. Przepis
ten, stwierdzając, iŜ czyn zabroniony uwaŜa się za popełniony w czasie,
w którym sprawca działał lub zaniechał działania, do którego był obowiązany, nie przyznaje priorytetu Ŝadnemu etapowi działania lub zaniechania
padku tzw. przestępstwa ciągłego, Państwo i Prawo 1989, nr 6, s. 97–98; P. K a r d a s,
Przestępstwo ciągłe w prawie karnym materialnym, Kraków 1999, s. 288; A. M a r e k, O fikcji
jednoczynowości przestępstwa ciągłego i jej konsekwencjach raz jeszcze, Prokuratura
i Prawo 2010, nr 1–2, s. 131. Jak stwierdził jednak P. K a r d a s, oparcie art. 12 k.k. na jednoczynowej koncepcji czynu ciągłego nie oznacza, Ŝe przepis ten jest jej pełnym odzwierciedleniem, (w:) A. Z o l l (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, Warszawa 2007,
s. 155. Zob. teŜ t e g o Ŝ, Okoliczności wyłączające przestępność lub karalność zachowania
a konstrukcja czynu ciągłego, Prokuratura i Prawo 2008, nr 1, s. 11.
6
Sygn. II KKN 387/01, LEX nr 52943: „Za czas popełnienia przestępstw rozciągniętych
w czasie, wieloczynowych, trwałych, a takŜe o charakterze ciągłym, traktować naleŜy ostatni
moment działania sprawcy, w tym czas dokonania ostatniego z czynów składających się na
realizację przestępstwa ciągłego”.
7
Zob. wyrok SN z dnia 7 maja 1976 r., sygn. II KR 69/76, OSNPG 1976, nr 11, poz. 95.
8
Zob. wyrok SN z dnia 10 sierpnia 1988 r., sygn. V KRN 160/88, OSNPG 1989, nr 2, poz. 20.
9
Zob. wyrok SN z dnia 29 stycznia 1992 r., sygn. II KRN 423/91, OSNKW 1992, nr 5–6,
poz. 39.
10
Zob. tamŜe.
Prokuratura
i Prawo 1, 2013
177
M. Gałązka
sprawcy. UŜyte w nim terminy „działał” i „zaniechał działania” naleŜy odnosić
– na zasadzie lege non distinguente – do całości działania lub zaniechania11.
Z art. 6 § 1 k.k. nie da się wyinterpretować szczególnych reguł ustalania czasu dla przestępstwa charakteryzującego się jakkolwiek wyraŜoną rozpiętością czasową poza ustaleniem – a contrario wobec art. 6 § 2 k.k. – Ŝe
w przypadku przestępstw materialnych nie ma znaczenia ani czas biegnący
między czynem a skutkiem, ani czas skutku. Nawet zwolennicy stanowiska
przyjętego w glosowanym orzeczeniu przyznają, Ŝe „nie jest ono do końca
zgodne z literalnym brzmieniem rozwiązań kodeksowych”12, Ŝe jest to pewna
konwencja przyjęta dla przestępstw rozciągniętych w czasie na potrzeby instytucji, które wymagają określenia czasu przestępstwa jako konkretnego
momentu13, a nawet, Ŝe argumenty za stosowaniem do całego przestępstwa
rozciągniętego w czasie ustawy obowiązującej w czasie podjęcia ostatniego
aktu sprawczego mają charakter pozaustawowy i – co więcej – sprzeczne są
z zasadą stosowania ustawy względniejszej14.
Szukając w art. 6 § 1 k.k. argumentów za poglądem przyjętym w glosowanym orzeczeniu, w najlepszym razie naleŜałoby ocenić ten przepis jako
nierozstrzygający postawionego problemu. Więcej przemawia jednak za
konkluzją, Ŝe przepisy prawa karnego nie dają podstaw dla uznania za czas
czynu ciągłego ostatniego z objętych nim zachowań15. W aspekcie historycznym moŜna by wręcz postawić hipotezę, Ŝe źródłem upatrywania takich
podstaw w art. 6 § 1 k.k. jest dorobek doktryny sprzed 1970 r., gdy Kodeks
karny z 1932 r. nie określał w ogóle czasu przestępstwa16. Nie moŜna zgodzić się teŜ z występującym w literaturze i orzecznictwie poglądem, iŜ ustalenie czasu przestępstwa ciągłego na chwilę realizacji ostatniego z objętych
nim zachowań jest nieuchronną konsekwencją jednoczynowej koncepcji tego przestępstwa i włączenia ciągłości do jego znamion17. Wydaje się, Ŝe
wręcz odwrotnie. Jak słusznie stwierdził M. Kulik, „ustalenie czasu popełnie11
Zob. A. W ą s e k, Kodeks…, s. 84.
J. B a ś c i u k, P. O c h m a n, K. O n d r y s z, Problematyka…, s. 17. Zob. teŜ A. W ą s e k,
ibidem, s. 180–181.
13
Zob. T. D u k i e t - N a g ó r s k a, Tak zwane przestępstwa zbiorowe…, s. 171.
14
Zob. tamŜe, s. 172. Autorka powołuje się na art. 2 § 1 k.k. z 1969 r.
15
śadne wskazania nie wynikają równieŜ z przepisów procedury karnej, w szczególności
z art. 413 i 322 k.p.k.
16
Zob. J. M a k a r e w i c z, Kodeks karny z komentarzem, Lwów 1938, s. 55: „O zastosowaniu
lub niezastosowaniu ustawy karnej (kodeksu karnego) rozstrzyga tylko chwila ukończenia
działania”; S. Ś l i w i ń s k i, Prawo karne materialne. Część I, Warszawa brw, s. 75: „Przestępstwo jest popełnione z chwilą ukończenia działania lub upływu czasu, w którym naleŜało
działać”; „Przestępstwo jest popełnione z chwilą ukończenia przestępnego zachowania się”;
J. K o s t a r c z y k - G r y s z k a, Problemy…, s. 1250.
17
A. M a r e k, O fikcji jednoczynowości…, s. 131; P. K a r d a s, Przestępstwo ciągłe…, s. 288;
wyrok SA w Krakowie z dnia 19 grudnia 2003 r., sygn. II AKa 257/03, KZS 2004, nr 4, poz.
37.
12
178
Prokuratura
i Prawo 1, 2013
Glosa do postanowienia SN z dnia 27.IX.2011 r.
nia czynu ciągłego na czas wyznaczony początkiem pierwszego i zakończeniem ostatniego zachowania dobrze oddaje istotę ciągłości, której to zalety
nie ma ujęcie odmienne”18. Rozstrzygnięcie kwestii czasu czynu ciągłego
przyjęte w glosowanym orzeczeniu pomija istotę tego czynu jako zespołu
zachowań rozciągniętych w czasie. A przecieŜ ta właśnie cecha określa granice powagi rzeczy osądzonej, która – jak przyjmuje się powszechnie –
obejmuje całość czynu ciągłego, niezaleŜnie od tego, czy wszystkie pojedyncze zachowania objęte tym czynem były przedmiotem wcześniejszego
osądzenia19.
Poszukiwanie „końcowych” punktów chronologicznych pewnego zespołu
zachowań prowadzi do pytania: jak rozpięte czasowo mogą być te punkty –
czy ograniczać je do daty dziennej, czy moŜe jednak naleŜałoby słowo
„czas” z art. 6 § 1 k.k. rozumieć bardziej precyzyjnie? Dla większości instytucji związanych z czasem wystarczające będzie to pierwsze rozwiązanie20,
ale juŜ w przypadku ustaleń co do np. poczytalności, błędu sprawcy albo
przesłanek kontratypu, istotne jest zazwyczaj dokładniejsze określenie czasu czynu. Brak jednoznacznej odpowiedzi ujawnia się w róŜnym nazywaniu
ostatniego fragmentu czynu ciągłego mającego wyznaczać czas jego popełnienia – jako zachowania, czynu lub jako momentu, chwili. MoŜna zastanawiać się, czy zasadnie SN w glosowanym orzeczeniu zrównał te określenia
ze sobą, wskazując na „ostatni moment działania sprawcy”, a następnie dodając, Ŝe jest to „mówiąc najjaśniej, czas ostatniego ze składających się na
to przestępstwo zachowań”. Podniesione problemy nasunąć moŜe nie tylko
czyn ciągły, ale i przestępstwo, którego znamiona nie zakładają rozciągnięcia w czasie. W przypadku jednak czynu ciągłego dodatkowo ukazują one
fikcję uznania za czas jego popełnienia fragmentu większej całości. Fikcja ta
powoduje, co więcej, daleko idące konsekwencje na płaszczyźnie instytucji,
których stosowanie uwarunkowane jest czasem popełnienia przestępstwa21.
Szczególnie dostrzega się to na gruncie przepisów intertemporalnych. Pogląd, Ŝe czyn ciągły zostaje popełniony w czasie ostatniego z objętych nim
zachowań, równoznaczny jest z uznaniem go za popełniony w całości
w czasie obowiązywania tzw. ustawy nowej, co prowadzi do wniosku, Ŝe
18
Zob. M. K u l i k, Glosa do wyroku SN z dnia 14 stycznia 2010 r., sygn. V KK 235/09, LEX/el.
2011.
19
Zob. uchwałę SN z dnia 21 listopada 2001 r., sygn. I KZP 29/01, OSNKW 2002, nr 1–2,
poz. 2; wyrok SN z dnia 15 września 2005 r., sygn. II KK 15/05, LEX nr 157549; wyrok
SA w Katowicach z dnia 28 lipca 2011 r., sygn. II AKa 244/11, LEX nr 1001368; wyrok
SN z dnia 5 stycznia 2011 r., sygn. V KK 64/10, OSNKW 2011, nr 2, poz. 14; postanowienie
SA w Lublinie z dnia 2 października 2002 r., sygn. II AKo 180/02, LEX nr 77486, Prok. i Pr.
2003, dodatek „Orzecznictwo”, nr 4, poz. 27.
20
Jeszcze innym problemem jest niemoŜność ustalenia czasu z dokładnością co do dnia. Zob.
dalsze uwagi glosy.
21
Zob. teŜ T. D u k i e t - N a g ó r s k a, Tak zwane przestępstwa zbiorowe…, s. 176.
Prokuratura
i Prawo 1, 2013
179
M. Gałązka
stosowanie względniejszej ustawy obowiązującej poprzednio w ogóle nie
wchodzi w rachubę22. MoŜliwe jest tylko retroaktywne stosowanie ustawy
obowiązującej w czasie ukończenia czynu ciągłego23. Poszukiwanie racji
takiego określenia czasu czynu ciągłego w specyfice przepisów intertemporalnych, która wymagałaby ustalenia czasu jako punktu, nie zaś jako przedziału, pomija zasady gwarancyjne prawa karnego, zwłaszcza zasadę legalizmu24. Przyjęcie powyŜszego stanowiska przy stosowaniu okoliczności wyłączających winę jest z kolei równoznaczne z odstępstwem od zasady winy25. JuŜ z tych powodów wydaje się, Ŝe jedynym dopuszczalnym rozwiązaniem jest poszukiwanie w drodze wykładni moŜliwości zastosowania instytucji uwarunkowanych czasem czynu do czynu ciągłego w jego rzeczywistych
granicach, nie zaś posługiwanie się fikcją, Ŝe jego rozpiętość czasowa nie
zachodzi. Problem ten dostrzeŜono juŜ na szeroką skalę w obszarze instytucji nieletniości i niepoczytalności26. Na gruncie prawa intertemporalnego,
wobec braku odrębnych przepisów dotyczących zmiany ustawy karnej
w czasie popełnienia przestępstwa27, naleŜałoby rozwaŜyć stosowanie analogii z art. 4 § 1 k.k., działającej na korzyść sprawcy, co pozwoliłoby na ocenę całego czynu ciągłego co do zasady na podstawie ustawy obowiązującej
w czasie orzekania z moŜliwością zastosowania (równieŜ do całego czynu
ciągłego) ustawy obowiązującej na wcześniejszym etapie jego realizacji, jeśli
byłaby ona względniejsza dla sprawcy28. Nawet w przypadku najczęściej
wskazywanym na uzasadnienie fikcyjnych ustaleń w kwestii czasu czynu
ciągłego – przedawnienia29, wydaje się, Ŝe nie są one ani jedynym moŜliwym rozwiązaniem, ani nawet warunkiem liczenia terminu od ukończenia
czynu ciągłego. Przedawnienie polega na ustaniu karalności przestępstwa
a nie jego fragmentów (art. 101 § 1 k.k.). Z art. 1 k.k. jednoznacznie wynika,
Ŝe przestępstwem jest tylko czyn, a nie inny wycinek ludzkiej aktywności.
Z mocy zaś art. 12 k.k. poszczególne zachowania sprawcy objęte jednym
22
P. K a r d a s, Przestępstwo ciągłe…, s. 288.
Por. krytyczne uwagi: M. K u l i k, M. M o z g a w a (red.), M. K r ó l i k o w s k i, R. Z a w ł o c k i
(red.), Kodeks…, s. 44; S. ś ó ł t e k, (w:) M. K r ó l i k o w s k i, R. Z a w ł o c k i (red.), Kodeks…, s. 534; G. R e j m a n, (w:) G. R e j m a n (red.), Kodeks karny. Część ogólna, Warszawa 1999, s. 538.
24
J. M a j e w s k i, Zmiana…, s. 23–27.
25
Zob. A. M a r e k, J. L a c h o w s k i, Niektóre…, s. 9 oraz 14–15; A. M a r e k, O fikcji jednoczynowości…, s. 131–133.
26
Zob. A. M a r e k, J. L a c h o w s k i, ibidem, s. 10 i 15; A. M a r e k, ibidem; W. W r ó b e l,
A. Z o l l, Polskie…, s. 292; P. K a r d a s, Okoliczności…, s. 18–31.
27
Por. § 2 ust. 2 niemieckiego Kodeksu karnego (Strafgesetzbuch. Neugefasst durch Bek.
v. 13.11.1998, Bundesgesetzblatt I, s. 3322).
28
Zob. podobnie T. D u k i e t - N a g ó r s k a, Tak zwane przestępstwa zbiorowe…, s. 172–173
i 202 (przy załoŜeniu koncepcji wieloczynowej przestępstwa zbiorowego).
29
Zob. A. W ą s e k, Kodeks…, s. 183; J. B a ś c i u k, P. O c h m a n, K. O n d r y s z, Problematyka…, s. 17.
23
180
Prokuratura
i Prawo 1, 2013
Glosa do postanowienia SN z dnia 27.IX.2011 r.
zamiarem i rozdzielone krótkimi odstępami czasu tracą charakter (odrębnych) czynów, choćby nawet mogły być uznane za czyny, gdyby przepisu
tego w systemie prawa nie było. Jakkolwiek by nie oceniać konstrukcji czynu
ciągłego de lege ferenda, to de lege lata, czynem jest dopiero całość tych
zachowań spięta klamrą powziętego z góry zamiaru. Przedawnić moŜe się
zatem karalność całego tak skonstruowanego czynu, a nie jego fragmentów,
toteŜ przedawnienie powinno być liczone od czasu jego ukończenia30.
Problem konsekwencji ustalenia czasu czynu ciągłego dla innej instytucji
karnomaterialnej uwarunkowanej czasem pojawił się takŜe w glosowanym
orzeczeniu. Przyjęte przez SN stanowisko w kwestii czasu czynu ciągłego
stanowiło bowiem przesłankę rozstrzygnięcia co do istnienia obligatoryjnej
podstawy zarządzenia wykonania kary warunkowo zawieszonej w sytuacji,
gdy w okresie próby skazany popełnił tylko końcowy fragment czynu ciągłego, spełniającego cechy określone w art. 75 § 1 k.k. Sąd NajwyŜszy upatrując czas czynu ciągłego w „ostatnim momencie działania sprawcy”, za nieistotną uznał okoliczność, Ŝe na okres próby przypadł tylko fragment tego
czynu i podzielił stanowisko przyjęte w zaskarŜonym postanowieniu, Ŝe skazany popełnił w okresie próby przestępstwo umyślne podobne do poprzedniego. W orzecznictwie odnaleźć moŜna podobny pogląd, chociaŜ wypowiedziany jeszcze na gruncie art. 58 k.k. z 1969 r. W postanowieniu z 16 maja
1979 r. SN uznał, Ŝe art. 78 § 1 k.k. z 1969 r., którego odpowiednikiem jest
obecnie art. 75 § 1 k.k., „ma zastosowanie równieŜ w wypadku, gdy przestępstwo podobne, mające charakter przestępstwa ciągłego oraz cechy
określone w tym przepisie, zostało popełnione choćby częściowo [art. 4 § 1
k.k. (z 1969 r. – przyp. autorki)] w okresie próby”, niezaleŜnie od czasu zapoczątkowania tego przestępstwa31. Postanowienie to spotkało się z aprobatą w doktrynie32, gdzie wspierano je zarówno jednoczynową33, jak i wieloczynową34 koncepcją przestępstwa ciągłego oraz – podobnie jak w gloso-
30
Zob. wyrok SN z dnia 14 stycznia 2010 r., sygn. V KK 235/09, OSNKW 2010, nr 6, poz. 50;
M. K u l i k, Glosa do wyroku SN z dnia 14 stycznia 2010 r., sygn. V KK 235/09, LEX/el. 2011.
31
Sygn. V KRN 98/79, OSNKW 1979, nr 9, poz. 91.
32
Zob. A. T o b i s, Glosa do postanowienia SN z dnia 16 maja 1979 r., sygn. V KRN 98/79,
Nowe Prawo 1980, nr 5, s. 155–158; J. K o c h a n o w s k i, A. S p o t o w s k i, Przegląd
orzecznictwa Sądu NajwyŜszego w zakresie prawa karnego materialnego za rok 1979, Nowe Prawo 1980, nr 11–12, s. 130; T. D u k i e t - N a g ó r s k a, Tak zwane przestępstwa zbiorowe…, s. 185–186. Zob. teŜ A. W ą s e k, Kodeks…, s. 183.
33
Tak uwaŜa np. T. D u k i e t - N a g ó r s k a, chociaŜ autorka takie efekty uznaje za trudne do
zaakceptowania, podnosząc, Ŝe mogą one okazać się niesłuszne i naruszające poczucie
sprawiedliwości; zob. t e j Ŝ e, Tak zwane przestępstwa zbiorowe…, s. 185–186
34
Zob. A. T o b i s, Glosa…, s. 156, który opierając się na koncepcji wieloczynowości przestępstwa ciągłego, podniósł, Ŝe gdyby rozwiązać węzeł przestępstwa ciągłego, to przynajmniej
część czynów przypadłaby na okres próby i wówczas istniałby obowiązek zarządzenia wykonania kary.
Prokuratura
i Prawo 1, 2013
181
M. Gałązka
wanym postanowieniu – załoŜeniem, Ŝe czasem popełnienia przestępstwa
ciągłego jest jego ostatni fragment35.
Czy inaczej naleŜałoby ocenić istnienie przesłanek zastosowania art. 75
§ 1 k.k. w świetle poglądu, Ŝe czas czynu ciągłego obejmuje okres od pierwszego do ostatniego zachowania objętego powziętym z góry zamiarem?
Wydaje się, Ŝe tak. Przepisy o zarządzeniu wykonania kary warunkowo zawieszonej opierają się na załoŜeniu, Ŝe przesłanką takiego rozstrzygnięcia
jest obalenie pozytywnej prognozy kryminologicznej na podstawie oceny zachowania skazanego dokonywanej przez sąd w postępowaniu incydentalnym (art. 178 k.k.w.). Treść art. 75 § 1 k.k. określa wyjątkową sytuację, gdy
obalenia tej prognozy dokonuje sam ustawodawca, bez moŜliwości czynienia dodatkowych ustaleń przez sąd orzekający w przedmiocie zarządzenia
wykonania kary. Dotyczy to szczególnie powaŜnego naruszenia porządku
prawnego, polegającego na popełnieniu umyślnego przestępstwa podobnego do popełnionego wcześniej. W art. 75 § 1 k.k. nie wskazano wprost, czy
całość tego przestępstwa musi mieścić się w okresie próby. Jeśli jednak zachowanie sprawcy przypadające na okres próby nie byłoby przestępstwem,
to przesłanki z art. 75 § 1 k.k. nie zostają spełnione. Tymczasem konstrukcja
czynu ciągłego otwiera moŜliwość, Ŝe jego fragment zrealizowany w okresie
próby nie wypełni sam w sobie cech przestępstwa, poniewaŜ nie jest zachowaniem zabronionym przez ustawę karną, stanowi wykroczenie albo
wykazuje znikomy stopień społecznej szkodliwości36. Nie jest jednak
dopuszczalne dokonywanie ustaleń w tym przedmiocie w postępowaniu o
zarządzenie wykonania kary, jako Ŝe podstawą obligatoryjnego zarządzenia
wykonania kary jest tylko prawomocny wyrok, a wyrok skazujący za czyn
ciągły nie dokonuje prawnokarnej oceny poszczególnych fragmentów tego
czynu, lecz jego całości. Dlatego, jeśli na okres próby przypadnie końcowy
fragment czynu ciągłego, to zastosowanie art. 75 § 1 k.k. wydaje się niemoŜliwe37, co nie wyklucza zarządzenia wykonania kary na innych podstawach
przewidzianych w art. 75 k.k.
Inaczej naleŜałoby ocenić sytuację, gdy w okresie próby zrealizowane
zostały początkowe zachowania objęte czynem ciągłym ukończonym dopiero po upływie okresu próby. Tu równieŜ na okres próby przypada tylko frag35
A. T o b i s, ibidem, s. 157–158.
Kwestia uwzględniania w ramach czynu ciągłego zachowań, które jednostkowo nie stanowiłyby przestępstwa, ma charakter sporny, ale spotyka się teŜ i z aprobatą. Zob. wyrok SA
w Lublinie z dnia 16 kwietnia 2009 r., sygn. II AKa 56/09, LEX nr 508295; wyrok SN z dnia
21 października 2010 r., sygn. V KK 291/10, OSNKW 2010, nr 12, poz. 108; P. K a r d a s,
(w:) A. Z o l l (red.), Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, t. I, Warszawa 2012, s. 217;
P. K a r d a s, Okoliczności…, s. 16; W. W r ó b e l, A. Z o l l, Polskie prawo karne. Część ogólna, Kraków 2010, s. 291; T. D u k i e t - N a g ó r s k a, Tak zwane przestępstwa zbiorowe…,
s. 186.
37
Inaczej S. ś ó ł t e k, (w:) M. K r ó l i k o w s k i, R. Z a w ł o c k i (red.), Kodeks…, s. 537.
36
182
Prokuratura
i Prawo 1, 2013
Glosa do postanowienia SN z dnia 27.IX.2011 r.
ment czynu ciągłego. JednakŜe fragment ten naleŜy traktować jako usiłowanie czynu ciągłego, jako Ŝe sprawca realizuje poszczególne zachowania
z jednym zamiarem, powziętym z góry. Mając na uwadze, Ŝe art. 75 § 1 k.k.
za przesłankę zarządzenia wykonania kary uznaje popełnienie, a nie dokonanie przestępstwa, wydaje się, Ŝe jeśli czyn ciągły spełnia pozostałe przesłanki z tego przepisu, to jego ukończenie po upływie okresu próby nie jest
przeszkodą dla stwierdzenia obligatoryjnej podstawy zarządzenia wykonania
kary. W świetle załoŜeń co do czasu czynu ciągłego przyjętych w glosowanym postanowieniu obligatoryjna podstawa zarządzenia wykonania kary
z art. 75 § 1 k.k. w takiej sytuacji by nie wystąpiła38. Dlatego ewentualne zastrzeŜenia natury politycznokryminalnej, jakie moŜe nasunąć zakwestionowanie stanowiska SN, pojawią się równieŜ przy jego akceptacji.
Jeszcze inną kwestią jest to, czy rzeczywiście w sprawie będącej przedmiotem glosowanego orzeczenia końcowy fragment czynu ciągłego przypadł
na okres próby. Sposób dokonania tego ustalenia dotyczy szerszego problemu z zakresu prawa karnego procesowego, związanego z art. 5 § 2
k.p.k., który obowiązuje teŜ w postępowaniu o zarządzenie wykonania kary
z mocy art. 1 § 2 k.k.w.39. Sąd NajwyŜszy, przyznając, iŜ w sprawie nie było
moŜliwości bardziej precyzyjnego ustalenia czasu czynu uznanego za podstawę zarządzenia wykonania kary, zaaprobował rozstrzygnięcie tej wątpliwości na niekorzyść skazanego. Zgodzić się oczywiście naleŜy z SN, Ŝe
zamieszczone w wyroku skazującym za drugi czyn ciągły określenie „do
grudnia” nie oznaczało, Ŝe czyn został popełniony „do końca listopada”, lecz
Ŝe był realizowany „takŜe w grudniu”. JednakŜe art. 5 § 2 k.p.k. nie pozwalał
przyjąć w okolicznościach rozpoznawanej sprawy, Ŝe wobec niewskazania
konkretnego dnia miesiąca czasem popełnienia (czy raczej ukończenia)
czynu jest ostatni dzień grudnia. Taka konkluzja – w połączeniu z przyjętym
przez SN stanowiskiem co do czasu czynu ciągłego – wywierała bowiem
skutki niekorzystne dla skazanego w postaci ustalenia, Ŝe przestępstwo objęte wyrokiem skazującym zostało popełnione w warunkach art. 75 § 1 k.k.
i przesądzała o obligatoryjnym zarządzeniu wykonania kary40. Stwierdzając,
38
Zob. T. D u k i e t - N a g ó r s k a, Tak zwane przestępstwa zbiorowe…, s. 187; A. Z o l l, Propozycje regulacji…, s. 98; P. K a r d a s, (w:) A. Z o l l (red.), Kodeks…, s. 230–232.
39
Zakres obowiązywania art. 5 § 2 k.p.k. w postępowaniu wykonawczym jest oczywiście ograniczony powagą rzeczy osądzonej wynikającą z prawomocnego wyroku. W niniejszej sprawie wyrok jednak nie określał ostatniego dnia czynu ciągłego.
40
Potwierdzenia takiej oceny dopatrzyć się moŜna we wcześniejszym orzeczeniach SN dotyczących podobnych problemów. Zob. wyrok SN z dnia 4 grudnia 2007 r., sygn. IV KK
281/07, LEX nr 341867: „Okoliczność czasu popełnienia czynu naleŜy do sfery faktów i jest
przedmiotem ustaleń natury faktycznej. Oznacza to, Ŝe w wypadku nie dających się usunąć
wątpliwości dotyczących czasu popełnienia czynu – a takie właśnie wątpliwości były przecieŜ przyczyną przyjęcia, Ŝe czyn mógł być popełniony w kaŜdym czasie mieszczącym się
w ustalonym okresie – zastosowanie reguły in dubio pro reo (art. 5 § 2 k.p.k.) prowadzi do
stwierdzenia, Ŝe termin przedawnienia biegnie od chwili stanowiącej początek tego okresu”.
Prokuratura
i Prawo 1, 2013
183
M. Gałązka
Ŝe określenie „do grudnia” odpowiada „znaczeniu całego miesiąca (…), nie
zaś jego początkowej lub innej dowolnej daty”, SN zarazem taką właśnie
„dowolną datę” przyjął. Z uwagi na to, Ŝe dokonanie ścisłych ustaleń w postępowaniu o zarządzenie wykonania kary nie było moŜliwe, wydaje się, Ŝe
nie pozostawało nic innego, jak uznać, Ŝe określenie „do grudnia” oznacza
„do pierwszego” (nie zaś ostatniego) dnia tego miesiąca.
Czyn ciągły juŜ sam w sobie jest tworem sztucznym, chociaŜ z woli ustawodawcy art. 12 k.k. nie tylko moŜe, ale musi być stosowany w razie spełnienia jego przesłanek. W glosowanym orzeczeniu zastosowano do niego
kolejną fikcyjną konstrukcję, uznając za czas czynu ciągłego tylko jego
ostatni fragment. Ta jednak konstrukcja nie znajduje oparcia w art. 6 § 1 k.k.,
ani teŜ w innych przepisach prawa karnego. Wreszcie, ustalając czas tego
ostatniego fragmentu, SN nie uwzględnił reguły in dubio pro reo, w efekcie
czego nawet aprobata karnomaterialnych poglądów zawartych w glosowanym orzeczeniu nie pozwalałaby, w okolicznościach sprawy, na zarządzenie
wykonania kary. Dlatego glosowane orzeczenie nie moŜe spotkać się
z aprobatą.
Commentary to the Supreme Court decision of
27 September 2011, file ref. no. III KK 89/11
Abstract
Commented upon herein is the view of the Supreme Court which deems
the time at which a continuing offence was committed to be the time of the
last behaviour that is part of such offence. The view should not be accepted
for it denies the essence of the continuing offence, leads to judicial decisions
that violate guarantees provided under penal law, and, at the same time,
cannot be substantiated under law, including in particular the Penal Code,
Article 6, § 1. A continuing offence consists of several acts committed over
a period of time, which period should be deemed to be the time at which the
offence was committed.
ChociaŜ w odróŜnieniu od sprawy objętej glosowanym postanowieniem, wskazany przedział
czasowy nie odnosił się do czynu rozciągniętego w czasie, to jednak kwestią zasadniczą
równieŜ było rozstrzygnięcie wątpliwości wynikłych z nieprecyzyjnego ustalenia czasu w opisie
czynu przypisanego w wyroku. Zob. teŜ postanowienie SN z dnia 9 czerwca 2004 r., sygn.
IV KK 66/04, gdzie stwierdzono, Ŝe wątpliwości co do sposobu wykonania orzeczenia wynikające z niewskazania czasu trwania okresu próby mogły być rozstrzygnięte „tylko w jednym
kierunku, tj. na korzyść skazanego”, przez przyjęcie minimalnego okresu próby.
184
Prokuratura
i Prawo 1, 2013