Sztuka Wojenna4_2

KOMUNIKATY – ANNOUNCEMENTS
Acta Militaria Mediaevalia I
Sztuka wojenna na pograniczu
polsko-rusko-słowackim w średniowieczu
Kraków – Sanok 2005, s. 165-169
Piotr N. Kotowicz
NIEZNANY TOPÓR PÓŹNOŚREDNIOWIECZNY Z RADYMNA
W ZBIORACH ARCHEOLOGICZNYCH MUZEUM W JAROSŁAWIU
W 1983 r. do zbiorów archeologicznych
Muzeum w Jarosławiu trafił znaleziony przypadkowo w Radymnie, pow. Jarosław, okazały
późnośredniowieczny topór (nr inw. MJ A451)1.
Okaz ten posiada bardzo długą i smukłą szyjkę,
przechodzącą w asymetryczne, lekko opuszczone
ostrze z niewielką brodą. Na ostrzu widoczne są
ślady nakuwania nakładki z innego rodzaju metalu. Osada prostokątna w rzucie bocznym, nieco
skorodowana, wewnątrz otworu zachowane nikłe
ślady toporzyska (ryc. 1, fot. 1-2). Wymiary:
dł. całk. – 33,5 cm; szer. ostrza – 15,0 cm; najmn. szer.
szyjki – 2,6 cm; szer. osady – 4,4 cm; średn. osady –
3,2 cm x 5,1 cm; wys. osady – 7,1 cm; waga – 1,88 kg.
Analizowany okaz został znaleziony na
terenie żwirowni w Radymnie, miejsca znanego
z dużej ilości znalezisk militariów i narzędzi średniowiecznych, przechowywanych głównie w Muzeum Narodowym Ziemi Przemyskiej w Przemyślu. Pierwotnie kolekcja ta, licząca 34 zabytki,
została opublikowana przez A. Koperskiego
(Koperski 1975; 1980); analizę metaloznawczą
wybranych zabytków przeprowadził J. Piaskowski (Piaskowski 1981). Jeden z mieczy,
znajdujący się w zbiorach Muzeum Okręgowego
w Rzeszowie, opublikowała A. Gruszczyńska
(Gruszczyńska 1979). Broń obuchowa (czekan,
topory i buława brązowa) z tego stanowiska,
poszerzona o jeden egzemplarz ze zbiorów prywatnych, znalazła się następnie w monografii tej
kategorii uzbrojenia autorstwa M. Głoska (Głosek
1996). Pełną analizę militariów znalezionych na
terenie żwirowni w Radymnie, wraz z zabytkami w zbiorach prywatnych kolekcjonerów, przeprowadził P. A. Nowakowski (Nowakowski 1998).
W żadnym z tych opracowań nie uwzględniono
jednak publikowanego tutaj zabytku2.
Podstawową pozycją omawiającą topory
późnośredniowieczne jest monografia tej kategorii zabytków autorstwa M. Głoska (Głosek 1996).
Przystępując do analizy typologicznej egzemplarza z Radymna, napotkano od razu na pewne trudności interpretacyjne. Wiąże się to z nie
do końca jasnymi podstawami, zastosowanymi
we wspomnianej pracy, wyróżniania konkretnych
typów interesującej nas formy uzbrojenia. Powoduje to, że niektóre z analizowanych w niej
okazów równie dobrze mogłyby zostać przyporządkowane do innych typów. Podobnie było
w trakcie poszukiwań analogii do okazu z Radymna, do którego brak, ze względu na rozmiary, odpowiednika w opublikowanym materiale. Znacznie krótsze i mniejsze, ale posiadające
zbliżone proporcje3, są niektóre topory zaliczone
do dwóch różnych typów – VIII i IX. Oba te typy
posiadają wydzieloną osadę, w rzucie bocznym z reguły prostokątną, i dość krótką szyjkę.
Różni je głównie samo żeleźce, które w typie
VIII jest wąskie i długie, rzadko przekraczające
długość osady, natomiast w typie IX szerokie
i zakończone ukształtowaną kończasto brodą
(Głosek 1996, 38, 41; por. też Ławrynowicz,
1 Za możliwość opublikowania zabytku, a także wszechstronną pomoc autor składa serdeczne podziękowania Pani mgr Joannie
Kociubie z Muzeum w Jarosławiu.
2 Niestety, jest to spowodowane brakiem kwerendy w sąsiednich placówkach muzealnych. Za przykład służyć może też inny
zabytek z Radymna – wczesnośredniowieczny miecz typu X, którego lokalizacji ustalić nie mógł P. A. Nowakowski
(Nowakowski 1998, 11). Jest to o tyle dziwne, że miecz ten, przechowywany w zbiorach Muzeum Okręgowego w Rzeszowie
(nr inw. 1295/MRP), był, jak wspomniano, przedmiotem oddzielnej publikacji (Gruszczyńska 1979; por. też Kotowicz 2004,
36, nr kat. 125, fot. 27).
3 Punktem wyjściowym do określania proporcji topora wydaje się być stosunek jego długości całkowitej do szerokości ostrza,
co przy zbliżonej formie może mieć znaczenie w określaniu typologii.
166
Piotr N. Kotowicz
Ryc. 1. Późnośredniowieczny topór z Radymna, pow. Jarosław. Rys. P. N. Kotowicz.
Fig. 1. Late mediaeval axe from Radymno, Jarosław distr. Drawned by P. N. Kotowicz.
Strzyż 2003, 262). Jak widzimy, decydujące znaczenie ma tutaj samo żeleźce, które w omawianym okazie jest znacznej długości, jednak jego
szerokość znacznie przekracza długość osady.
Podobne topory, zaliczone przez M. Głoska do
typu VIII, pochodzą z Krakowa-Zwierzyńca,
pow. Kraków, oraz ze Smolic, pow. Oświęcim,
i datowane są na XIII-XV (?) oraz XIV-XVI (?) w.
(Głosek 1996, nr kat. 39 i 100, tabl. XIII:
A, H). Podobieństwo do topora z Radymna wykazuje również, zaliczony do tego typu, egzemplarz pochodzący z Muchowa, pow. Jawor (Firszt
2001, 277, ryc. 25)4. Zwłaszcza pierwszy z przytoczonych toporów, mimo mniejszych rozmiarów, kształtem i proporcjami mocno nawiązuje
do analizowanego okazu. Sprawa byłaby prosta,
gdyby nie fakt, że analogiczne ukształtowanie
i proporcje wykazuje również jeden z toporów
z Radymna, zaliczony jednak przez M. Głoska,
a za nim przez P. A. Nowakowskiego, do typu
IX i datowany na XIII-XIV w. (Głosek 1996, 41,
nr kat. 95, tabl. XX:H; Nowakowski 1998, 19-20,
nr kat. 19, tabl. 8:3). Naszym zdaniem topór
ten jednak niewiele albo wcale nie różni się od
wcześniej omawianych i należałoby go przyporządkować do typu VIII wg Głoska. Jeśli jednak
nasze rozumowanie jest błędne, to konieczne
jest wprowadzenie dodatkowych, być może
liczbowych wskaźników, pozwalających grupować interesujące nas formy uzbrojenia, zwłaszcza w obrębie typów, między którymi granice
są słabo uchwytne. Pamiętamy jednak przy tym,
że w przypadku tak popularnej broni, jaką był
niewątpliwie topór, liczyć się należy z inwencją
własną producenta broni i zbytnie uszczegóławianie wzorców typologicznych może prowadzić do
tworzenia licznych, niekiedy iluzorycznych podgrup i podtypów.
Niezależnie od tego jak zakwalifikujemy
nasz egzemplarz, analogie wyraźnie wskazują,
że jego chronologię umieścić należy między
XIII a XVI (?) w., przy czym najbardziej praw-
4 Baza źródłowa typu VIII jest wciąż aktualizowana (np. Konczewska, Konczewski 2004, 90, ryc. 1:a, e, 3:b), niewykluczone
więc, że niedługo będziemy dysponować jeszcze lepszymi analogiami do okazu z Radymna.
Nieznany topór późnośredniowieczny z Radymna w zbiorach archeologicznych Muzeum w Jarosławiu
167
Fot. 1. Późnośredniowieczny topór z Radymna, pow. Jarosław. Fot. H. Górecki.
Photo 1. Late mediaeval axe from Radymno, Jarosław distr. Photo by. H. Górecki.
dopodobne jest zawężenie jego datowania, podobnie jak niemal wszystkich późnośredniowiecznych toporów z Radymna, do XIII-XIV w.
(por. Nowakowski 1998, 19-21). Niestety, trudno
jest określić pierwotne przeznaczenie interesującego nas okazu. Omawiając typ IX, M. Głosek
wskazuje, że był on protoplastą nowożytnych
siekier, aczkolwiek słusznie zaznacza, że każde
takie narzędzie mogło w razie potrzeby zamienić
się w śmiercionośną broń. Typ VIII, który naszym zdaniem najbliższy jest analizowanemu
okazowi, grupuje takie właśnie okazy, pełniące
rolę narzędzia i broni. Gigantyczne rozmiary,
nie znajdujące analogii wśród toporów przytoczonych typów, każą jednak wątpić w jego
użyteczność bojową (por. Głosek 2004, 241).
Interesujące jest stwierdzenie istnienia nakładki
(stalowej?) na ostrzu topora z Radymna. Zapewne miała ona na celu wzmocnienie i utwardzenie
części pracującej, jednak do czasu przeprowadzenia badań metaloznawczych nie podejmujemy się
stwierdzić, czy jest ona wynikiem naprawy zniszczonego wcześniej ostrza, czy też nakuto ją
w trakcie produkcji topora5.
Omówiony okaz wzbogaca kolekcję uzbrojenia średniowiecznego z Radymna. Obecnie liczy ona 34 egzemplarze. Fakt odkrycia tam tak
znacznej ilości zabytków zdaje się rzeczywiście
wskazywać na to, co podkreślają zgodnie wszyscy badacze militariów znalezionych na tym stanowisku – że w interesującym nas okresie funkcjonował tutaj most lub bród na Sanie (Koperski
1980, 95; Głosek 1996, 77; Kajzer, Rychter 1997,
145; Nowakowski 1998, 32). Ze względu jednak
na znaczny rozstrzał chronologiczny zabytków
(od X do XVI w.) bezcelowe jest w tym momencie wnioskowanie odnośnie okoliczności znalezienia się ich w tym miejscu. W związku z odkrytymi tutaj zabytkami późnośredniowiecznymi
zakłada się hipotetycznie, że zostały zagubione
podczas przeprawy przez San. Nie można jednak
wykluczyć innych możliwości. Tak duży zbiór
5 Za tą drugą ewentualnością zdają się przemawiać analogie. Jak się wydaje, zbliżoną technologię wykonania ostrza stwierdzono
u jednego wczesnośredniowiecznego, fragmentarycznie zachowanego topora z Tumu, pow. Łęczyca, którego ostrze stanowiła
stalowa nakładka w kształcie litery V (por. Piaskowski 1959, 51, ryc. 2:25).
168
Piotr N. Kotowicz
może sugerować, że doszło tutaj do nieznanej
ze źródeł średniowiecznej potyczki, która spowodowała ich utratę (Nowakowski 1998, 31-33).
Interesujące, że militaria późnośredniowieczne
są stosunkowo często znajdowane w środowisku
wodnym, zwłaszcza na obszarze Małopolski.
Wymienić tutaj można znaleziska z Komorowa
i Ostrowa, pow. Tarnów, oraz Starego Sącza,
pow. Nowy Sącz, odkryte w Dunajcu (Głosek 1996,
38-39, 72-73), Chełma, pow. Bochnia, w Rabie
(Cabalska, Mazur 1982, 7), Nowego Korczyna,
pow. Busko Zdrój, w Nidzie (Kajzer, Rychter
1997), czy Wróblowej, pow. Jasło, w Wisłoce
(Kotowicz, Świątek 2006). Wedle M. Głoska znaleziska tego typu mogą być wyznacznikami
szlaków komunikacyjno-handlowo-wojennych,
przebiegających głównie dolinami rzek (Głosek
1996, 72-73). Podobnie może być również z Radymnem, leżącym na ruchliwym szlaku handlowym ze Lwowa, przez Przemyśl do Krakowa
(Nowakowski 1998, 8), biegnącym przez Bramę
Przemyską. Obniżenie to stanowiło dogodne
przejście komunikacyjne między zabagnionymi
dnami dolin rzek w Kotlinie Sandomierskiej
a północną krawędzią Karpat.
mgr Piotr N. Kotowicz
Muzeum Historyczne w Sanoku
Fot. 2. Zbliżenie ostrza topora z Radymna z widoczną nakutą
nakładką. Fot. H. Górecki.
Photo 2. Axe blade from Radymno, Jarosław distr. Photo by. H. Górecki.
Bibliografia
Cabalska M., Mazur W.
1982 Średniowieczne militaria z Polski Południowej w świetle badań metaloznawczych, Studia do Dziejów
Dawnego Uzbrojenia i Ubioru Wojskowego 8, s. 7-17.
Firszt S.
2001 Muchów, pow. Jawor, Sil. Ant. 42, s. 277.
Głosek M.
1996 Późnośredniowieczna broń obuchowa w zbiorach polskich, Warszawa-Łódź.
2004 Średniowieczne uzbrojenie plebejskie w świetle odkryć archeologicznych, źródeł ikonograficznych
i pisanych na ziemiach polskich, Acta Universitatis Lodzensis, Folia Archaeologica 24, s. 237-248.
Gruszczyńska A.
1979 Wczesnośredniowieczny miecz z Radymna, MSROA za lata 1973-1975, s. 147-148.
Kajzer L., Rychter M.
1997 Zespół średniowiecznych militariów z Nowego Korczyna, Kwart. HKM 45/2, s. 145-160.
Konczewska M., Konczewski P.
2004 Zabytki metalowe z fosy miejskiej we Wrocławiu, [w:] Wrocław na przełomie średniowiecza i czasów
nowożytnych. Materialne przejawy życia codziennego, Wratislavia Antiqua 6, red. J. Piekalski,
K. Wachowski, Wrocław, s. 89-157.
Koperski A.
1975 Miecz średniowieczny z Radymna powiat Jarosław, WA 40/3, s. 427-428.
1980 Zespół zabytków archeologicznych z Radymna w zbiorach Muzeum Okręgowego w Przemyślu, MiSM 3,
s. 95-117.
Kotowicz P. N.
2004 Wojowie i rycerze. Uzbrojenie średniowieczne na pograniczu polsko-rusko-słowackim. Katalog wystawy,
Sanok.
Nieznany topór późnośredniowieczny z Radymna w zbiorach archeologicznych Muzeum w Jarosławiu
169
Kotowicz P. N., Świątek M.
2006 Topory średniowieczne ze zbiorów Muzeum Regionalnego w Jaśle. Przyczynek do znajomości uzbrojenia
w Karpatach polskich, w opracowaniu.
Ławrynowicz O., Strzyż P.
2003 Nowe zabytki broni obuchowej z okolic Roztocza, APŚ 6 (2001), s. 258-264.
Nowakowski P. A.
1998 Analiza archeologiczna militariów z Radymna woj. Przemyskie, Przem. Zap. Hist. 11, s. 7-59.
Piaskowski J.
1959 Metaloznawcze badania wczesnośredniowiecznych wyrobów żelaznych na przykładzie zabytków
archeologicznych z Łęczycy, Czerchowa i Buczka, Studia z Dziejów Górnictwa i Hutnictwa 3, s. 7-102.
1981 Metaloznawcze badania wczesnośredniowiecznych narzędzi żelaznych z Radymna, woj. przemyskie,
MiSM 4, Przemyśl, s.173-187.
Piotr N. Kotowicz
AN UNKNOWN LATE MEDIAEVAL AXE FROM RADYMNO
IN THE ARCHAEOLOGICAL COLLECTIONS OF THE MUSEUM IN JAROSłAW
Summary
In 1983 the archaeological collection of the Museum in Jarosław was enriched by an impressive late
mediaeval axe (listed at the museum's inventory
no. A-451). The specimen has a very long and slim
neck turning into an asymmetric, slightly lowered
blade with a small beard. The socket is rectangular
in the lateral aspect, a bit corroded, inside the cavity
scarce traces of the axe handle can be found (fig. 1,
photos 1-2).
The specimen analysed was found on the site of
the gravel-pit in Radymno, the town renowned for
a large number of mediaeval military items and tools,
housed mainly in the National Museum of Przemyśl
Land, as well as in the District Museum in Rzeszów
and in private collections.
The beginning of the item's typological analysis
was marked by some interpretative difficulties. The axe's
proportions and shape are similar to two late medieval
axe types distinguished by M. Głosek – VIII and IX.
Both types have a distinct socket, mostly rectangular
in the lateral aspect, and a rather short neck. They are
different in respect of the axe head which is narrow
and long in type VIII and rarely exceeds the length of
the socket, while in type IX it is wide and ends in a pointed beard. As can be seen, the most significant role
is played by the axe head which has a considerable
length; its width, however, is far in excess of the length
of the socket. Similar axes, classified by M. Głosek as
type VIII, come from Małopolska (Lesser Poland)
and Silesia, and are dated to the 13th-16th (?) cent.
It would be easy if not for the fact that analogous shapes
and proportions are also featured by one of the axes
(Radymno) classified as type IX and dated to the 13th14th cent. In our opinion, however, the axe differs so
little or not at all from the above-mentioned ones that
it should be classified as type VIII according to Głosek.
Should our reasoning prove fallacious, it will be necessary to introduce new indicators, possibly numerical
ones, which would make it possible to group the forms
of weaponry which are not clearly distinguishable,
particularly within the types.
Regardless of how the item will be classified,
parallels clearly indicate that it should be traced back to
13th-16th cent. However, it seems most reasonable to
narrow its dating, as in the case of nearly all late medieval axes from Radymno, to the 13th-14th cent.
The original purpose of the item in question is not very
clear; considering the size of the axe, however, it is
difficult to discuss its usefulness in combat.
The item discussed enriches the mediaeval
weaponry collection from Radymno. It now consists
of 34 items. The fact that so many artefacts have been
discovered there seems to indicate what is stressed
by all researches of military items found on this
site, namely that in the period in question there was
a bridge or ford over the River San, probably located on the communications route from Lvov, via
Przemyśl, to Cracow.
Translated by Ireneusz Paternoga