Rada Wydziału Historycznego Uniwersytetu Warszawskiego

RUPRECHT-KARLS-UNIVERSITÄT HEIDELBERG
ZENTRUM FÜR ALTERTUMSWISSENSCHAFTEN
INSTITUT FÜR UR- UND FRÜHGESCHICHTE
UND VORDERASIATISCHE ARCHÄOLOGIE
PROF. DR. PETER A. MIGLUS
Rada Wydziału Historycznego
Uniwersytetu Warszawskiego
Krakowskie Przedmieście 26/28
00-927 Warszawa
Heidelberg, 31.05.2015
Recenzja pracy doktorskiej
Macieja Grabowskiego
„Mortuary Ritual and Society in Parthian Babylonia“
Temat pracy doktorskiej Macieja Grabowskiego “Rytuał grzebalny i społeczeństwo
partyjskiej Babilonii” został doskonale wybrany. Od dawna należało już oczekiwać
obszernego opracowania tradycji grzebalnych w starożytnej Mezopotamii późnych
okresów, gdyż dotychczasowe badania w tym zakresie były raczej skromne i ograniczały się
głównie do publikacji materiału archeologicznego z pojedyńczych stanowisk, zajmowały się
grupami zabytków wchodzącymi w skład inwentarzy grobowych, bądź też dotyczyły
jedynie formalnych i typologicznych cech pochówków. Dlatego na początku niniejszej
recenzji należy z całym naciskiem stwierdzić, że opracowanie tego typu było bardzo
pożądane.
Horyzont kulturowy Mezopotamii w czasach od II wieku p. n. e. do III wieku n. e.
określanych jako okres partyjski albo okres panowania dynastii Asarkidów będący mozajką
elementów wywodzących się z różnych kultur i czasów kształtował się stosunkowo krótko
ale bardzo dynamicznie. Do jego powstania przyczyniła się rdzenna ludność Mesopotamii –
wieloetniczne populacje mieszkańców miast babilońskich oraz aramejskie i arabskie grupy
ludnościowe prowadzace nomadyczny lub półnomadyczny tryb życia –, Persowie osiedli w
Mezopotamii w okresie achemenidzkim, osadnicy greccy przybyli na Wschód z
Aleksandrem, którzy wnieśli nowe impulsy rozwojowe w czasie panowania Seleukidów,
oraz Partowie jako druga fala przybyszów z Iranu. Procesy rozwoju społecznego i
przemiany kulturowe towarzyszące przemianom ludnościowym były bardzo zróżnicowane
zarówno pod względem regionalnym jak lokalnie. Jednocześnie w porównaniu z okresem
nowoasyryjskim i nowobabilońskim dysponujemy dla czasów partyjskich stosunkowo małą
ilością źródeł historycznych pochodzących z Mezopotamii. Hellenistyczno-rzymska
historiografia oraz numizmatyka pozwalają jedynie na bardzo ogólny, wyrywkowy i
jednostronny zarys historii politycznej okresu partyjskiego. Boleśnie odczuwalny jest brak
1
archiwów administracyjnych i prywatnych, które pomogłyby lepiej zrozumieć ówczesny
system społeczny.
Odpowiedź na pytanie, w jaki sposób kształtował się rozwój wieloetnicznego, a
nawet można powiedzieć wielonarodowego społeczeństwa w państwie Arsakidów z jego
rozmaitymi korzeniami kulturowymi jest możliwa jedynie w drodze badań materiału
archeologicznego z dużych stanowisk o zdecydowanym charakterze. Jednym ze sposobów
badawczych jest analiza pochówków z tego okresu, pozostałosci cmentarzysk i grobów w
osadach miejskich, umożliwiająca obserwację rozwoju złożonych tradycji kulturowych w
południowej Mezopotamii. Jest to droga, którą obrał Wojciech Grabowski w tezie swojej
pracy doktorskiej. Jego wysiłek zasługuje na wysoką ocene i recenzent na dalszych
stronach zwraca przede wszystkim uwagę na kilka punktów, które jego zdaniem wymagają
dyskusji.
Omawiana praca doktorska składa się z trzech części — tekst, tablice z ilustracjami i
katalog grobów — i wraz z bibliografią obejmuje ok. 500 stron. Na wstępie określony jest
temat oraz ramy czasowe i geograficzne przeprowadzonych badań. Autor kreśli granice
Babilonii od Zatoki Perskiej na południu do ujścia Małego Zabu na północy. Jest to
oczywiście sprawa definicji co autor słusznie podkreśla cytując rozmaite opinie antycznych
historyków w tej sprawie. Dlatego stwierdzenie “The extent of Babylonia in Parthian times
is unclear both in geographical sense” (str. 3) jest w gruncie rzeczy zbędne. Biorąc pod
uwagę średnią sytuację z dwóch tysiącleci recenzent jest zdania, że zarówno w kategoriach
politycznych jak i kulturowych Babilonia sięgała na północ nie dalej jak do środkowego
biegu rzeki Dijali w środkowej Mezopotamii.
Badanie opiera się zasadniczo na trzech stanowiskach archeologicznych, które w
rozmaity sposób reprezentują tradycje mezopotamskich obrządków grzebalnych: Babylon
jako miejsce kontynuacji dziedzictwa staromezopotamskiego sięgającego do okresu brązu i
związanego z silnie rozwinietą kulturą miejską, Seleukia nach Tygrysem, reprezentująca
wpływy hellenistyczne oraz kompleks Coche/Veh-Adashir/Ktezyfon będący nowym
partyjskim centrum politycznym i administracyjnym w południowej Mezopotamii.
Przedstawienie odnośnego materiału z tych trzech stanowisk oraz wyjaśnienie ich specyfiki
obejmuje w pracy około stu stron. Prezentacja jest bardzo precyzyjna i dobrze wyważona,
tak że czytelnik szybko zostaje wprowadzony w problematykę badań i otrzymuje
niezbędne informacje dotyczące materiału źródłowego. Jednym z zadań, które stawia
sobie autor, są również porównania międzyregionalne mające ułatwić zrozumienie
zróżnicowania kulturowego Mezopotamii. W kolejnych rozdziałach są komentowane
dodatkowo znaleziska z Nippur i Uruk w Babilonii oraz z innych stanowisk na północy,
dzięki czemu powstaje ogólne tło dla zasadniczego tematu.
W pierwszej części pracy omówione są szczegółowo typy pochówków na
wymienionych stanowiskach, inventarze grobowe, kontekst archeologiczny ze szczególnym
2
uwzględnieniem stratygrafii i datowania. Autor stara się dogłębnie prześledzić
zróżnicowanie tradycji grzebalnych na obszarze Babilonii i określić ich znaczenie.
Szczególne akcenty dotyczą dynamiki zmian obrządków obserwowane na podstawie różnic
formalnych w pochówkach, w wyposażenu grobów oraz w ich lokalizacji. Niewątpliwie
odzwierciedla się w tym materiale niezwykle heterogeniczny charakter kultury okresu
partyjskiego i to w stopniu, który zaskoczył recenzenta mającego przed oczyma bardziej
jednolity obraz społeczeństwa południowej Mezopotamii w owym czasie. Pierwszy raz
postawił on sobie pytanie, jak duży był udział ludności partyjskiej w zasiedleniu ówczesnej
Babilonii?
Problemem chronologicznym jest odgraniczenie pochówków z kolejnych okresów
na stanowiskach zachowujących ciągłość osadniczą, co dotyczy przede wszystkim Babilonu
oraz i innych starych ośrodków miejskich jak Uruk i Nippur. Cezury polityczne rzadko
chodzą w parze z natychmiastowymi przemianami kulturowymi, do których dochodzi
jedynie w sytuacji radykalnej wymiany ludności będącej rezultatem wielkich wojen,
katastrof albo wędrówek ludów na wielką skalę. Dlatego nie zawsze jest możliwe
sprecyzowanie granic czasowych pomiędzy objektami archeologicznymi z okresu
panowania Seleukidów i Arsakidów. Podobnych pytań przysparzają również starsze
pochówki w przejściowych warstwach późnobabilońsko-achemenidzkich, co można
doskonale prześledzić na przykładzie dzielnic mieszkalnych na obszarze kompleksu
świątynnego Eanna w Uruk.
W części dotyczącej społeczno-kulturowych aspektów rozprzestrzenienia stanowisk
cmentarnych autor pracy dokonuje bardzo trafnych obserwacji w zakresie ich lokalizacji
słusznie zwracając uwagę na fakt, że podział na pochówki intra muros i extra muros jest
nieostry i wymaga uwzględnienia rozmaitych stopni pośrednich wynikających z ciągłych
przeobrażeń topografii miejskiej. Między innymi zwraca uwagę na lokalizację grobów na
otwartych terenach miejskich, w okolicach placów, wzdłuż ulic i w zrujnowanych
dzielnicach. Formułuje przy tym następujący wniosek: “The custom of burials in the street
is undoubtedly of local Babylonian provenance” (str. 166), z którym recenzent się nie
zgadza. Z podobną sytuacją mamy do czynienia również w północnomezopotamskim
mieście Aszur, gdzie wewnątrzmiejskie groby i grobowce partyjskie również grupują się
wzdłuż jednej z głównych ulic oraz pomiędzy zamieszkałymi budynkami (cf. P. A. Miglus,
Das Wohngebiet von Assur. Stratigraphie und Architektur, WVDOG 93, 1996; według tego
również Hauser 2011, 131f.).
Rozważania nad kontynuacją starszych tradycji i dynamiką przemian są motywem
przewodnim pracy. Dominują tu pytania o przyczyny i zakres innowacji w oparciu o formy
grobów, inwentarze grobowe i znaleziska będące śladami rytualnego przygotowania
zmarłych do ceremonii pogrzebowych.
3
W interpretacji praktyk grzebalnych praca napotyka na zasadniczą przeszkodę
wynikającą z mało doskonałych opracowań materiału wyjściowego. Jest to głównie brak
analiz antropologicznych pozostałości kostnych w grobach odsłoniętych podczas
wykopalisk przeprowadzonych w XIX i wiekszości wypadków w pierwszej połowie XX wieku
uniemożliwiający niestety wiele dogłębnych badań społeczeństw Starożytnego Wschodu.
Przede wszystkim dla grobów z Babilonu brakuje dokładnych informacji dotyczących wieku
i płci pochowanych tam osobników (cf. Tablica 5 na str. 221). Jest to duży deficyt
stanowiący poważne utrudnienie w ocenie apektów społecznych tradycji grzebalnych a
wszelkie badania w szeroko pojętym temacie “gender” są możliwe jedynie w ograniczonym
zakresie.
Istotny jest wniosek autora, że wbrew panującym opiniom dary i inne wyposażenie
grobowe – naczynia z ceramiki, szła i kamienia, rozmaite przedmioty użytkowe, ozdoby i
figurki oraz monety – stanowiły w czasach partyjskich w dalszym ciągu ważny element
rytuałów grzebalnych i są istotną pomocą dla ich interpretacji. Powstaje pytanie, czy były
to rytuały o podobnej treści, jak te znane z wcześniejszych okresów? Autor jest zdania, że
tak, i zastanawia się w tym kontekście między innymi nad możliwością kontynuacji rytuału
kispum, przeprowadzanego w Babilonii już od III tysiaclecia p. n. e., w ramach którego
zmarłych zaopatrywano w pożywienie i napoje. Należy tu zaznaczyć, że kispum
przeprowadzano niezależnie od ceremonii pogrzebowych (brak jest wzmianek dotyczących
tego rytuału w trakcie przeprowadzania pochówku) i nie koniecznie w miejscu pochówku
oraz że postulowany niekiedy w związku z tym rytuałem kult przodków, nie jest
poświadczony w mezopotamskich źródłach pisanych.
Jedną z istotnych cech porządku grzebalnego jest położenie szczątków kostnych.
Autor wyjaśnia obserwowane w grobach partyjskich w Uruk i Nippur zmiany chowania
zmarłych od pozycji skurczonej do wyprostowanej stopniowo narastającym wpływem
tradycji hellenistycznej. W Babilonie proces ten był jego zdaniem spowolniony ze względu
na konserwatyzm lokalnych grup społecznych. Stwierdzenie autora “The extended position
was most likely a custom introduced in Babylonia on larger scale by Greek settlers” (str.
239) jest zdaniem recenzenta bardzo istotnym wnioskiem dotyczącym tradycji regionalnej,
gdyż na północy pochówki z ciałami złożonymi na plecach w pozycji wyprostowanej są
często
spotykane
w
grobowcach
oraz
w
dużych
terakotowych
sarkofagach
(„Wannesarkophage”) już w okresie średnio i nowoasyryjskim. Ogólnie można stwierdzić,
że ułożenie ciała związane było w dużej mierze z typem grobu. Orientacja szkieletów była
bardzo rozmaita, ale autor dostrzega zarówno w Babilonie jak i w Seleukii wyraźną
tendencję do pochówków z głową skierowaną na wschód. To odpowiada praktykom
stosowanym już wcześniej w okresie późnobabilońskim (cf. Mofidi Nasrabadi 1999, 167169).
4
Odnosząc się do czasów przedpartyjskich autor cytuje często prace Evy
Strommenger z lat 1950tych (artykuł w Reallexikon der Assyriologie oraz nieopublikowaną
pracę doktorską). Opracowania te, aczkolwiek powstałe przed ponad pół wiekiem, są
rzeczywiście w dużej mierze wciąż aktualne. Dla obyczajów grzebalnych w Mezopotamii
okresu brązu niestety wciąż brakuje nowszych publikacji. Babilońskie i asyryjskie obrządki z
1. tysiąclecia p.n.e., z czasów krótko poprzedzających okres poruszany w pracy doktorskiej,
są tematem monografii B. Mofidi Nasrabadi, Untersuchungen zu den Bestattungssitten in
Mesopotamien in der ersten Hälfte des ersten Jahrtausends v. Chr. (Baghdader
Forschungen 23, 1999), którą zdaniem recenzenta autor powinien był uwzględnić w
analizach porównawczych.
Rozważania autora na temat podobieństw w greckich i babilońskich praktykach
grzebalnych oraz związanych z tym procesów przejściowych wnoszą wiele do zrozumienia
złożonego światopoglądu społeczeństw w partyjskiej Babilonii. Autor wskazuje przy tym na
zasadnicze różnice w rytuałach grzebalnych z dominującymi elementamii tradycji greckiej
w Seleukii oraz Coche-Veh/Ardashir/Ktezyfon i staromezopotamskiej w Babilonie.
Starannie też unaocznia przemiany, które dokonywały się pod wpływem coraz silniejszego
oddziaływania kultury partyjskiej w dalszym przekształcaniu się splecionego kompleksu
babilońsko-hellenistycznych norm sociokulturowych oraz wierzeń religijnych. Autor mówi
w tym kontekście o progresywnej „iranizacji” społeczeństwa babilońskiego, której
rezultatem był stopniowy zanik typowych zwyczajów babilońskich jak pochówki pod
podłogami domów mieszkalnych i pojawjenie się cmentarzysk poza murami miast.
Zasadniczą
część
pracy
uzupełnia
Katalog
obejmujący
wszystkie
groby
sklasyfikowane przez autora z danymi dotyczącymi ich lokalizacji i struktury, określeniem
szczątków kostnych, opisem wyposażenia i odnośnikami do dotychczasowych publikacji. Za
pomocą zakodowanej numeracji jest on logicznie połaczony z tekstem i częścią
ilustracyjną. Dobór ilustracji, ich jakość i opis są bez zarzutu.
Wyczerpujący spis literatury to jeszcze jeden wskaźnik gruntownego podejścia do
przedmiotu badań. Jedynym powodem do skargi są błędy literowe pojawjające się tu i
ówdzie, przede wszystkim w tytułach niemieckich, oraz inne „usterki natury technicznej”.
Na przykład: wypadł tytuł E. Klengel-Brand & N. Cholidis 2006; Ebeling, Meissner &
Weidner już od dwóch pokoleń nie są wydawcami encyklopedii Reallexikon der
Assyriologie; brakuje cytowanej na stronie 366 do il. 138 publikacji Henry Layarda z 1885
roku. W ostatnim przypadku chodzi przypuszczalnie o wielokrotnie wznawianą książkę
Discoveries among the Ruins of Nineveh and Babylon opublikowaną po raz pierwszy w
roku 1853. Odnośnik dotyczy ilustracji z podpisem “Terracotta model of a body in coffin (?)
from Uruk”. Autor przejął podpis Layarda (dodając znak zapytania). Objekt na rysunku nie
jest jednak modelem trumny lecz najwyraźniej starobabilońskim reliefem terakotowym
5
przedstawiającym bóstwo. Nie można wykluczyć, że jest to bóstwo świata podziemnego
(Nergal? cf. R. Opificius, Das altbabylonische Terrakottarelief, Berlin 1961, Nr. 291 i
następne) i w tym sensie ilustracja może mieć jednak coś wspólnego z tematem niniejszej
pracy.
W podsumowaniu oceny przedłożonej pracy doktorskiej Macieja Grabowskiego
recenzent stwierdza, że charakteryzuje się ona oryginalnym podejściem badawczym i
dowodzi szerokiej wiedzy autora sięgającej daleko poza wybrany temat. Na wysoką ocenę
zasługują naukowa precyzja, nienaganna metodyka i bardzo dobre przygotowanie
teoretyczne. Recenzowana praca spełnia w pełnym zakresie warunki stawiane rozprawom
doktorskim, wobec czego adresuję do Szanownej Rady Wydziału Historycznego UW
wniosek o dopuszczenie mgr Macieja Grabowskiego do dalszych etapów przewodu
doktorskiego.
Piotr A. Miglus
Profesor Archeologii Starozytnego Wschodu
6