ŹRÓDE£ Z MARTWICAMI WAPIENNYMI

OCHRONA PRZYRODY
O S O B L I W O ΠC I
P R Z Y R O D N I C Z E
RÓDE£ Z MARTWICAMI WAPIENNYMI
NA POGÓRZU CIESZYÑSKIM
*Andrzej Czylok, *Andrzej Tyc, **Adam Stebel
*Wydzia³ Nauk o Ziemi, Uniwersytet Œl¹ski, Sosnowiec; **Œl¹ska Akademia Medyczna, Sosnowiec
ogórze Œl¹skie, le¿¹ce u podnó¿a progu
Beskidu Œl¹skiego i Ma³ego, rozci¹ga siê
pomiêdzy dolinami Olzy na zachodzie i Wieprzówki (dop³ywu Skawy) na wschodzie.
Stanowi zachodni¹ czêœæ pasa Pogórzy Zachodniobeskidzkich. Jedn¹ z najciekawszych i najcenniejszych przyrodniczo czêœci Pogórza
Œl¹skiego jest jego zachodni fragment nazy-
P
py) oraz w strefie wododzia³owej Odry i Wis³y.
Obszar Pogórza Cieszyñskiego tworzy silnie
sfa³dowana p³aszczowina cieszyñska, bêd¹ca
elementem wiêkszej jednostki – p³aszczowiny
œl¹skiej, buduj¹cej pasma Beskidu Œl¹skiego,
Ma³ego i Pogórza Œl¹skiego. Na uwagê zas³uguje fakt, i¿ p³aszczowinê cieszyñsk¹ buduj¹
najstarsze ska³y wystêpuj¹ce w ca³ych Karpa-
niu wspólnie z osadami p³aszczowiny cieszyñskiej. S¹ one œwiadectwem intruzji p³ynnej
magmy miêdzy warstwy otaczaj¹cych ska³ oraz
w niektórych przypadkach podmorskich
wylewów lawy wulkanicznej. Wychodnie tych
ska³ ods³aniaj¹ siê w licznych, nieczynnych
kamienio³omach w okolicach Goleszowa,
Skoczowa i GrodŸca.
Obszar wapiennych wzgórz zachodniej
czêœci Pogórza Cieszyñskiego stanowi strefê
wododzia³u Odry i Wis³y. Czêsto zachodnie
stoki tych samych wzniesieñ odwadniane s¹
przez dop³ywy Olzy w dorzeczu Odry zaœ
wschodnie przez krótkie potoki w zlewni górnej Wis³y. W przesz³oœci geologicznej, a g³ównie w okresie zlodowaceñ plejstoceñskich,
kiedy l¹dolód skandynawski siêgn¹³ po obszar
pogórzy i zablokowa³ ustalone kierunki odp³ywu, linia wododzia³u zmienia³a swoje po³o¿enie. Wymienione czynniki abiotyczne, w po³¹czeniu ze specyficznymi cechami klimatu,
wynikaj¹cymi z s¹siedztwa Bramy Morawskiej, zadecydowa³y o du¿ym bogactwie zbiorowisk roœlinnych Pogórza Cieszyñskiego.
Pomimo gêstej sieci osadniczej zachowa³y siê
tu cenne, zbli¿one do naturalnych, biocenozy
leœne. Miejscami w lasach przenikaj¹ siê tu
zbiorowiska buczyny karpackiej i sudeckiej.
Osobliwoœci¹ przyrodnicz¹ Pogórza Cieszyñskiego s¹ Ÿród³a wyp³ywaj¹ce na kontakcie wapieni cieszyñskich z marglami i ³upkami.
Poroœniêta roœlinnoœci¹ misa martwicowa w rezerwacie „Morzyk”
wany Pogórzem Cieszyñskim lub, zgodnie
z niektórymi opracowaniami, Dzia³ami Cieszyñskimi i Bielskimi. Obszar ten jest wyró¿niaj¹cym siê w pasie pogórzy regionem geobotanicznym.
Swoje wyj¹tkowe walory przyrodnicze
Pogórze Cieszyñskie zawdziêcza specyficznej
budowie geologicznej, po³o¿eniu na przedpolu
Beskidów w strefie oddzia³ywania Bramy
Morawskiej (jako obszaru ³¹cz¹cego pó³nocne
sk³ony Karpat z regionami po³udniowej EuroFragment progu martwicowego w rezerwacie „Morzyk”
22
PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA N r 3 4 / 2 0 0 3
tach fliszowych – margle i ³upki z wk³adkami
wapieni górnej jury oraz dolnej kredy. Walory
przyrodnicze Pogórza Cieszyñskiego zwi¹zane
s¹ z du¿¹ zmiennoœci¹ przestrzenn¹ ska³
buduj¹cych pod³o¿e i obecnoœci¹ ska³ wêglanowych w profilu geologicznym. Szczególne
znaczenie maj¹ wychodnie wapieni cieszyñskich, które ze wzglêdu na wiêksz¹ odpornoœæ
od ³upków i margli buduj¹ wiêkszoœæ wzgórz
na tym obszarze (m.in. Góra Jasieniowa – 521
m n.p.m. oraz Che³m – 464 m n.p.m. ko³o
Goleszowa). Poza Pogórzem Cieszyñskim wapienie te na powierzchni wystêpuj¹ jedynie w Kotlinie
¯ywieckiej.
Wapienie cieszyñskie reprezentuj¹ szczególny typ fliszu wapiennego, który powsta³ w wyniku
niszczenia starszych ska³ wapiennych i przenoszenia materia³u
w formie zawiesiny do karpackiego
basenu sedymentacyjnego. Ciekawostk¹ tego fliszu jest równie¿
wystêpowanie wœród ska³ osadowych ¿y³ ska³ magmowych –
cieszynitów, które uleg³y sfa³dowa-
Rozmieszczenie Ÿróde³ z martwiami wapiennymi na Pogórzu
Cieszyñskim. 1 – miejsca wystêpowania wapieni cieszyñskich,
2 – omawiane w tekœcie Ÿród³a, 3 – pó³nocna granica Karpat
Wa¿n¹ ich cech¹ jest sta³a, choæ niewielka
wydajnoϾ (0,2-2 l/s), niewielka zmiennoϾ
w³aœciwoœci chemicznych i temperatury wody
o
(w granicach 8,5-9,5 C) w ci¹gu roku. Ich
wody s¹ s³abo alkaliczne i stanowi¹ grupê
poœredni¹ miêdzy wodami normalnymi, s³odkimi (o mineralizacji do 0,5 g/l) i mineralnymi
(powy¿ej 1 g/l). Wystêpowaniu Ÿróde³ wêglanowych na Pogórzu Cieszyñskim towarzyszy
zjawisko czynnej aktualnie depozycji martwic
wapiennych.
© Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska
Martwica wapienna w Lesie Grabicz poroœniêta mszakami oraz lepiê¿nikiem bia³ym i turzyc¹ zwis³¹
Wspó³czeœnie tworz¹ce siê progi martwicowe znane s¹ z obszaru Polskich Karpat,
g³ównie z zachodniej czêœci Pienin i Podhala.
Na terenie Pogórza Cieszyñskiego zjawisko to
jest œciœle zwi¹zane z wystêpowaniem wapieni
cieszyñskich w pod³o¿u i zosta³o rozpoznane
na kilku stanowiskach. Najciekawsze z nich
skupione s¹ okolicach Goleszowa, Skoczowa
i GrodŸca. Na szczególn¹ uwagê zas³uguje
Ÿród³owy odcinek potoku w Lesie Grabicz na
zachodnim stoku Jasieniowej Góry w Goleszowie, zasilaj¹cy Bobrówkê (dop³yw Olzy
w dorzeczu Odry) oraz Ÿród³o na terenie rezerwatu „Morzyk” w GrodŸcu, zasilaj¹cy
górny odcinek potoku Kowale (dop³yw
I³ownicy w dorzeczu Wis³y).
Omawiane Ÿród³a i górne odcinki zasilanych przez nie potoków stwarzaj¹ specyficzne uwarunkowania œrodowiskowe pozwalaj¹ce niektórym roœlinom na wkraczanie
w strefê p³yn¹cej wody. Szczególnie licznie
uczestnicz¹ w tym mszaki. Ich kobierce
zasiedlaj¹ przede wszystkim miejsca najwiêkszej poda¿y dwutlenku wêgla, os³abiaj¹ przep³yw rozdzielaj¹c nurt na szereg stru¿ek. Powstaj¹ce rozlewisko miejscami poroœniête jest
wynurzon¹ roœlinnoœci¹ naczyniow¹.
W strefie Ÿród³a w rezerwacie „Morzyk”
w tworzeniu kaskadowego systemu zamulonych, poroœniêtych roœlinnoœci¹ mis martwicowych i niewielkich progów szczególnie
licznie uczestnicz¹ takie gatunki mszaków, jak
¿ebrowiec i krótkosz potokowy. Licznie rosn¹
tu tak¿e p³askomerzyk eliptyczny i p³askomerzyk fa³dowany. Na kaskadach tworz¹cych
misy, obok ¿ebrowca i p³askomerzyka fa³dowanego, nielicznie wystêpuj¹ ponadto: pleszanka kêdzierzawa, sto¿ka ostrokrê¿na i dzióbkowiec. Spoœród roœlin naczyniowych najliczniej rosn¹ tu: rze¿ucha gorzka, knieæ b³otna, turzyca rzadkok³osa, œwierz¹bek orzêsiony
oraz sitowie leœne. Zjawiska depozycji martwic i towarzysz¹cych jej uk³adów biocenotycznych koñcz¹ siê po kilkudziesiêciu metrach
od Ÿród³a w miejscu po³¹czenia siê z ciekiem
zasilanym g³ównie wodami opadowymi i roztopowymi, degraduj¹cymi progi martwicowe.
Przed nas³onecznieniem ca³oœæ chroni zwarty
© Centrum Dziedzictwa Przyrody Górnego Œl¹ska
Runo buczyny z ¿ywcami w Lesie Grabicz
drzewostan jesionowy, a rozlewiska z misami
martwicowymi dodatkowo kêpa czeremchy
zwyczajnej.
W pobli¿u Ÿród³a w Lesie Grabicz depozycja zachodzi na znacznie rozleglejszym obszarze i obejmuje d³u¿szy odcinek cieku, a rozlewiska s¹ tylko czêœciowo os³oniête przez
niewysoki drzewostan jesionowy. Poœród podobnych do poprzednich zgrupowañ mszaków
na uwagê zas³uguje liczniejszy udzia³ pleszanki
kêdzierzawej oraz liczny udzia³ nieobecnego
w Morzyku, a charakterystycznego dla tego
typu zbiorowisk gatunku mszaka – Ÿródliskowca zmiennego. Na nas³onecznione strefy
rozlewisk licznie wkraczaj¹ tu dodatkowo:
sadziec konopiasty, ostro¿eñ warzywny,
a tak¿e kêpy turzycy zwis³ej. W zwi¹zku
z wiêkszym spadkiem potoku, poni¿ej zespo³u
mis martwicowych i rozlewisk tworz¹ siê
niewysokie progi martwicowe powstaj¹ce g³ównie na drodze fizycznej, w wyniku uwalniania dwutlenku wêgla do powietrza.
Udzia³ takich gatunków mszaków, jak
¿ebrowca i Ÿródliskowca zmiennego oraz
rze¿uchy gorzkiej œwiadczy, ¿e mamy tu do
czynienia z roœlinnoœci¹ Ÿródliskow¹ z klasy
Montio-Cardaminetea i zwi¹zku Cratoneurion
commutati. ród³a i górne odcinki potoków
omówionych dwóch stanowisk, jak i wystêpuj¹cych w rezerwacie „Skarpa Wiœlicka” ko³o
Skoczowa oraz w proponowanym rezerwacie
„Kamieniec” w Ogrodzonej, reprezentuj¹ typ
siedliska charakterystyczny dla petryfikuj¹cych Ÿróde³ tufowych z formacj¹ Cratoneurion. W rezerwacie „Morzyk” stanowi¹ one
jeden z najistotniejszych walorów godnych
ochrony. Cztery wymienione, naj-bardziej
znacz¹ce na Pogórzu Cieszyñskim tereny wystêpowania tego typu siedliska tworz¹ ostojê
NATURA 2000 – „Cieszyñskie Ÿród³a
tufowe”.
Próg martwicowy w potoku w Lesie Grabicz
Zdjêcia A. Czylok
Fot. A. Czylok
OCHRONA PRZYRODY
PRZYRODA GÓRNEGO ŒL¥SKA N r 3 4 / 2 0 0 3
23