od wydawców - Centralne Archiwum Wojskowe

OD WYDAWCÓW
Walka żołnierzy gen. Kleeberga toczona z obu najeźdźcami aż do początków paździer­
nika 1939 r. zawiera w sobie wielki ładunek dramatyzmu i determinacji, dzięki któremu
zyskała rangę symbolu, zapisanego na trwałe w historii Polski. To zasługa nie tylko tego,
że działania SGO „Polesie” spowodowały, iż kampania w Polsce trwała znacznie dłużej,
niż przewidywał niemiecki plan wojny. Ostatnie zgrupowanie Wojska Polskiego w polu –
walczące dopóki starczyło amunicji – było dla społeczeństwa przede wszystkim widomym
znakiem woli oporu. Pokazało, że również po 17 września, w sytuacji wydawałoby się bez
wyjścia, nie straciliśmy gotowości do walki i wiary w jej sens.
Grupa gen. Kleeberga powstała w trakcie kampanii wrześniowej. Nie została przewi­
dziana w polskich planach mobilizacyjnych, dlatego jej organizacja nosiła z konieczności
cechy improwizacji, opartej na siłach i zasobach materialnych, jakie były do dyspozycji na
obszarze OK IX (Brześć n. Bugiem). Pierwotnym zadaniem grupy była obrona Polesia. Gdy
po wkroczeniu Armii Czerwonej stało się ono nieaktualne, gen. Kleeberg podjął – zgodnie
z rozkazem Naczelnego Wodza – marsz na południe, wkrótce przerwany z braku widoków
na powodzenie. Skupiając coraz to nowe siły, udał się zatem na zachód, ku walczącej jesz­
cze Warszawie. Po jej kapitulacji skierował się na Dęblin, licząc na możliwość wykorzysta­
nia znajdujących się tam składów uzbrojenia, a następnie przejście do działań nieregular­
nych. W obszarze na południe od Łukowa i południowy zachód od Radzynia Podlaskiego
– pod Kockiem, Serokomlą, Hordzieżką i Wolą Gułowską – doszło do pięciodniowych walk
(1–5 października 1939 r.), zakończonych złożeniem broni po wyczerpaniu środków walki1.
Celem serii wydawnictw źródłowych, którą otwiera niniejszy tom, jest zebranie i udo­
stępnienie historykom oraz wszystkim, którzy interesują się historią walk wrześniowych,
całości dokumentacji archiwalnej dotyczącej powstania i działalności SGO „Polesie” – roz­
proszonej po różnych archiwach i bibliotekach w kraju i za granicą.
Wydawcy – Centralne Archiwum Wojskowe w Warszawie oraz Instytut Polski i Muze­
um im. gen. Sikorskiego w Londynie – dzięki własnym zasobom oraz życzliwemu wspar­
ciu takich instytucji, jak Archiwum Akt Nowych, Centralna Biblioteka Wojskowa, Muzeum
Wojska Polskiego i Wojskowa Izba Pamięci w Kocku zamierzają w kolejnych częściach,
stanowiących osobne publikacje, przedstawić materiały dotyczące dowództwa i służb
SGO „Polesie” (czemu poświęcone zostaną części pierwsza i druga), obu dywizji piechoty
(„Kobryń” i „Brzoza”), jednostek kawalerii (Dywizja „Zaza” i Podlaska Brygada Kawalerii),
Flotylli Rzecznej i innych formacji morskich, które znalazły się w składzie SGO „Polesie”,
oraz oddziałów Korpusu Ochrony Pogranicza. W zamyśle jest również opublikowanie ma­
teriałów jednostek rosyjskich i niemieckich, z którymi walczyli żołnierze gen. Kleeberga.
1 J. Wróblewski, Samodzielna Grupa Operacyjna „Polesie” 1939, Warszawa 1989.
19
SGO „Polesie” w dokumentach i wspomnieniach
Oprócz zachowanych dokumentów oraz relacji zebranych w czasie wojny we Francji,
Rosji, Wielkiej Brytanii i Włoszech oraz bezpośrednio po jej zakończeniu w Niemczech
i w Polsce, zgromadzonych następnie w IPMS i CAW oraz innych, wymienionych wcześniej
instytucjach, w wydawnictwie wykorzystane zostaną zbiory Środowiska Kleeberczyków.
Powstało ono w październiku 1969 r. jako działający w ramach stołecznego Związku
Bojowników o Wolność i Demokrację klub kombatantów, byłych żołnierzy walczących
w obronie Polesia, a następnie w Samodzielnej Grupie Operacyjnej „Polesie” pod dowódz­
twem gen. bryg. Franciszka Kleeberga. Później Środowisko Kleeberczyków rozszerzyło
swoją działalność na teren całego kraju.
Ważną rolę w działalności środowiska odgrywała Sekcja Historyczna, która za za­
sadniczy cel działania obrała sobie zbieranie materiałów historycznych od uczestników
walk kampanii wrześniowej. Funkcję jej sekretarza pełnił w latach 1973–1983 Henryk
Jasionowski, w czasie kampanii wrześniowej dowódca kompanii 83 pp Dywizji „Kobryń”.
To głównie dzięki jego działalności do 31 sierpnia 1983 r. Komisja Historyczna zgromadzi­
ła 619 relacji oraz 583 ankiety osobowe. Jasionowski zajmował się archiwizacją zebranych
materiałów, oddając na ten cel jeden pokój w swoim mieszkaniu. W ten sposób doszło do
połączenia osobistych zbiorów Henryka Jasionowskiego ze zbiorami Środowiska. Po śmier­
ci Henryka Jasionowskiego w 1983 r. prowadzeniem archiwum – za zgodą Kleeberczyków
– zajęła się jego żona Barbara Jasionowska.
We wrześniu 2008 r. archiwum Środowiska Kleeberczyków trafiło do Centralnego
Archiwum Wojskowego i zostało nazwane kolekcją SGO „Polesie” Henryka Jasionowskiego.
W jej skład wchodzi 716 relacji, 839 ankiet oraz wiele innych materiałów, w tym doku­
mentacja Komisji Historycznej. Łącznie z archiwaliami wcześniej zgromadzonymi w CAW
i Wojskowym Instytucie Historycznym2 tworzy to największy zbiór dotyczący dziejów
SGO „Polesie”.
***
W części pierwszej, którą stanowi niniejszy tom, zebrano zachowane dokumenty
– w liczbie ponad trzystu3– głównie wytworzone przez dowództwo grupy oraz dowódz­
twa zgrupowań, a następnie dywizji „Kobryń” i „Brzoza”. Należy zaznaczyć, że ocalała
większość rozkazów dowództwa SGO „Polesie” z drugiej połowy września i początków
października, ale jeśli chodzi o dokumentację z okresu wcześniejszego, zwłaszcza między
10 a 18 września, to niestety dysponujemy jedynie jej ułamkową częścią4. Nie dotrwały do
naszych czasów również – poza rozkazami i meldunkami przesyłanymi gen. Kleebergowi,
znajdującymi się w aktach dowództwa grupy – materiały kancelarii obu dywizji piechoty5
2 Jego zasób archiwalny został w 2010 r. przyjęty przez CAW.
3 Kilkadziesiąt dokumentów opublikowano w formie reprodukcji (bruliony rozkazów, notatki, telegramy
i telefonogramy, oleaty itp.).
4 Zastępca szefa żandarmerii por. Z. Kluczyński w relacji opublikowanej w tym zbiorze pisze o swoim udziale w likwidacji
archiwum OK IX przed wyjazdem do Pińska, co tłumaczy brak dokumentów z pierwszych dni wojny.
5 Materiały te zostały bądź zniszczone, bądź zakopane, a po wojnie nie udało się ich odnaleźć. Patrz – Instytut Polski i Muzeum
im. gen. Sikorskiego, sygn. B.1802, sporządzona na Węgrzech w dniu 18 IV 1940 r. notatka płk. A. Eplera dotycząca losów dokumentów Dywizji „Kobryń”.
20
Ws t ęp
oraz jednostek kawalerii, jak również szczebla niższego (pułk – batalion). To samo dotyczy
jednostek Flotylli Rzecznej oraz jednostek KOP, w przypadku których mamy do dyspozycji
tylko pojedyncze dokumenty.
Oryginały publikowanych dokumentów znajdują się w Centralnym Archiwum Wojsko­
wym (kolekcja Wojskowego Instytutu Historycznego) oraz w Archiwum Akt Nowych
w Warszawie6. Oba zbiory, obejmujące znaczną część kancelarii dowództwa SGO „Polesie”,
w tym podstawowe akta operacyjne, wzajemnie się uzupełniają, gdyż pochodzą z tego sa­
mego źródła. Jakkolwiek ich większość jest znana badaczom i była już publikowana7, uzna­
liśmy za celową ponowną edycję ich całości w układzie chronologicznym, zwłaszcza że od
daty ukazania się wydawnictwa Wojna obronna Polski. Wybór źródeł minęło czterdzieści
pięć lat. Ponadto jego autorzy, ze względu na cenzurę, nie mogli zamieścić w zbiorze części
materiałów, inne zaś zostały opublikowane w wersji zniekształconej, z pominięciem frag­
mentów, w których była mowa o walkach z Armią Czerwoną.
Uznaliśmy jednocześnie za celowe zamieszczenie w pracy wybranych materiałów do­
tyczących wydarzeń, które stanowią prehistorię SGO „Polesie”. Z tego względu zbiór roz­
poczyna komunikat dyslokacyjny dowództwa OK IX (Brześć n. Bugiem) ukazujący roz­
mieszczenie garnizonów oraz jednostek i instytucji wojskowych stacjonujących na terenie
okręgu obejmującego, obok większości województwa poleskiego, fragmenty sąsiednich wo­
jewództw (nowogródzkiego, białostockiego i lubelskiego).
Na terytorium OK IX w okresie pokojowym stacjonowały trzy dywizje piechoty (9, 20
i 30), Nowogródzka Brygada Kawalerii, 9 pułk artylerii ciężkiej, 4 batalion pancerny, 6 ba­
talion saperów, kadra 4 batalionu telegraficznego, 9 dyon taborów, Centrum Wyszkolenia
Obrony Przeciwlotniczej i Przeciwgazowej8, 9 dywizjon artylerii przeciwlotniczej i 9 dywi­
zjon żandarmerii. Pińsk był bazą Flotylli Rzecznej, a służbę wzdłuż granicy z Rosją pełniły
pododdziały brygady KOP „Polesie” i pułku KOP „Snów”.
Gdy wiosną 1939 r. pojawiły się pierwsze symptomy zagrożenia wojennego, okręg po­
leski był pierwszym, który objęła zarządzona 23 marca mobilizacja alarmowa. Po jej za­
kończeniu, najpierw 20 i 30 DP oraz Nowogródzka BK, a wkrótce również 9 DP, a także
wiele innych jednostek, opuściły pokojowe garnizony, udając się na zagrożone odcinki nad
granicą z Niemcami9. Ponieważ nie zdecydowano się na utworzenie ośrodków zapasowych
6 W publikacji wykorzystano również meldunki sytuacyjne dowództwa OK IX przesyłane do Ministerstwa Spraw Wojskowych
oraz kilka innych dokumentów zachowanych w aktach Sztabu NW, przechowywanych obecnie w Instytucie Polskim i Muzeum
im. gen. Sikorskiego w Londynie.
7 Zasadnicza część (47 dokumentów) opublikowana została w zbiorze Wojna obronna Polski 1939. Wybór źródeł (pod
red. E. Kozłowskiego), Warszawa 1968. Materiały, które Archiwum Akt Nowych otrzymało od anonimowego darczyńcy
w 1995 r. (łącznie 75 dokumentów), zawiera zbiór Z dalekiego Polesia… Dokumenty Samodzielnej Grupy Operacyjnej gen.
bryg. Franciszka Kleeberga z walk w dniach 18 IX–6 X 1939 r. (opr. i wstęp T. Krawczak), Warszawa 1996. Należy jednocześnie
zaznaczyć, że w tym ostatnim zbiorze, zawierającym głównie wcześniej nieznane materiały (opublikowano w nim 65 nowych
dokumentów), znalazły się oryginały dokumentów, którymi autorzy pierwszego wydawnictwa nie dysponowali, posiadali
jedynie ich bruliony, siłą rzeczy odbiegające od wersji ostatecznej (dotyczy to najważniejszych dokumentów operacyjnych
z początków października).
8 Szersze informacje o wydarzeniach w Centrum znajdzie czytelnik w wydawnictwie Polska obrona przeciwlotnicza 1939
(Wojskowe Teki Archiwalne t. 3/4), Warszawa 2013. Z tego też względu celowo zrezygnowano z zamieszczania w tym zbiorze
relacji z obrony przeciwlotniczej.
9 Jej przebieg przedstawiają dokumenty i relacje opublikowane w wydawnictwie Mobilizacja marcowa 1939 r. (Wojskowe Teki
Archiwalne t. 2), Warszawa 2012.
21
SGO „Polesie” w dokumentach i wspomnieniach
tych Wielkich Jednostek, na pozostałą na miejscu – bardzo nieliczną – kadrę spadł jedno­
cześnie ciężar szkolenia młodego rocznika, uzupełniania jednostek znajdujących się w polu
(łącznie z kilkakrotną wymianą części rezerwistów) oraz realizacji czynności związanych
z dalszymi pracami mobilizacyjnymi.
Z tego powodu zdecydowano się na włączenie do zbioru wybranych dokumentów
z okresu marzec–sierpień 1939 r. Pozwolą one na zapoznanie czytelnika z sytuacją na
Polesiu w ostatnich miesiącach poprzedzających wybuch wojny. Publikowane materiały,
dokumenty, a także fragmenty relacji oficerów pozostawionych w tzw. pozostałościach dla
wyszkolenia młodego rocznika i wykonania zadań mobilizacyjnych10 pokazują, jak wyglą­
dały służba i życie w poleskich garnizonach po opuszczeniu ich przez macierzyste jednost­
ki. Stanowią one również swoistą charakterystykę złożonej sytuacji społeczno-politycznej
na tym rozległym, zróżnicowanym narodowościowo, a jednocześnie bardzo biednym ob­
szarze II Rzeczypospolitej. Powołanie pod broń tysięcy rezerwistów, którzy wyjechali na
zachód ze swoimi oddziałami, nie tylko miało wpływ na stosunki społeczno-ekonomiczne,
ale również uaktywniło elementy wrogo nastawione do polskich władz. Zmiany te poka­
zują wybrane meldunki o nastrojach ludności i stanie bezpieczeństwa przedstawiane przez
dowódcę OK IX gen. bryg. Franciszka Kleeberga Ministrowi Spraw Wojskowych.
Źródłem wiedzy o wydarzeniach pierwszych dni wojny na Polesiu – z okresu przed
przystąpieniem gen. Kleeberga do organizacji jego obrony – są zachowane meldunki sy­
tuacyjne dowództwa OK IX, Komendy Wojewódzkiej Policji w Brześciu n. Bugiem, ko­
mendantów powiatowych PW oraz placówek oficerskich kontrwywiadu podległych
Samodzielnemu Referatowi Informacyjnemu DOK IX.
Druga część publikacji zawiera relacje i wspomnienia oficerów reprezentujących do­
wództwo i sztab SGO „Polesie”. Otwiera je anonimowa relacja-opracowanie, napisana
w Londynie w 1951 r., będąca próbą ustalenia chronologii wydarzeń, biorąca za punkt wyj­
ścia przekazy oficerów grupy, którzy po wojnie znaleźli się w Wielkiej Brytanii. Tam rów­
nież powstały dwie relacje o nieudanej próbie rozmów z dowódcą rosyjskiej załogi Kowla
w sprawie przepuszczenia oddziałów grupy na południe, jak również opublikowane jeszcze
w czasie wojny wspomnienia ppłk. dypl. w st. spocz. Tadeusza Śmigielskiego zawierające
ogólny zarys działań grupy poleskiej.
Generał Kleeberg nie pozostawił wspomnień z kampanii wrześniowej, a relacje sze­
fa sztabu zawarte w tym zbiorze ograniczają się do wybranych epizodów11, szczególnej
wartości nabierają więc wspomnienia szefa Oddziału Operacyjnego mjr. dypl. Tadeusza
Grzeszkiewicza. W niniejszym tomie zamieszczono ich fragment ukazujący pierwsze dni
wojny, dalsze części zostaną opublikowane w kolejnych wydawnictwach.
Zarówno relacja T.J. Grzeszkiewicza, jak i pozostałe dotyczące poszczególnych komórek
organizacyjnych i służb (łączności, uzbrojenia, zdrowia, żandarmerii) pokazują proces prze­
kształcania się Dowództwa Okręgu Korpusu nr IX z organu terytorialno-administracyjne­
go, jakim było w czasie pokoju – zajmującego się sprawami mobilizacyjnymi, administracją
10 Mówią o tym relacje dowódców pozostałości 35 pp (ppłk Stanisław Stankiewicz), III/9 pal (por. Stanisław Czarkowski)
i Ośrodka Sapersko-Minerskiego 20 DP (por. Stanisław Grodzki), oficera mobilizacyjnego 78 pp (kpt. Apoloniusz Kucharski)
i komendanta placu w Białej Podlaskiej (kpt. Stanisław Mielcarek).
11 Jednym z nich jest przebieg rozmów kapitulacyjnych.
22
Ws t ęp
rezerw, zaopatrzeniem, oświatą, wychowaniem i bezpieczeństwem – w organ sztabowy do­
wodzący w polu, w niezwykle trudnych warunkach, dwoma dywizjami piechoty, dywizją
kawalerii i szeregiem innych, mniejszych jednostek. Dokonało się to nie bez trudności, gdyż
w pokojowej strukturze organizacyjnej dowództwa okręgu nie przewidywano wielu oddzia­
łów (np. operacyjnego, wywiadowczego) i służb, których powołanie okazało się niezbędne.
Obok relacji oficerów dowództwa i sztabu SGO „Polesie” zamieszczono w wydawnic­
twie fragmenty wspomnień wojewody nowogródzkiego Adama Korwina-Sokołowskiego,
relację komendanta posterunku PP w Ołtuszu Mariana Fajfera, piszącego m.in. na temat
prób zorganizowania siatki dywersyjnej na tyłach niemieckich, oraz Jana Łagody. Ten ostat­
ni, radca w Ministerstwie Skarbu, którego zawierucha wojenna rzuciła na Polesie, opisuje
okiem cywila wydarzenia sprzed 17 września 1939 r. i po tej pamiętnej dacie, m.in. wkro­
czenie Armii Czerwonej do Pińska.
Prezentowane relacje pochodzą z krajowych i zagranicznych zasobów archiwalnych.
W większości nie były dotąd publikowane.
Zdjęcia pochodzą z zasobu CAW, a część ze zbiorów prywatnych. Wydawcy serdecznie dzię­
kują osobom, które je udostępniły. Szczególnie dziękujemy Panu Januszowi Masłowskiemu za
możliwość wykorzystania zdjęć z kolekcji jego dziadka gen. bryg. Henryka Krok-Paszkowskiego,
wykonanych w okresie, gdy pełnił on funkcję dowódcy 20 DP w Baranowiczach.
Zarówno autorzy relacji, jak i wydawcy posługują się określeniem Samodzielna Grupa
Operacyjna „Polesie”, jakkolwiek należy pamiętać, że rozkaz organizacyjny powołują­
cy ją formalnie do życia ukazał się dopiero w dniu 27 września 1939 r.12. Do tego czasu
gen. Kleeberg w rozkazach i korespondencji używał pokojowego tytułu dowódcy OK IX13.
Z treści dokumentów wynika również, że do końca działań posługiwano się nazwami
Dywizja „Kobryń” i Dywizja „Brzoza” (wcześniej występowały nazwy zgrupowanie bądź
grupa „Kobryń”, „Drohiczyn Poleski”), a dla określenia pułków – ich pokojową numeracją
(np. 78, 79, 83, 84 pp). Numeracja dywizji piechoty i pułków – obecnie powszechnie stoso­
wana w literaturze – ma rodowód powojenny, jakkolwiek pojawia się ona również już w nie­
których relacjach napisanych w okresie wojny. Z tego względu, aby nie wprowadzać dodat­
kowych komplikacji, wydawca uznał za uprawnione oba sposoby nazewnictwa.
Publikowane materiały, zwłaszcza relacje, zostały opatrzone niezbędnymi przypisami.
W tekstach archiwalnych poprawiono i w miarę potrzeby uwspółcześniono pisownię i in­
terpunkcję. Tam, gdzie to było możliwe, podano prawidłowe nazwiska i nazwy miejscowo­
ści, których brzmienie zostało zniekształcone. Część występujących skrótów rozwinięto,
pozostałe – ujednolicono.
Zgodnie z zasadami edycji przyjętymi we wcześniejszych wydawnictwach źródło­
wych (Wojskowe Teki Archiwalne) kierowaliśmy się dążeniem do prezentowania materia­
łów w formie jak najbliższej oryginałowi, starając się ograniczyć ingerencję do niezbędnego
minimum, np. zmiany form gramatycznych, jeśli użyte były niepoprawnie. Poważniejsze
zmiany (zwłaszcza dotyczące brzmienia nazw miejscowości lub nazwisk) zostały zaznaczo­
ne w tekście.
12 Dokument 168.
13 Szef Oddziału III (Operacyjnego) SGO „Polesie” mjr. dypl. Tadeusz Grzeszkiewicz podaje wprawdzie, że używano przez
pewien czas nazwy „Dowództwo Obrony Polesia”, ale nie znajduje to potwierdzenia w zachowanej dokumentacji.
23