dr Tomasz Razowski, adwokat, Izba Adwokacka we Wrocławiu, Piotr

Materialne oraz procesowe aspekty orzekania…
Tomasz Razowski, Piotr Kaczmarek
Materialne oraz procesowe aspekty orzekania
w przedmiocie wydania wyroku łącznego na tle
uregulowań kodeksu karnego skarbowego
Streszczenie
Przedmiotem opracowania jest próba udzielenia odpowiedzi na pytania
dotyczące sposobu procedowania przez sąd w przedmiocie wyroku łącznego, mocą którego połączeniu w karę łączną podlegają kary jednostkowe
grzywny wymierzone za przestępstwa skarbowe. Artykuł dotyczy takŜe sytuacji, gdy z co najmniej jedną z takich kar powiązana jest prawomocnie przesądzona odpowiedzialność posiłkowa.
Prima facie procedowanie w przedmiocie wydania wyroku łącznego, mające miejsce w sytuacji, w której połączeniu podlega (moŜe podlegać) którakolwiek z katalogu kar wymierzonych za przestępstwo skarbowe, wydaje się
nie róŜnić od takiego samego postępowania realizowanego w wypadku –
opisanego w art. 85 k.k. – zbiegu kar wymierzonych za przestępstwa pospolite. PrzecieŜ kodeks karny skarbowy nie zawiera własnej regulacji poświęconej wyrokowi łącznemu, odsyłając tym samym (art. 113 § 1 k.k.s.) do odpowiedniego stosowania przepisów art. 570 i n. k.p.k. Podobnie rzecz się
ma z materialnoprawnymi przesłankami wymierzenia kary łącznej, które
w komplecie uregulowane są przez przywołany art. 85 k.k., do odpowiedniego stosowania którego odsyła z kolei przepis art. 20 § 2 k.k.s. Przy bardziej
pogłębionym oglądzie sprawa nie jest jednak wcale taka prosta, a zwłaszcza
taka jednoznaczna, jak wskazywałoby pobieŜne tylko odwołanie się do odnośnych przepisów kodeksu karnego oraz kodeksu postępowania karnego.
OtóŜ, zarówno przepis art. 85 k.k., jak i przepisy art. 570 i n. k.p.k. na gruncie postępowania w sprawach o przestępstwa skarbowe (ten pierwszy) oraz
postępowania w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe (te drugie) podlegają wyłącznie „odpowiedniemu” stosowaniu. Tymczasem stosowanie przepisów na podstawie tej formuły moŜna sprowadzić do
trzech grup przypadków:
1) stosowanie wprost – gdzie przepisy kodeksu karnego (kodeksu postępowania karnego) są recypowane bez Ŝadnej zmiany,
Prokuratura
i Prawo 5, 2014
103
T. Razowski, P. Kaczmarek
2) stosowanie zmodyfikowane, gdzie przepisy kodeksu karnego (kodeksu
postępowania karnego) są recypowane z pewnymi zmianami,
3) niestosowanie, gdzie przepisy kodeksu karnego (kodeksu postępowania
karnego) nie mogą być stosowane wobec ich bezprzedmiotowości albo
sprzeczności1.
Zarazem, omawiając stosowanie zmodyfikowane, Z. Siwik wyróŜnia aŜ
sześć rodzajów przypadków: zmiana prosta (podstawienie jednego pojęcia
w miejsce drugiego), zmiana polegająca na zmianie przepisów, zmiana
z pewną ogólną wskazówką ustawodawcy, zmiana części przepisu z uwagi
na odrębność kodeksu karnego skarbowego, zmiana części przepisu z uwagi na dyrektywę jednolitości systemowej, zmiana z uprzednim wyjaśnieniem,
czy i jaki przepis obowiązuje2. W konsekwencji zawsze konieczna jest indywidualna analiza pozwalająca określić, która z przedstawionych form „odpowiedniego” stosowania znajdzie swoje odzwierciedlenie3. Tę garść dosyć
oczywistych uwag natury teoretycznoprawnej warto skonfrontować z potrzebami praktyki wymiaru sprawiedliwości, w ramach funkcjonowania której –
takŜe na płaszczyźnie orzekania w przedmiocie wydania wyroku łącznego –
problemy wyłaniające się z właściwego rozumienia pojęcia „odpowiedniego”
stosowania, a patrząc z szerszej perspektywy – z nierzadkiej konieczności
powiązania przepisów kodeksu karnego skarbowego z przepisami kodeksu
karnego oraz kodeksu postępowania karnego, jawią się z całą stanowczością.
Pomimo tego, Ŝe procedowanie w przedmiocie wyroku łącznego, przynajmniej w teorii, odbywa się równieŜ z urzędu (art. 570 k.p.k., związkowo
z art. 113 § 1 k.k.s.), to jednak nie trzeba przekonywać o tym, iŜ sumarycznie liczba postępowań, w których analizowana jest kwestia ewentualnego
połączenia kary (kar) jednostkowej wymierzonej wyłącznie za przestępstwo
skarbowe, nie jest wielka. Wynika to z dosyć oczywistej dysproporcji między
liczbą wyroków skazujących dotyczących sprawców przestępstw pospolitych
1
2
3
Tak Z. S i w i k, Systematyczny komentarz do ustawy karnej skarbowej. Część ogólna, Wrocław 1993, s. 58. Dla bliŜszego oglądu zagadnienia zob. równieŜ: Z. S i w i k, „Odpowiednie”
stosowanie przepisów kodeksu karnego w prawie karnym skarbowym (na tle systemu środków penalnych), PPiA XXIII, Wrocław 1987, s. 97 i n.; F. P r u s a k, W. Ś w i d a, Prawo karne
skarbowe, Warszawa 1990, s. 11; G. B o g d a n, Relacja pojęć przestępstwa i przestępstwa
skarbowego w polskim prawie karnym, PS 1997, nr 5, s. 83 i n.; J. R a g l e w s k i, Stosunek
przepisów części ogólnej nowego kodeksu karnego do innych ustaw przewidujących odpowiedzialność karną, PS 1998, nr 7–8, s. 19 i n.; M. Ś w i e t l i c k a, „Odpowiednie” stosowanie
kodeksu postępowania karnego w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe, Prok. i Pr. 2006, nr 10, s. 69 i n.
Z. S i w i k, Systematyczny komentarz..., s. 58–59 oraz t e g o Ŝ, „Odpowiednie” stosowanie
przepisów..., s. 121.
BliŜej na ten temat zob. G. Ł a b u d a, T. R a z o w s k i, Glosa do postanowienia Sądu Apelacyjnego we Wrocławiu z dnia 16 maja 2002 r., sygn. II AKo 245/02, Prok. i Pr. 2003, nr 3,
passim.
104
Prokuratura
i Prawo 5, 2014
Materialne oraz procesowe aspekty orzekania…
a liczbą takich orzeczeń wydanych wobec sprawców przestępstw skarbowych. Niemniej postępowanie w przedmiocie wydania wyroku łącznego, mające za przedmiot rozwaŜenie połączenia w karę łączną kar (kary) jednostkowych wymierzonych za przestępstwa skarbowe, nie stanowi niczego
szczególnego. Zarazem, z uwagi na ewidentnie ukształtowany w kodeksie
karnym skarbowym prymat dolegliwości finansowej w postaci kary grzywny
(zwłaszcza art. 22 § 1 k.k.s.), jakiegokolwiek zdziwienia nie wywołuje konfiguracja procesowa, w której sąd merytoryczny staje przed dylematem połączenia w karę łączną jednostkowych kar grzywny wymierzonych za przestępstwa skarbowe4. Bezwzględnie czynione w tym wypadku ustalenie istnienia materialnoprawnych przesłanek orzeczenia kary łącznej (art. 85 k.k.
w zw. z art. 20 § 2 k.k.s.) ma przy tym najzupełniej typowy charakter. Problem pojawia się jednak, gdy wzmiankowane kary grzywny zostały wymierzone wedle odmiennych systemów ich orzekania. Jakkolwiek bowiem
w wypadku odpowiedzialności za przestępstwa skarbowe kodeks karny
skarbowy posługuje się wyłącznie systemem stawkowym, to jednak jego poprzedniczka prawna, czyli ustawa karna skarbowa z 1971 r., pozwalała na
ich wymierzenie wyłącznie kwotowo (analogicznie na wymierzenie grzywny
kwotowej za przestępstwo pozwalają niektóre pozakodeksowe przepisy karne). Najmniejszych nawet obiekcji nie budzi natomiast to, Ŝe w obrocie
prawnym funkcjonują orzeczenia skazujące sprawców przestępstw skarbowych na karę grzywny wymierzoną na podstawie stosownych przepisów
u.k.s. z 1971 r., a to chociaŜby z uwagi na zasadę lex mitior z art. 2 § 2
k.k.s., przy czym ich wydłuŜone funkcjonowanie wynika z przepisu art. 108
k.k., znajdującego zastosowanie do przestępstw skarbowych (art. 20 § 2
k.k.s.). W konsekwencji sąd orzekający w przedmiocie wydania wyroku łącznego (z uwagi na termin przedawnienia karalności raczej juŜ nie sąd merytoryczny rozpoznający sprawę oskarŜonego o popełnienie dwóch lub więcej
przestępstw skarbowych pozostających w zbiegu realnym, z których co najmniej jedno poprawnie nie jest kwalifikowane na podstawie odnośnego
przepisu kodeksu karnego skarbowego, lecz na podstawie właściwego przepisu u.k.s. z 1971 r.), po stwierdzeniu istnienia materialnoprawnych przesłanek do orzeczenia w wyroku łącznym kary łącznej (grzywny), a w konsekwencji po faktycznym wyeliminowaniu zasadności umorzenia postępowania
w tym przedmiocie, stanie przed problemem wyboru systemu orzeczenia
kary łącznej grzywny. Jest bowiem jasne, Ŝe zagadnienie sposobu rozwiązania zaistniałej sytuacji jest wprost normowane w kodeksie karnym (art. 86
§ 2a). Problem jednak w tym, Ŝe kodeks karny skarbowy ani nie zawiera
analogicznego rozwiązania, ani – w ramach przepisu art. 20 § 2, zawierają4
Zagadnienie moŜe mieć praktycznie znacznie większe znaczenie, poniewaŜ będzie się ujawniać się takŜe w wypadku realnego zbiegu przestępstwa (przestępstw) pospolitego z przestępstwem (przestępstwami) skarbowym.
Prokuratura
i Prawo 5, 2014
105
T. Razowski, P. Kaczmarek
cego taksatywne odesłanie do odpowiedniego stosowania w zakresie przestępstw skarbowych przepisów kodeksu karnego – nie odwołuje się do
przywołanego przepisu art. 86 § 2a k.k. Prima vista czyni to nakreślony problem nierozwiązywalnym. Owa – od razu wskaŜmy, Ŝe jednak pozorna –
nierozwiązywalność problemu zyskuje na znaczeniu, gdy zauwaŜyć, iŜ
in concreto konkurują ze sobą dwa rozwiązania (tertium non datur), z których kaŜde zawiera określony ładunek nieprawidłowości. Rozwiązanie
pierwsze sprowadza się do uznania, Ŝe skoro przepis art. 20 § 2 k.k.s. nie
zawiera odesłania do przepisu art. 86 § 2a k.k., to w nakreślonej wyŜej sytuacji kara łączna grzywny musi zostać wymierzona w systemie stawkowym.
Rozwiązanie drugie zaś w istocie sprowadza się do uznania, Ŝe pomimo
enumeratywnego wyszczególnienia w przepisie art. 20 § 2 k.k.s. (tzw. techniką artykułową) stosownych przepisów kodeksu karnego, odesłanie to nie
jest pełne, pozwalając na uznanie, iŜ art. 20 § 2 k.k.s. (mimo wszystko) pozwala sięgnąć do regulacji kodeksu karnego w głębszym, niŜ sam przewiduje, zakresie.
Podjęcie próby rozwiązania zarysowanego dylematu nieuchronnie musi
skłaniać do rozwaŜenia nie tylko pozytywnych, ale i negatywnych następstw
obu przedstawionych rozwiązań.
Osią rozwaŜań poświęconych pierwszemu z przywołanych uprzednio
modelów rozwiązania analizowanego zagadnienia musi się stać równie fundamentalna, co oczywista, uwaga – prawo karne skarbowe cechuje się autonomią, wyraŜającą się w samodzielności regulacji zasad odpowiedzialności za przestępstwa skarbowe i wykroczenia skarbowe5. Zresztą odrębność
tej regulacji została wyeksponowana juŜ w samym uzasadnieniu projektu
kodeksu karnego skarbowego, a zatem przemawia za nią wykładnia historyczna6. Nie przez przypadek zatem w art. 20 § 1 in principio k.k.s. stwierdzono, Ŝe do przestępstw skarbowych „nie mają zastosowania przepisy części ogólnej Kodeksu karnego”, a dopiero po tej wyraźnej deklaracji uczyniono koncesję („z zastrzeŜeniem”) na rzecz recepcji niektórych tylko przepisów
tego ostatniego aktu prawnego na grunt odpowiedzialności za przestępstwa
skarbowe7. Innymi słowy naleŜy wskazać, Ŝe do przestępstw skarbowych nie
stosuje się przepisów części ogólnej kodeksu karnego, z wyjątkiem tych jedynie, które wyraźnie wskazano w przepisach kodeksu karnego skarbowe5
6
7
T. G r z e g o r c z y k, Kodeks karny skarbowy. Komentarz, Warszawa 2002, s. 147; Z. R a d z i k o w s k a, (w:) G. B o g d a n, A. N i t a, Z. R a d z i k o w s k a, A. Ś w i a t ł o w s k i, Kodeks
karny skarbowy z komentarzem, Gdańsk 2000, s. 11; F. P r u s a k, Kodeks karny skarbowy.
Komentarz, Kraków 2006, t. I, s. 10; R. K u b a c k i, A. B a r t o s i e w i c z, Kodeks karny skarbowy. Przestępstwa i wykroczenia skarbowe, Warszawa 2002, s. 87.
Zob. Uzasadnienie rządowego projektu k.k.s., (w:) Nowa kodyfikacja karna. Kodeks karny
skarbowy, Warszawa 1999, s. 130.
Uzasadnienie uchwały SN z dnia 23 maja 2006 r., sygn. I KZP 6/06, OSNKW 2006, nr 6,
poz. 56.
106
Prokuratura
i Prawo 5, 2014
Materialne oraz procesowe aspekty orzekania…
go, a w szczególności w jego art. 20 § 2 k.k.s.8. Z tej perspektywy, próbując
zdekodować wolę ustawodawcy, odwołać się naleŜy w pierwszej kolejności
do literalnej wykładni art. 20 § 2 k.k.s., uwzględniając takŜe przebieg procesu legislacyjnego, który doprowadził do pojawienia się w kodeksie karnym
przepisu art. 86 § 2a k.k., dodanego ustawą z dnia 5 listopada 2009 r.
o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego,
ustawy – Kodeks karny wykonawczy, ustawy – Kodeks karny skarbowy oraz
niektórych innych ustaw9. Intencją ustawodawcy, co wynika wprost z uzasadnienia projektu10, było bowiem rozwiązanie problemu łączenia kar
grzywny orzeczonych w stawkach i kwotowo, który wynikał z luki w prawie.
Ustawodawca spośród dwóch wyŜej wskazanych sposobów rozwikłania tej
trudności zdecydował się na rozwiązanie sprowadzające się do przeliczenia
na kwotę jednostkowej kary grzywny wymierzonej w stawkach dziennych
i orzekanie kwotowo kary łącznej grzywny, przy świadomości prezentowanego w doktrynie i orzecznictwie odmiennego sposobu moŜliwego usunięcia
tej luki11. Dostrzec przy tym naleŜy, Ŝe tą samą ustawą – co dodany art. 86
§ 2a k.k. – znowelizowano jednocześnie kodeks karny skarbowy, m.in. co do
zakresu zawartego w art. 20 § 2 odesłania do odpowiedniego stosowania
przepisów kodeksu karnego. W ten sposób dodano m.in. art. 86 § 1a k.k.,
przy jednoczesnym braku odesłania do art. 86 § 2a k.k. Mogłoby się więc
wydawać, Ŝe poczynione rozwaŜania zamykają sprawę, wskazując – i to
jednoznacznie – na konieczność zamiany przez sąd orzekający w przedmiocie wyroku łącznego kary jednostkowej grzywny wymierzonej w systemie
kwotowym na karę tego rodzaju, ale wymierzoną w systemie stawkowym.
Wniosek taki wydaje się jednak tylko pozornie trafny. W pierwszej bowiem
kolejności, oceniając intencje ustawodawcy co do zaniechania odwołania się
w art. 20 § 2 k.k.s. do art. 86 § 2a k.k., wątpliwości moŜe budzić teza, Ŝe zaniechanie to jest świadomym wyborem ustawodawcy, który z określonych
powodów wybiera rozwiązanie biegunowo odmienne od przyjętego w kodeksie karnym. Za taką oceną przemawia to, Ŝe – jak wskazano – dodanie
art. 86 § 2a k.k. było usunięciem luki w prawie, funkcjonującej do tego czasu
zarówno na gruncie kodeksu karnego, jak teŜ kodeksu karnego skarbowego.
Skoro zatem ustawodawca na gruncie kodeksu karnego usuwa tę lukę poprzez „pozytywne” działanie – nową normę, to trudno załoŜyć, Ŝe tę samą
lukę na gruncie kodeksu karnego skarbowego zamierza usunąć „negatyw8
TamŜe.
Dz. U. Nr 206, poz. 1589.
10
Druk sejmowy nr 1394, www.sejm.gov.pl.
11
Por. W. W r ó b e l, Grzywna w nowym kodeksie karnym, (w:) Nowa Kodyfikacja Karna. Kodeks karny. Krótkie komentarze, nr 15, Warszawa 1998, s. 75–76; wyrok SA w Lublinie
z dnia 1 grudnia 2005 r., sygn. II AKa 265/05, Prok. i Pr. 2006, dodatek „Orzecznictwo”, nr 6,
poz. 23.
9
Prokuratura
i Prawo 5, 2014
107
T. Razowski, P. Kaczmarek
nie”, tj. poprzez brak uregulowania. Poza tym w ewidentnej opozycji do przyjęcia na gruncie kodeksu karnego skarbowego takiego rozwiązania stoi aksjologia postępowania w przedmiocie wydania wyroku łącznego, a zwłaszcza odniesiony do tego postępowania zakres kognicji sądu. PrzecieŜ przedmiotem wyroku łącznego jest wyłącznie dokonanie wymiaru kary łącznej12.
W konsekwencji sąd wydający wyrok łączny musi respektować prawomocność wyroku skazującego, co obejmuje fakt popełnienia przestępstwa (przestępstwa skarbowego), określenie przypisanego skazanemu czynu oraz jego
konsekwencje prawne w postaci kary (środka karnego)13. Najdobitniej rzecz
ujmując – sąd taki, jakkolwiek wydaje nowy wyrok skazujący, musi honorować zawarte w łączonych wyrokach rozstrzygnięcia o karach (środkach karnych)14. Nie trzeba zaś bliŜej przekonywać, Ŝe komplet przywołanych warunków nie zostałby spełniony w sytuacji, w której sąd wydający wyrok łączny dokonywałby w jego obrębie zamiany kary grzywny wymierzonej za przestępstwo skarbowe w systemie kwotowym na karę grzywny wymierzoną za
taki czyn w systemie stawkowym. Zamiana taka nie ma bowiem prostego
charakteru matematycznego, lecz stanowi dwufazowy proces wymiaru kary
bazujący na skonkretyzowanych okolicznościach, które ten wymiar kształtują. PrzecieŜ ilość stawek dziennych uwarunkowana jest przede wszystkim
stopniem winy sprawcy oraz stopniem społecznej szkodliwości popełnionego
przez niego czynu (art. 12 i art. 13 k.k.s.), natomiast wymiar jednej stawki
dziennej generuje szeroko rozumiana sytuacja majątkowa sprawcy (art. 23
§ 3 k.k.s.). W konsekwencji zamiana kwotowej kary grzywny na taką samą
karę, ale orzekaną stawkowo, stanowi bynajmniej niezawoalowany przejaw
ingerencji w rozstrzygnięcie o karze zawarte w prawomocnym wyroku skazującym, widoczne zwłaszcza na płaszczyźnie ponownego przesądzenia stopnia winy sprawcy oraz stopnia społecznej szkodliwości przypisanego mu
przestępstwa skarbowego, albowiem trudno sobie w praktyce wyobrazić sytuację, aby sąd orzekający w przedmiocie wyroku łącznego był w stanie takim działaniem w pełni „odwzorować” ocenę sądu orzekającego karę jednostkową. Prowadziłoby to z zasady do ponownej, odmiennej w róŜnym
stopniu, oceny przesłanek wymiaru kary jednostkowej, czego – jak juŜ wskazano – sąd orzekający w przedmiocie wydania wyroku łącznego pod Ŝadnym pozorem uczynić nie moŜe. Problem ten jedynie w części moŜe stracić
na znaczeniu przy wykorzystaniu modelu postępowania wskazywanego w
doktrynie, wyraŜającego się w stwierdzeniu, Ŝe: „wyraŜenie grzywien kwoto12
Zob. Z. K w i a t k o w s k i, Istota i charakter wyroku łącznego, NP 1988, nr 9, s. 43.
Por. A. M u r z y n o w s k i, W sprawie mocy wiąŜącej ustaleń prawomocnych wyroków sądowych, PiP 1968, nr 11, s. 748.
14
Tak trafnie Z. K w i a t k o w s k i, Zagadnienia procesowe wyroku łącznego, NP 1984, nr 1,
s. 52 oraz Kara łączna na tle orzecznictwa i doktryny, Prob. Praw. 1984, nr 8–9, s. 47. Zob.
takŜe wyrok SN z dnia 20 lutego 1995 r., sygn. II KRN 2/95, OSNKW 1995, nr 3–4, poz. 17.
13
108
Prokuratura
i Prawo 5, 2014
Materialne oraz procesowe aspekty orzekania…
wych w stawkach dziennych moŜliwe byłoby dzięki ustaleniu wysokości
stawki na podstawie art. 33 § 3 k.k. oraz podzieleniu przez tę liczbę kwoty
orzeczonej grzywny, co pozwoliłoby uzyskać w ten sposób liczbę stawek”15.
W praktyce oznaczałoby to bowiem odwrócenie kodeksowej kolejności wymiaru kary grzywny w systemie stawkowym polegające na określeniu w
pierwszej kolejności wysokości stawki dziennej, a następnie (poprzez
w istocie czysto matematyczne działanie, sprowadzające się do podzielenia
kwoty grzywny przez wysokość tak ustalonej jednej stawki dziennej) na uzyskaniu określonej liczby (wysokości) stawek dziennych określających wymiar
tak „przeliczonej” kary grzywny. Zresztą nie tylko na marginesie trzeba zauwaŜyć, Ŝe przyjęcie takiego sposobu postępowania moŜe prowadziłoby do
powstania kolejnych problemów, widocznych zwłaszcza, gdy określona kwotowo kara jednostkowa grzywny, wymierzona za przestępstwo lub przestępstwo skarbowe pozostające w zbiegu realnym z (innym) przestępstwem
skarbowym, za które orzeczono karę grzywny w stawkach, była mniejsza niŜ
iloczyn minimalnej liczby stawek dziennych (10 – art. 23 § 1 k.k.s.) i minimalnej wysokości jednej stawki (w 2014 r. 56 zł – art. 23 § 3 k.k.s.). Wówczas przecieŜ „przeliczona” w opisany sposób kara grzywny obejmowałaby
liczbę stawek dziennych mniejszą od minimalnej wynikającej z art. 23 § 1
k.k.s. Wszystko to nakazuje odrzucić koncepcję, wedle której w analizowanej sytuacji kara łączna grzywny miałaby być wymierzona w systemie stawkowym. System kwotowy z kolei jednoznacznie pozwala uniknąć przedstawionych komplikacji, a na dodatek zawiera w sobie niezaprzeczalną wartość
– jest szczególnie prosty do zastosowania. Wszak przeliczenie na kwotę kary grzywny wymierzonej w stawkach dziennych nie moŜe stwarzać jakichkolwiek problemów. Na aktualizujące się jednak od razu pytanie, w jakim
trybie sięgnąć do moŜliwości wymierzenia w wyroku łącznym za zbiegające
się przestępstwa skarbowe kary łącznej grzywny w systemie kwotowym, naleŜy odpowiedzieć odwołaniem się do analogii legis. Patrząc na pominięcie
w przepisie art. 20 § 2 k.k.s. odesłania do przepisu art. 86 § 2a k.k. przez
pryzmat paradygmatu racjonalnego prawodawcy, bez wahania naleŜy wskazać, Ŝe taki stan nie był przejawem pogłębionej refleksji normatywnej, lecz
zwykłego przeoczenia. Tym samym generuje istnienie luki tetycznej, wypełnienie której moŜe być podjęte w oparciu o – dopuszczalną w prawie karnym
w sposób m.in. niepogarszający sytuacji procesowej oskarŜonego16 oraz
w razie niepowodowania naruszenia interesów innych uczestników postępowania, a w szczególności pokrzywdzonego17 (nawiasem mówiąc niewystępującego w postępowaniu w sprawach o przestępstwa skarbowe i wykro15
W. W r ó b e l, Grzywna w nowym kodeksie…, s. 75–76.
Zob. K. M a r s z a ł, Proces karny, Katowice 1997, s. 28–29.
17
Zob. uwagi na ten temat poczynione przez L. G a r d o c k i e g o, Prawo karne, Warszawa
1998, s. 17.
16
Prokuratura
i Prawo 5, 2014
109
T. Razowski, P. Kaczmarek
czenia skarbowe, równieŜ realizowanym po uprawomocnieniu się wyroku) –
analogię legis. PrzecieŜ istota wskazanego rodzaju analogii zasadza się na
zastosowaniu do danego przypadku, dla którego brak właściwego uregulowania (zdarzenia Zn) normy prawnej regulującej przypadek podobny (normy
N regulującej zdarzenie Zu)18. Zarazem z cała mocą trzeba podkreślić, Ŝe
nie sposób uznać, iŜ analogia legis stanowi bliŜej nieokreślony przykład interpretacji rozszerzającej, pod hasłem której niekiedy w praktyce się ją –
nieprawidłowo – stosuje19. Skoro zaś stosunki wykazujące te same cechy
winny być poddane tej samej regule, pojawia się kolejny czynnik uzasadniający sięgnięcie po wskazany rodzaj analogii. Poza tym w analizowanej sytuacji brak przeciwwskazań teoretycznoprawnych do zastosowania analogii
legis. Wręcz przeciwnie, w pełnym zakresie spełnia ona w tym wypadku swój
cel zapewniając niezbędną Ŝywotność systemowi prawnemu przez ukształtowanie moŜliwości rozstrzygnięcia sytuacji, której ustawodawca nie przewidział, a praktyka wymiaru sprawiedliwości generuje.
Osobno naleŜy podkreślić, Ŝe obserwacja praktyki wymiaru sprawiedliwości sprzed wejścia w Ŝycie ustawy z dnia 5 listopada 2009 r. o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks postępowania karnego, ustawy – Kodeks karny wykonawczy, ustawy – Kodeks karny skarbowy oraz niektórych
innych ustaw20, a zatem aktu prawnego, mocą którego do kodeksu karnego
wprowadzono przepis art. 86 § 2a, dobitnie obrazuje jedną prawidłowość.
Mianowicie takŜe i wtedy sądy – przy łączeniu w wyroku łącznym w karę
łączną kar jednostkowych grzywny wymierzonych wedle konkurencyjnych
systemów ich orzekania – uznawały za zasadne kwotowe wymierzanie kary
łącznej grzywny. Kierowały się przy tym analogiczną do przedstawionej wyŜej argumentacją, co pośrednio potwierdza jej trafność.
***
Procedowanie w przedmiocie wydania wyroku łącznego, ale poniekąd
takŜe i realny zbieg przestępstw skarbowych analizowanych w warunkach
jednego (tego samego) postępowania rozpoznawczego, generuje wątpliwość odnoszącą się do zakresu stosowania odpowiedzialności posiłkowej.
Jej obligatoryjny charakter nieuchronnie przesądza bowiem o istnieniu rzeczywistych podstaw do uznania, Ŝe w kaŜdej z zarysowanych sytuacji procesowych moŜe ona nie tylko wystąpić, ale wręcz powinna (w razie zaistnienia przesłanek) zostać przesądzona przez sąd merytoryczny, który mocą
osobnego rozstrzygnięcia zawartego w wyroku skazującym sprawcę przestępstwa skarbowego pociągnie do odpowiedzialności posiłkowej za wymierzoną mu grzywnę określoną osobę fizyczną, osobę prawną lub jednostkę
18
19
20
H. R o t, Wstęp do nauk prawnych, Wrocław 1998, s. 120.
L. G a r d o c k i, Prawo…, s. 16.
Dz. U. Nr 206, poz. 1589.
110
Prokuratura
i Prawo 5, 2014
Materialne oraz procesowe aspekty orzekania…
organizacyjną niemającą osobowości prawnej, której odrębne przepisy przyznają zdolność prawną. Zarazem, zarówno w wyroku łącznym, jak i w warunkach jednego (tego samego) postępowania rozpoznawczego, moŜe dojść
do konieczności zmierzenia się z rozwiązaniem sytuacji, w której odpowiedzialność posiłkowa została (zostanie) nałoŜona w związku ze wszystkimi
lub w związku z tylko niektórymi (a wręcz wyłącznie z jednym) skazaniami
sprawcy za popełnienie przestępstw skarbowych. Zakres problemu ulegnie
przy tym poszerzeniu, gdy odpowiedzialność posiłkowa została (zostanie)
nałoŜona na róŜne podmioty (osoby fizyczne).
JeŜeli chodzi o pierwszą z przedstawionych sytuacji, czyli osobne nałoŜenie odpowiedzialności posiłkowej (w znaczeniu jej orzeczenia w wyroku
skazującym) za wszystkie zbiegające się przestępstwa skarbowe, to problem moŜe się pojawić wyłącznie w sytuacji orzekania przez sąd w przedmiocie wydania wyroku łącznego. W warunkach bowiem postępowania rozpoznawczego dotyczącego realnego zbiegu przestępstw skarbowych najpierw nastąpi wymierzenie kary łącznej grzywny, a dopiero potem nałoŜenie
odpowiedzialności posiłkowej, rzecz jasna za wykonanie tej właśnie kary,
a nie za wykonanie kar jednostkowych grzywny. W wypadku zaś orzekania
w przedmiocie wydania wyroku łącznego naprzód trzeba spostrzec, Ŝe przy
braku materialnoprawnych przesłanek wymierzenia kary łącznej problem
w ogóle nie zaistnieje – kary jednostkowe grzywny będą podlegać odrębnemu wykonaniu, podobnie zresztą jak dotyczące ich rozstrzygnięcia o odpowiedzialności posiłkowe, te ostatnie niezaleŜnie od tego, czy zostały nałoŜone na ten sam podmiot (osobę fizyczną), czy teŜ nie. W sytuacji zaś istnienia
materialnoprawnych przesłanek do sięgnięcia po karę łączną (grzywny)
rzecz jest duŜo bardziej skomplikowana. Gdy bowiem do połączenia kar jednostkowych grzywny dochodzi w wyroku łącznym, juŜ przy pierwotnym tylko
oglądzie niepodobna stwierdzić, aby samo połączenie kar jednostkowych
w ramach takiego orzeczenia miało powodować (w ujęciu modelowym) zniwelowanie odpowiedzialności posiłkowej jako takiej. Nie dość bowiem, Ŝe
ma ona charakter obligatoryjny, to została wcześniej przesądzona prawomocnym wyrokiem skazującym, co oznacza, iŜ ingerencja w samo jej istnienie oraz w jej zakres stanowiłaby przejaw swoiście pojmowanej kontroli takiego orzeczenia dokonanej poza trybem zwyczajnych i nadzwyczajnych
środków zaskarŜenia. Na dodatek naleŜy zwrócić uwagę na rzecz zupełnie
fundamentalną. Mianowicie istota i charakter wyroku łącznego, pełniącego
wszakŜe rolę orzeczenia porządkującego, w sposób zupełnie naturalny
sprzeciwia się uznaniu, Ŝe moŜe on niwelować (uchylać, znosić) rozstrzygnięcia zawarte w wyrokach, w których wymierzono sprawcy kary jednostkowe, jeśli brak podstaw prawnych do takiego modyfikowania (np. wynikającego z art. 89 § 3 k.k. co do obowiązków probacyjnych, czy teŜ modyfikacji
wysokości stawki dziennej, przez uwzględnienie przesłanek z art. 23 § 3
Prokuratura
i Prawo 5, 2014
111
T. Razowski, P. Kaczmarek
k.k.s. zarówno co do skazanego, jak i podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności na czas wydawania wyroku łącznego – art. 86 § 2 k.k. w zw. z art.
20 § 2 k.k.s.). Skoro tak, a zatem skoro połączenie w wyroku łącznym w karę
łączną grzywny kar jednostkowych grzywny wymierzonych za przestępstwa
skarbowe nie moŜe powodować destrukcji odpowiedzialności posiłkowej, to
otwarte pozostaje pytanie o techniczną stronę zapadającego w wyroku łącznym rozstrzygnięcia w jej przedmiocie. Sytuacja jest prosta wtedy, gdy połączeniu podlegają kary jednostkowe grzywny (dla przykładu – obie wymierzone za przestępstwa skarbowe albo jedna wymierzona za przestępstwo
skarbowe a druga za przestępstwo pospolite), w wypadku których uiszczenie tylko jednej z nich zostało zabezpieczone prawomocnym nałoŜeniem na
określony podmiot (osobę fizyczną) odpowiedzialności posiłkowej. Jako Ŝe
odpowiedzialność posiłkowa moŜe mieć równieŜ wyłącznie częściowy charakter (art. 24 § 1 in principio k.k.s.), to jedynym racjonalnym oraz normatywnie zasadnym rozwiązaniem stanie się (ponowne) jej określenie w wyroku łącznym, do wymiaru kary jednostkowej, z którą powiązana była odpowiedzialność posiłkowa, rozumianej jako iloczyn stawek dziennych oraz wysokości ustalonej stawki (niezaleŜnie od tego czy karę łączną wymierzono
przy zastosowaniu zasady absorpcji, asperacji albo kumulacji), z tym zastrzeŜeniem, iŜ wysokość stawki dziennej dotyczy wysokości ustalonej dla
kary łącznej, chyba Ŝe jest ona wyŜsza od stawki ustalonej dla kary jednostkowej z którą powiązana jest odpowiedzialność posiłkowa21. Od razu jednak
naleŜy poczynić uwagę procesową. Mianowicie, skoro w nakreślonej sytuacji
dojdzie do niejako ponownego ukształtowania odpowiedzialności posiłkowej,
w tym znaczeniu, Ŝe zostanie ona odniesiona do częściowego lub całościowego wymiaru juŜ nie kary jednostkowej grzywny, lecz kary łącznej grzywny,
w konkretnym punkcie części dyspozytywnej wyroku łącznego konieczne
stanie się jej określenie, rzecz jasna dokonane od strony pozytywnej. Innymi
słowy, zupełnie niewystarczające stanie się odwołanie w wyroku łącznym do
zaaprobowania spotykanej niekiedy w orzecznictwie formuły pozostawienia
tych rozstrzygnięć „do odrębnego wykonania”. Zresztą takiego rozwiązania
nie przewiduje ustawa procesowa. TakŜe w piśmiennictwie wskazano, Ŝe
formuła pozostawienia w wyroku łącznym określonych rozstrzygnięć do „odrębnego wykonania” niczego nie wyjaśnia, gdyŜ dopiero sięgnięcie do wyroków podlegających połączeniu i porównanie ich z treścią wyroku łącznego
21
Chodzi np. o sytuację, w której w dwóch wyrokach wymierzono kary jednostkowe grzywny,
w pierwszym 100 stawek dziennych po 60 zł, a w drugim 150 stawek dziennych po 60 zł,
nakładając tylko w pierwszym z nich na określony podmiot (osobę fizyczną) odpowiedzialność posiłkową za uiszczenie kary w całości lub w części (dla przykładu w całości). Następnie, gdy w wyroku łącznym sąd wymierza karę łączną grzywny, to niezaleŜnie od jej wysokości (dla przykładu moŜe to być wysokość 200 stawek dziennych po 60 zł), jednocześnie
nakłada odpowiedzialność posiłkową za jej wykonanie, lecz – w realiach przykładu – w wysokości 100 stawek dziennych po 60 zł.
112
Prokuratura
i Prawo 5, 2014
Materialne oraz procesowe aspekty orzekania…
pozwala ustalić, w jakim zakresie wyroki te ulegają wykonaniu, mimo wydania wyroku łącznego22. Wreszcie umieszczenie tego rodzaju sformułowania
w części dyspozytywnej wyroku łącznego jest zbędne, czy w tym zakresie
wręcz nieprawidłowe, a to z uwagi na brzmienie powołanego przepisu
art. 576 § 1 k.p.k. (w zw. z art. 113 § 1 k.k.s.). Z tej ostatniej perspektywy
wynika, biorąc pod uwagę ścisłe, prawne związanie odpowiedzialności posiłkowej z konkretną karą grzywny, konieczność uznania, Ŝe skutek w postaci utraty wykonalności (w znaczeniu z art. 576 § 1 k.p.k. w zw. z art. 113 § 1
k.k.s.) przez jednostkową karę grzywny objętą karą łączną w wyroku łącznym pociąga za sobą analogiczny skutek co do odpowiedzialności posiłkowej nałoŜonej w związku z taką, jednostkową karą grzywny. Oznacza to brak
podstaw prawnych do prowadzenia (kontynuowania) postępowania wykonawczego wobec podmiotu pociągniętego do odpowiedzialności posiłkowej
w zakresie jednostkowej kary grzywny, o ile nie dojdzie do rozstrzygnięcia
o odpowiedzialności posiłkowej co do kary łącznej grzywny obejmującej tą
karę jednostkową. Tym samym brak rozstrzygnięcia w wyroku łącznym
w zakresie odpowiedzialności posiłkowej, o ile została ona nałoŜona za chociaŜby jedną karę grzywny podlegającą łączeniu, traktować naleŜy – biorąc
pod uwagę jej obligatoryjny charakter i istotę postępowania w przedmiocie
wydania wyroku łącznego – za obrazę prawa materialnego. Wyjątkiem będzie tu sytuacja, gdy po prawomocnym orzeczeniu kary jednostkowej grzywny, której wykonanie zabezpieczono nałoŜeniem odpowiedzialności posiłkowej, z jakiegokolwiek powodu przestawnie istnieć odpowiedzialny posiłkowo.
Dodatkowego zaakcentowania wymaga to, Ŝe przywołane, ponowne
ukształtowanie odpowiedzialności posiłkowej w ramach wyroku łącznego
stanowi dostateczny argument przemawiający za koniecznością zawiadomienia odpowiedzialnego posiłkowo o rozprawie w przedmiocie wydania wyroku łącznego (a nawet równieŜ o posiedzeniu wyznaczonym w przedmiocie
rozwaŜenia umorzenia postępowania w tym zakresie). Nie trzeba bowiem
bliŜej przekonywać, Ŝe kaŜde z tych orzeczeń moŜe dotyczyć sfery jego
obowiązków procesowych, co samo w sobie przesądza, Ŝe jako strona postępowania rozpoznawczego (art. 120 § 1 k.k.s.) nadal ma on interes procesowy (wyraŜający się np. wykazaniu istotnej zmiany w zakresie okoliczności
stanowiących przesłanki ustalenia wysokości stawki dziennej) w uczestnictwie w postępowaniu po uprawomocnieniu się wyroku, podczas którego chociaŜby częściowo rozpatrywana jest kwestia jego odpowiedzialności
o charakterze represyjnym. W konsekwencji wręcz uzasadnione staje się
zapatrywanie, Ŝe w postępowaniu w przedmiocie wydania wyroku łącznego
zachowuje on uprawnienia strony procesowej, ze wszystkimi tego konse22
L. K. P a p r z y c k i, (w:) J. G r a j e w s k i. L. K. P a p r z y c k i, Kodeks postępowania karnego
z komentarzem, Sopot 2000, s. 878–879; D. K a l a, Postępowanie w przedmiocie wydania
wyroku łącznego. Zagadnienia karnomaterialne i procesowe, Toruń 2003, s. 216–217.
Prokuratura
i Prawo 5, 2014
113
T. Razowski, P. Kaczmarek
kwencjami normatywnymi. Z przytoczonych bowiem powodów jego sytuacja
jest odmienna od pozycji procesowej oskarŜyciela posiłkowego, oskarŜyciela
prywatnego i powoda cywilnego, których uprawienie do bycia stroną procesową jest wyraźnie ograniczone wyłącznie do postępowania rozpoznawczego. Stąd teŜ nie moŜna zaaprobować stanowiska D. Kali23, który w istocie
zrównując pozycję procesową oskarŜyciela posiłkowego, oskarŜyciela prywatnego, powoda cywilnego oraz odpowiedzialnego posiłkowo, wskazuje, Ŝe
tego ostatniego równieŜ dotyczy zakaz udziału w postępowaniu w przedmiocie wydania wyroku łącznego.
W sytuacji, w której połączeniu w drodze wyroku łącznego w karę łączną
grzywny podlegają kary jednostkowe grzywny wymierzone za przestępstwa
skarbowe, w wypadku których uiszczenie kaŜdej z nich zabezpieczono nałoŜeniem na określony podmiot (osobę fizyczną) odpowiedzialności posiłkowej, punktem wyjścia jest konieczność zauwaŜenia braku w kodeksie karnym skarbowym odpowiednika przepisu art. 85 k.k., a zatem uregulowania
stwarzającego moŜliwość, czy wręcz powinność nałoŜenia swoiście pojmowanej „łącznej” odpowiedzialności posiłkowej. Jest to zresztą zupełnie naturalne, poniewaŜ odpowiedzialność ta nie stanowi ani kary, ani środka karnego, a poza tym w zakresie kaŜdego ze zbiegających się przestępstw skarbowych moŜe być nałoŜona na róŜne podmioty, co samo w sobie eliminuje
jakąkolwiek moŜliwość jej łączenia. Z drugiej jednak strony nadal aktualne
pozostanie poczynione juŜ wskazanie, Ŝe sam rodzaj realnego zbiegu odpowiedzialności posiłkowej nie stanowi ujemnej przesłanki wymierzenia kary
łącznej (grzywny). Odmienny punkt widzenia stanowiłby wszakŜe dosyć ewidentny w sumie przejaw wykładni praeter legem przepisu art. 85 k.k. Skoro
zatem kara łączna grzywny, łącząca kary jednostkowe tego rodzaju wymierzone za przestępstwa skarbowe, będzie musiała być orzeczona w wyroku
łącznym, to ponownie odŜyje zagadnienie technikaliów rozstrzygnięcia o odpowiedzialności posiłkowej. Prima vista wydawać by się przy tym mogło, Ŝe
sprawa jest prosta. Bez trudu moŜna sobie bowiem wyobrazić sytuację,
w której w stosownym punkcie części dyspozytywnej wyroku łącznego sąd
przesądzi, a właściwie potwierdzi, istnienie odpowiedzialności posiłkowej
odniesionej juŜ teraz do kary łącznej grzywny, kształtując w ten sposób jedną tego rodzaju odpowiedzialność w miejsce dwóch lub więcej. Rzecz jednak w tym, Ŝe rozwiązanie to sprawdza się wyłącznie przy spełnieniu jednego z dwóch warunków. Chodzi o sytuację, w której odpowiedzialność posiłkowa musi być nałoŜona na ten sam podmiot (osobę fizyczną) albo o sytuację, w której w poszczególnych wyrokach została wprawdzie nałoŜona na
róŜne podmioty (osoby fizyczne), ale karę łączną grzywny w wyroku łącznym
orzeczono w warunkach kumulacji, co pozwala stwierdzić w tym wyroku, Ŝe
23
D. K a l a, Postępowanie w przedmiocie wydania…, s. 175.
114
Prokuratura
i Prawo 5, 2014
Materialne oraz procesowe aspekty orzekania…
odpowiedzialność posiłkowa obu odpowiedzialnych posiłkowo kształtuje się
do takiej wysokości, jaka wynika z wyroków, w których wymierzono kary jednostkowe24. Konstrukcja ta z powodzeniem będzie mogła być równieŜ zastosowana wtedy, gdy – tylko w pewnym układzie sytuacyjnym – wprawdzie
kara łączna grzywny nie zostanie wymierzona na zasadzie kumulacji, ale
odpowiedzialność posiłkową nałoŜono uprzednio w poszczególnych wyrokach w części25. Problem w tym, Ŝe poza przedstawionymi sytuacjami istnieje cała gama kombinacji wymiaru kary łącznej grzywny, połączonej z zakresem zastosowania w poszczególnych wyrokach odpowiedzialności posiłkowej, których w zarysowany sposób nie będzie się dało rozwiązać. Chodzi
zwłaszcza o sytuacje, w których w poszczególnych wyrokach zostaną wymierzone kary jednostkowe grzywny powiązane z nałoŜeniem na róŜne
podmioty (osoby fizyczne) odpowiedzialności posiłkowej za jej wykonanie
(całkowicie i częściowo), które potem zostaną połączone w karę łączną
grzywny w wymiarze mniejszym lub większym od prostej sumy odpowiedzialności posiłkowej26.
Spośród dwóch odmian zarysowanej bezpośrednio wyŜej sytuacji prostszą do rozwikłania wydaje się być ta pierwsza. JeŜeli bowiem kara łączna
grzywny wymierzona w wyroku łącznym będzie wyŜsza od – rzecz jasna ujmowanego sumarycznie – wymiaru odpowiedzialności posiłkowej prawo24
Chodzi np. o sytuację, w której w dwóch wyrokach wymierzono kary jednostkowe grzywny,
w pierwszym 100 stawek dziennych po 60 zł, a w drugim 150 stawek dziennych po 60 zł,
nakładając zarazem w kaŜdym z nich na róŜne podmioty (osoby fizyczne), tj. podmioty A i B,
odpowiedzialność posiłkową za uiszczenie tych kar w całości. Następnie w wyroku łącznym
sąd wymierzył karę łączną grzywny w wysokości 250 stawek dziennych po 60 zł, nakładając
zarazem odpowiedzialność posiłkową za jej wykonanie, przy czym na podmiot A w zakresie
do 100 stawek dziennych po 60 zł, a na podmiot B w zakresie do 150 stawek dziennych po
60 zł.
25
Chodzi np. o sytuację, w której w dwóch wyrokach wymierzono kary jednostkowe grzywny,
w pierwszym 100 stawek dziennych po 60 zł, a w drugim 150 stawek dziennych po 60 zł,
nakładając zarazem w kaŜdym z nich na róŜne podmioty (osoby fizyczne), tj. podmioty A i B,
odpowiedzialność posiłkową za uiszczenie tych kar w części (na A w zakresie 70 stawek
dziennych po 60 zł, na B w zakresie 100 stawek dziennych po 60 zł). Następnie w wyroku
łącznym sąd wymierzył karę łączną grzywny w wysokości 170 stawek dziennych po 60 zł,
nakładając zarazem odpowiedzialność posiłkową za jej wykonanie, przy czym na podmiot A
w zakresie do 70 stawek dziennych po 60 zł, a na podmiot B w zakresie do 100 stawek
dziennych po 60 zł.
26
Chodzi np. o sytuację, w której w dwóch wyrokach wymierzono kary jednostkowe grzywny,
w pierwszym 100 stawek dziennych po 60 zł, a w drugim 150 stawek dziennych po 60 zł,
nakładając zarazem w kaŜdym z nich na róŜne podmioty (osoby fizyczne), tj. podmioty A i B,
odpowiedzialność posiłkową za uiszczenie tych kar w całości lub w części (na A w całości,
a na B w zakresie 100 stawek dziennych po 60 zł). Następnie w wyroku łącznym sąd wymierzył karę łączną grzywny w wysokości 160 stawek dziennych po 60 zł (albo w wysokości 220
stawek dziennych po 60 zł), gdy tymczasem rozpatrywane jednostkowo zakresy odpowiedzialności posiłkowej zabezpieczały zapłatę grzywny w łącznej wysokości 200 stawek
dziennych po 60 zł.
Prokuratura
i Prawo 5, 2014
115
T. Razowski, P. Kaczmarek
mocnie nałoŜonej w wyrokach, mocą których wymierzono kary jednostkowe,
to nawet wtedy, gdy odpowiedzialność tę nałoŜono na róŜne podmioty (osoby fizyczne), jej zakres pozostanie nienaruszony. Inaczej mówiąc, o czym
była juŜ mowa, wymierzenie w wyroku łącznym kary łącznej grzywny nie
zniweluje Ŝadnej z prawomocnie nałoŜonych odpowiedzialności posiłkowych, co w konsekwencji doprowadzi do tego, Ŝe ponownie je określający
sąd, który orzeka w przedmiocie wydania wyroku łącznego, ograniczy się do
wskazania, iŜ zabezpieczają one zapłatę kary grzywny przez róŜne podmioty
(osoby fizyczne) i do określonych części jej wymiaru27. Oczywiście w takim
wypadku zapłata części kary łącznej grzywny pozostanie niezabezpieczona
instytucją odpowiedzialności posiłkowej. Poniekąd będzie to jednak naturalne, poniewaŜ z jednej strony prawomocne nałoŜenie kary grzywny w wyrokach, w których wymierzono kary jednostkowe, objęło swym zakresem tylko
ich konkretny pułap, zaś ujęcie aksjologiczne istoty orzekania przez sąd
w przedmiocie wyroku łącznego pod Ŝadnym pozorem nie stwarza po jego
stronie podstaw do modyfikacji prawomocnych rozstrzygnięć. Poza tym nie
da się uznać, aby zakres prawomocnie zastosowanej odpowiedzialności posiłkowej mógł limitować wymiar kary łącznej grzywny, w tym znaczeniu, Ŝe
nie moŜe ona być wyŜsza niŜ suma tego wymiaru (tej części) kar jednostkowych grzywny, których wykonanie zostało w ten sposób zabezpieczone.
PrzecieŜ wyczerpujące określenie wymiaru kary łącznej grzywny jest dokonane w art. 39 § 1 k.k.s. oraz w art. 86 § 2 k.k. (w zw. z art. 20 § 2 k.k.s.).
Z drugiej strony, lojalnie patrząc, przedstawione rozwiązanie moŜe generować trudności na etapie wykonania kary. Będą się one sprowadzać do wątpliwości dotyczący tego, od którego z podmiotów odpowiedzialnych posiłkowo za zapłatę (części) kary grzywny wykonania tej kary ma być dochodzone
w pierwszej kolejności. Przy pierwotnym oglądzie mogłoby się wydawać, Ŝe
w pierwszej kolejności wykonanie obowiązku wynikającego z prawomocnie
nałoŜonej odpowiedzialności posiłkowej powinno dotyczyć podmiotu (osoby
fizycznej), wobec której został wydany chronologicznie pierwszy wyrok, mocą którego wymierzono skazanemu karę grzywny połączoną potem w wyroku łącznym w karę łączną grzywny. Przy bliŜszym oglądzie zapatrywanie to
jednak naleŜy odrzucić. Nie dość bowiem, Ŝe nie jest wykluczone wydanie
27
Chodzi np. o sytuację, w której w dwóch wyrokach wymierzono kary jednostkowe grzywny,
w pierwszym 100 stawek dziennych po 60 zł, a w drugim 150 stawek dziennych po 60 zł,
nakładając zarazem w kaŜdym z nich na róŜne podmioty (osoby fizyczne), tj. podmioty A i B,
odpowiedzialność posiłkową za uiszczenie tych kar w całości lub w części (na A w całości,
a na B w zakresie 100 stawek dziennych po 60 zł). Następnie w wyroku łącznym sąd wymierzył karę łączną grzywny w wysokości 220 stawek dziennych po 60 zł. Wtedy w stosownym
punkcie części dyspozytywnej wyroku łącznego sąd nałoŜy odpowiedzialność posiłkową za
wykonanie kary łącznej grzywny, przy czym na podmiot A w części, czyli zakresie do 100
stawek dziennych po 60 zł, a na podmiot B teŜ w części, równieŜ w zakresie do 100 stawek
dziennych po 60 zł.
116
Prokuratura
i Prawo 5, 2014
Materialne oraz procesowe aspekty orzekania…
co najmniej dwóch wyroków w tej samej dacie, to na dodatek – co istotniejsze – chodzi przecieŜ o odpowiedzialność posiłkową, w przedmiocie której
w istocie ponownie rozstrzygnięto w wyroku łącznym. Tym samym uzasadnione wydaje się wyłącznie przyjęcie rozwiązania, wedle którego w nakreślonej sytuacji do wykonania obowiązku wynikającego z odpowiedzialności
posiłkowej łącznie (w tym samym czasie) zostaną wezwane wszystkie podmioty (osoby fizyczne) odpowiedzialne posiłkowo za wykonanie kary łącznej
grzywny wymierzonej skazanemu w wyroku łącznym. Zarazem jeŜeli skazany dokona tylko częściowego uiszczenia kary łącznej grzywny wymierzonej
mu w wyroku łącznym i zostanie stwierdzone, Ŝe w pozostałym zakresie nie
moŜna jej ściągać w drodze egzekucji (art. 184 § 1 k.k.s.), to wezwanie odpowiedzialnych posiłkowo do uiszczenia kary łącznej grzywny w pozostałym
zakresie albo będzie się opierać na wymiarze odpowiedzialności posiłkowej
orzeczonej w wyroku łącznym28, albo na jej wymiarze proporcjonalnym do
pozostałej do uiszczenia kary łącznej grzywny29.
Sytuacja ulega pewnej komplikacji w drugiej – od razu wskaŜmy, Ŝe praktycznie zdecydowanie częściej występującej – z zarysowanych sytuacji,
a zatem wtedy, gdy wymiar orzeczonej w wyroku łącznym kary łącznej
grzywny jest niŜszy od – ponownie ujmowanego sumarycznie – wymiaru odpowiedzialności posiłkowej prawomocnie nałoŜonej w wyrokach, mocą których wymierzono kary jednostkowe. Jest bowiem jasne, Ŝe w takiej sytuacji
28
Chodzi np. o sytuację, w której w dwóch wyrokach wymierzono kary jednostkowe grzywny,
w pierwszym 100 stawek dziennych po 60 zł, a w drugim 150 stawek dziennych po 60 zł,
nakładając zarazem w kaŜdym z nich na róŜne podmioty (osoby fizyczne), tj. podmioty A i B,
odpowiedzialność posiłkową za uiszczenie tych kar w całości lub w części (na A w całości,
a na B w zakresie 100 stawek dziennych po 60 zł). Następnie w wyroku łącznym sąd wymierzył karę łączną grzywny w wysokości 220 stawek dziennych po 60 zł, zaś w stosownym
punkcie części dyspozytywnej wyroku łącznego sąd nałoŜył odpowiedzialność posiłkową za
wykonanie kary łącznej grzywny, przy czym na podmiot A w części, czyli zakresie do 100
stawek dziennych po 60 zł, a na podmiot B teŜ w części, równieŜ w zakresie do 100 stawek
dziennych po 60 zł. Gdy skazany wykona grzywnę wyłącznie w wymiarze 20 stawek dziennych wymiar odpowiedzialności posiłkowej na etapie jej wykonania pozostanie bez zmian
i to nawet pomimo treści art. 184 § 2 k.k.s.
29
Chodzi np. o sytuację, w której w dwóch wyrokach wymierzono kary jednostkowe grzywny,
w pierwszym 100 stawek dziennych po 60 zł, a w drugim 150 stawek dziennych po 60 zł,
nakładając zarazem w kaŜdym z nich na róŜne podmioty (osoby fizyczne), tj. podmioty A i B,
odpowiedzialność posiłkową za uiszczenie tych kar w całości lub w części (na A w całości,
a na B w zakresie 100 stawek dziennych po 60 zł). Następnie w wyroku łącznym sąd wymierzył karę łączną grzywny w wysokości 220 stawek dziennych po 60 zł, zaś w stosownym
punkcie części dyspozytywnej wyroku łącznego sąd nałoŜył odpowiedzialność posiłkową za
wykonanie kary łącznej grzywny, przy czym na podmiot A w części, czyli zakresie do 100
stawek dziennych po 60 zł, a na podmiot B teŜ w części, równieŜ w zakresie do 100 stawek
dziennych po 60 zł. Gdy skazany wykona grzywnę wyłącznie w wymiarze 100 stawek dziennych, wymiar odpowiedzialności posiłkowej na etapie jej wykonania będzie wyglądał następująco: podmiot A do 45 stawek dziennych po 60 zł, podmiot B do 45 stawek dziennych po
60 zł.
Prokuratura
i Prawo 5, 2014
117
T. Razowski, P. Kaczmarek
sąd w wyroku łącznym nie moŜe nałoŜyć odpowiedzialności posiłkowej
w takich zakresach, w jakich nałoŜono ją w odniesieniu do kar jednostkowych. Oznaczałoby to bowiem nałoŜenie w wyroku łącznym odpowiedzialności posiłkowej, której sumarycznie ujmowany wymiar przekraczałby wymiar kary łącznej grzywny. Tymczasem wymiar kary (jednostkowej lub łącznej) grzywny pełni w stosunku do wymiaru odpowiedzialności posiłkowej
funkcję limitującą. Od razu rzucające się na myśl proporcjonalne zmniejszenie w wyroku łącznym wymiaru odpowiedzialności posiłkowej – inaczej niŜ
na etapie jej wykonania – pozostaje w opozycji do aksjologii orzekania
w przedmiocie wyroku łącznego, która wyklucza moŜliwość modyfikacji szeroko ujętych środków reakcji karnej30. Wynikająca stąd trudność w rozstrzygnięciu zagadnienia od strony pozytywnej nieuchronnie wymaga przyjrzeniu
się mu w warunkach lustrzanego odbicia, tj. konieczności udzielenia odpowiedzi na pytanie, czy w zarysowanym przykładzie w ogóle istnieje podstawa (i potrzeba) orzekania w przedmiocie odpowiedzialności posiłkowej
w wyroku łącznym. Odpowiedź na tak postawione pytanie musi być jednak
pozytywna. Jak wyŜej wskazano, brak orzeczenia o odpowiedzialności posiłkowej za karę łączną oznaczałby de iure brak takiej odpowiedzialności
w ogóle, jako Ŝe brak byłoby juŜ podstawy (kary jednostkowej) do egzekwowania odpowiedzialności posiłkowej. Ponadto, trudno byłoby racjonalnie wytłumaczyć sytuację, w której kara łączna grzywny miałaby niŜszy wymiar niŜ
ujęta sumarycznie odpowiedzialność posiłkowa nałoŜona na róŜne podmioty
(osoby fizyczne) w odrębnych wyrokach skazujących. Jak juŜ bowiem zaznaczano, w takiej sytuacji istota odpowiedzialności posiłkowej byłaby pozbawiona sensu. Jej maksymalny pułap wyznacza bowiem wymiar kary
grzywny (kary łącznej grzywny) (art. 24 § 1 in principio k.k.s.). Gdyby zaś
w przedstawionej sytuacji o odpowiedzialności posiłkowej sąd nie rozstrzygnąłby w wyroku łącznym, to jej sumarycznie ujęty wymiar byłby wyŜszy niŜ
wymiar kary łącznej grzywny. Stąd funkcjonalnie uzasadniony jest wniosek
o konieczności rozstrzygnięcia o odpowiedzialności posiłkowej w wyroku
łącznym, zwłaszcza w analizowanej sytuacji. Jako Ŝe jednak rozstrzygnięcie
to nie moŜe ingerować w treść prawomocnego orzeczenia skazującego, sytuacja wydaje się być patowa. Zarysowana juŜ, procesowa konieczność rozstrzygnięcia w przedmiocie odpowiedzialności posiłkowej w wyroku łącznym,
skłania więc do następującego rozwiązania. Jest nim dokonywane niejako
„na nowo” nałoŜenie odpowiedzialności posiłkowej w wyroku łącznym, rzecz
jasna w wymiarze dostosowującym ją do wymiaru orzeczonej w tym samym
wyroku kary łącznej grzywny. Od razu naleŜy przy tym wskazać, Ŝe aksjologicznie rozwiązanie to moŜe się wydawać wątpliwe. Funkcjonalnie jednak
30
Zob. w tym zakresie zwłaszcza wyrok SN z dnia 20 lutego 1995 r., sygn. II KRN 2/95,
OSNKW 1995, nr 3–4, poz. 17, z glosą L. S ł u g o c k i e g o, PiP 1995, nr 12, s. 110.
118
Prokuratura
i Prawo 5, 2014
Materialne oraz procesowe aspekty orzekania…
jako jedyne pozwala rozstrzygnąć przedstawioną wyŜej patową sytuację.
Poza tym wzmiankowana wątpliwość jego aksjologicznego uwarunkowania
ulega jednak pewnej redukcji, gdy przywołane nałoŜenie „na nowo” odpowiedzialności posiłkowej w wyroku łącznym obwarować w sposób następujący. Po pierwsze – co oczywiste – z uwagi na przesądzenie istnienia podstaw do nałoŜenia odpowiedzialności posiłkowej w poszczególnych wyrokach, w wyroku łącznym nie byłoby mowy o moŜliwości zanegowania istnienia takich podstaw. Odpowiedzialność posiłkowa musiałaby zatem zostać
nałoŜona. Po wtóre zaś ustalenie jej nowego wymiaru, adekwatnego do niŜszego od sumy kar jednostkowych wymiaru kary łącznej grzywny, musiałoby
zostać potraktowane w charakterze czynności o czysto technicznoprawnym
charakterze. NaleŜy więc uznać, Ŝe sąd merytoryczny jest pozbawiony dowolnego ustalenia „na nowo” w wyroku łącznym wymiaru odpowiedzialności
posiłkowej (przy pełnym wykorzystaniu formuły „w części” z art. 24 § 1
in principio k.k.s.). Ustalając tę odpowiedzialność „na nowo”, w wyroku łącznym ogranicza się zatem do proporcjonalnego zmniejszenia jej wymiaru odpowiadającego porównaniu wymiaru kary jednostkowej grzywny, której wykonanie pierwotnie zabezpieczała z wymiarem kary łącznej grzywny orzeczonej w wyroku łącznym. Świadomość kontrowersyjności tego stanowiska
nie jest nam jednak obca. Poszukując zatem jeszcze innego rozwiązania
przedstawionego problemu, do rozwaŜenia pozostaje orzeczenie o odpowiedzialności posiłkowej poprzez określenie jej w toŜsamym co do kwoty
(kwot) zakresie, jak miało to miejsce w przypadku kary (kar) jednostkowej,
niezaleŜnie od ilości podmiotów odpowiedzialnych posiłkowo, z zastrzeŜeniem określenia jej (ich) jako iloczynu liczby stawek dziennych jednostkowej
kary grzywny i wysokości stawki ustalonej dla potrzeb kary łącznej, jeśli jest
ona niŜsza niŜ ustalona dla kary (kar) jednostkowej. Nie doszłoby wówczas
do nie znajdującego podstaw prawnych rozszerzenia tej odpowiedzialności
na inne jednostkowe grzywny (co do których nie orzeczono odpowiedzialności posiłkowej) składające się na karę łączną, albowiem odpowiedzialność
takiego podmiotu (podmiotów) w aspekcie materialnym (kwotowym) byłaby
toŜsama z sytuacją, gdyby do orzeczenia takiej kary łącznej nie doszło. Na
płaszczyźnie postępowania wykonawczego (poprzez zastosowanie art. 184
§ 2 k.k.s.) zapobieŜenie sytuacji doprowadzenia do wykonania odpowiedzialności posiłkowej w wymiarze wyŜszym niŜ kara łączna (niŜszej od sumy
odpowiedzialności posiłkowej) związane byłoby zaś z baczeniem przez sąd
wykonujący orzeczenie o karze łącznej grzywny tak, aby w razie uiszczenia
kary łącznej grzywny, niezaleŜnie czy przez skazanego, czy podmiot odpowiedzialny posiłkowo (gdyby zakres kwotowy jego odpowiedzialności był
toŜsamy z wysokością kary łącznej), zakończyć niezwłocznie postępowanie
wykonawcze w tym zakresie. Odpowiednio postąpić naleŜałoby w razie częściowego wykonania kary łącznej grzywny, ograniczając odpowiedzialność
Prokuratura
i Prawo 5, 2014
119
T. Razowski, P. Kaczmarek
posiłkową do kwoty pozostającej do zapłaty, w zakresie, w jakim nie przekracza ona orzeczonej i wykonanej odpowiedzialności posiłkowej.
Osobnego i z pewnością wcale nie marginesowego zastrzeŜenia wymaga
jeszcze jedna okoliczność. Przywołana na wstępie formuła odpowiedniego
stosowania, w tym wypadku dotyczącego przepisów ustawy procesowej poświęconych wyrokowi łącznemu (rozdział 60), w zakresie odpowiedzialności
posiłkowej odnosi się równieŜ do przepisu art. 577 k.p.k. W konsekwencji
sąd, wydający wyrok łączny i łączący w nim w karę łączną grzywny kary jednostkowe grzywny wymierzone za przestępstwa skarbowe, musi baczyć nie
tylko na ewentualne (całkowite lub częściowe) wykonanie którejś z tych kar,
ale równieŜ na (całkowite lub częściowe) wykonanie zabezpieczającej ich
realizację odpowiedzialności posiłkowej. Innymi słowy, gdy sąd w wyroku
łącznym rozstrzygnie o odpowiedzialności posiłkowej, która – chociaŜby
w części – została juŜ wykonana, w osobnym punkcie części dyspozytywnej
wyroku łącznego musi dokonać zaliczenia na poczet tej „nowej” odpowiedzialności posiłkowej zakresu, w którym została juŜ wykonana. Alternatywą
dla przedstawionego stanowiska moŜe być przyjęcie dalej idącego poglądu,
wyraŜającego się stwierdzeniem braku podstaw do orzekania o odpowiedzialności posiłkowej za karę łączną grzywny orzeczoną wyrokiem łącznym,
jeśli kara (kary) jednostkowe grzywny, co do których orzeczono o odpowiedzialności posiłkowej, zostały w całości wykonane (niezaleŜnie czy przez
skazanego, czy teŜ przez podmiot odpowiedzialny posiłkowo) przed wydaniem wyroku łącznego.
Substantive and procedural aspects of the rule
on the total judgment against the provisions of
the Criminal Code of the tax
Abstract
This study answers questions about how the court should proceed as far
as far an aggregate sentence is concerned, where aggregated are individual
penalties of a fine imposed for fiscal offences, including the case where at
least one of such penalties is connected with finally decided auxiliary liability.
120
Prokuratura
i Prawo 5, 2014