Wstępne wyniki badań nad wpływem uziarnienia gleby na bonitację

ROCZNIKI
GLEBOZNAWCZE
TOM
LIX na
NRbonitacjê
3/4 WARSZAWA
2008: 255–261
Wyniki badañ
nad wp³ywem
uziarnienia
gleby
drzewostanów
sosnowych 255
PIOTR SEWERNIAK
WSTÊPNE WYNIKI BADAÑ NAD WP£YWEM UZIARNIENIA
GLEBY NA BONITACJÊ DRZEWOSTANÓW SOSNOWYCH
W PO£UDNIOWO-ZACHODNIEJ POLSCE*
PRELIMINARY STUDIES ON EFFECT OF SOIL
TEXTURE ON SCOTS PINE STAND QUALITY CLASS
IN SOUTH WEST POLAND
Instytut Geografii, Zak³ad Gleboznawstwa, UMK w Toruniu
Abstract: Scots pine (Pinus sylvestris) is main tree species in Poland, however relations between its growth and soil texture are not well recognized. The aim of the paper was to evaluate
the effect of soil texture on Scots pine stand quality class in South West Poland. The studies
were undertaken in aspect of silviculture. It was pointed out that Scots pine stand quality class
is positive correlated with the fine fraction (∅ < 0.02 mm) content, but only in sandy soils. Due
to Scots pine does not utilize the potential trophy of heavy soils the species should not be
planted on fresh soils that contain more than 10–15% of the fine fraction ( < 0.02 mm).
S³owa kluczowe: uziarnienie gleby, sosna zwyczajna, bonitacja, hodowla lasu.
Key words: soil texture, Scots pine, stand quality class, silviculture.
WSTÊP
Sosna zwyczajna (Pinus sylvestris) jest g³ównym gatunkiem lasotwórczym w Polsce
i ma podstawowe znaczenie dla gospodarki leœnej kraju. Relacje miêdzy wzrostem tego
gatunku a uziarnieniem gleby nie zosta³y jednak do tej pory szczegó³owo zbadane.
Zagadnienie to jest traktowane bardzo ogólnie nawet w specjalistycznych opracowaniach
traktuj¹cych o ekologii i wymaganiach siedliskowych sosny [Jaworski 1995; Obmiñski
1970; Przybylski 1993; Szymañski 1996]. W pracach naukowych dotycz¹cych analizy
wzrostu tego gatunku na terenie naszego kraju nawi¹zuje siê najczêœciej do typów
siedliskowych lasu, z pominiêciem bezpoœredniego odniesienia do cech gleby [np.
Bruchwald, Kliczkowska 1997; Szwagrzyk, Szewczyk 2002].
Celem przeprowadzonych badañ by³o okreœlenie g³ównych zale¿noœci miêdzy
uziarnieniem gleby a bonitacj¹ drzewostanów sosnowych w po³udniowo-zachodniej
Polsce. Analizowana zale¿noœæ jest szczególnie wa¿na z punktu widzenia praktyki leœnej,
*Praca wykonana w ramach projektu badawczego Nr N309 007 32/1037 finansowanego ze
œrodków bud¿etowych Ministerstwa Nauki i Szkolnictwa Wy¿szego
256
P. Sewerniak
st¹d problem badawczy przedstawiono w nawi¹zaniu do typologii siedlisk leœnych i
hodowli lasu. W obecnie obowi¹zuj¹cych zasadach diagnozowania typów siedliskowych
lasu [Siedliskowe podstawy hodowli lasu 2004] gleba ujêta jest nieczytelnie i niekonsekwentnie [Bro¿ek 2007]. Wyniki niniejszej pracy mog¹ byæ pomocne w bardziej
precyzyjnym okreœlaniu roli gleby w kartografii siedlisk leœnych.
MATERIA£ I METODY
Badania przeprowadzono na terenie nadleœnictw Boles³awiec, G³ogów i O³awa (RDLP
Wroc³aw). Wytypowano 349 profili glebowych, dla których wyniki analizy uziarnienia,
wykonanej zgodnie z podzia³em na frakcje wed³ug Systematyki gleb Polski [1989],
zaczerpniêto z operatów glebowo-siedliskowych [Operat glebowo-siedliskowy – Nadl.
Boles³awiec 2003; Operat glebowo-siedliskowy – Nadl. G³ogów 2004; Operat glebowosiedliskowy – Nadl. O³awa 2002]. Analiza uziarnienia zosta³a wykonana metod¹
areometryczn¹ Bouyoucosa w modyfikacji Cassagrande’a i Prószyñskiego z rozdzieleniem
czêœci szkieletowych oraz frakcji piasku na sitach. W przypadku du¿ego udzia³u czêœci
szkieletowych w próbce glebowej zawartoœæ tej frakcji by³a szacowana w terenie.
Na podstawie zawartoœci poszczególnych frakcji w poziomach genetycznych oraz
mi¹¿szoœci tych poziomów dla ka¿dego profilu glebowego wyliczono œredni¹ wa¿on¹
ka¿dej frakcji uziarnienia. Umo¿liwi³o to porównanie zawartoœci poszczególnych frakcji
w badanych profilach z uwzglêdnieniem g³êbokoœci ca³ych odkrywek glebowych. Gleby
piaszczyste analizowane by³y do g³êbokoœci 200 cm, zaœ gleby o drobniejszym
uziarnieniu do 150 cm.
Wytypowane do badañ profile glebowe zlokalizowane by³y w drzewostanach
sosnowych starszych klas wieku o podobnym zwarciu. Na ka¿dej powierzchni
badawczej przeprowadzono pomiar górnej wysokoœci drzewostanu sosnowego.
Wykorzystuj¹c model Bruchwalda [Bruchwald i in. 2000] dla ka¿dego drzewostanu
obliczono bonitacjê wzrostow¹, która odpowiada potencjalnej wysokoœci drzewostanu
w wieku 100 lat.
Zale¿noœæ miêdzy bonitacj¹ drzewostanów sosnowych a uziarnieniem badano
oddzielnie dla dwóch grup gleb o odmiennych warunkach wilgotnoœciowych: dla gleb
nieoglejonych (273 powierzchnie badawcze) oraz dla gleb wykazuj¹cych cechy oglejenia
(76 powierzchni badawczych). Zgodnie z typologi¹ siedlisk leœnych gleby pierwszej
grupy zwi¹zane by³y z siedliskami umiarkowanie œwie¿ymi, zaœ objête badaniami gleby
oglejone odpowiada³y siedliskom silnie œwie¿ym i siedliskom wilgotnym. Ze wzglêdu
na to, ¿e rolnicza przesz³oœæ gleby leœnej wyraŸnie wp³ywa na jej w³aœciwoœci
[Bednarek, Michalska 1998; Maciaszek, Zwydak 1996a,b] oraz na wzrost sosny
zwyczajnej [Dziêcio³owski 1963; Prevosto i in. 2004], w badaniach uwzglêdniono
jedynie gleby leœne, które nie by³y wczeœniej u¿ytkowane rolniczo.
Analizê statystyczn¹ uzyskanych wyników wykonano przy u¿yciu programu Excel
oraz STATISTICA. Zale¿noœci przedstawiono wykorzystuj¹c korelacjê rang Spearmana.
WYNIKI I DYSKUSJA
Bonitacja drzewostanów sosnowych na glebach nieoglejonych wykaza³a siln¹, istotn¹
statystycznie korelacjê dodatni¹ (p < 0,01) z zawartoœci¹ czêœci sp³awialnych (∅ <
0,02 mm) w zakresie gleb o grubszym uziarnieniu (rys. 1). ZawartoϾ frakcji ilastych
Wyniki badañ nad wp³ywem uziarnienia gleby na bonitacjê drzewostanów sosnowych 257
RYSUNEK 1. Bonitacja drzewostanów sosnowych a zawartoœæ czêœci sp³awialnych w glebach
nieoglejonych (liczby na s³upkach wykresu oznaczaj¹ liczbê powierzchni badawczych): pl – piasek
luŸny; ps – piasek s³abogliniasty; pgl – piasek gliniasty lekki; pgm – piasek gliniasty mocny; gl – glina
FIGURE 1. Scots pine quality class related to the fine fraction (∅ < 0.02 mm) content in non-gleyic soils
(numbers on the diagram show the amount of study sites): pl – loose sand; ps – coarse sand; pgl – medium
sand; pgm – loamy sand; gl – loam
wiêksza od 10–15% nie wi¹za³a siê w glebach nieoglejonych z wy¿szymi bonitacjami
drzewostanów sosnowych. Maksymalne bonitacje sosna wykaza³a na glebach o
zawartoœci czêœci sp³awialnych od 6 do 15%, co odpowiada uziarnieniu ¿yŸniejszych
piasków s³abogliniastych i piasków gliniastych lekkich (rys. 1).
Zale¿noœæ miêdzy bonitacj¹ sosny a zawartoœci¹ czêœci sp³awialnych w glebach
oglejonych równie¿ wykaza³a korelacjê dodatni¹. Korelacja ta widoczna jest jednak
wy³¹cznie w przedziale zawartoœci czêœci sp³awialnych odpowiadaj¹cym piaskom
luŸnym (rys. 2) i charakteryzuje siê mniejsz¹ istotnoœci¹ statystyczn¹ (0,01< p < 0,05)
ni¿ dla piaszczystych gleb nieoglejonych.
Zestawienie na rysunku 2 bonitacji drzewostanów sosnowych dla tych samych
przedzia³ów zawartoœci czêœci sp³awialnych w glebach oglejonych oraz nieoglejonych
umo¿liwi³o oszacowanie znaczenia frakcji ilastych dla wzrostu badanego gatunku.
Drobne frakcje uziarnienia gleby s¹ istotne dla wzrostu roœlin g³ównie jako Ÿród³o
sk³adników pokarmowych. Ponadto, w glebach w których niedobór wody mo¿e byæ
dla roœlin czynnikiem stresowym, wp³ywaj¹ one na poprawê warunków wilgotnoœciowych. Zak³adaj¹c, ¿e na glebach oglejonych niedobór wody nie jest czynnikiem
ograniczaj¹cym wzrost sosny mo¿na stwierdziæ, ¿e bonitacja na tych glebach jest œciœle
zwi¹zana z rol¹ troficzn¹ frakcji ilastych. Rola ta dla wzrostu bonitacji sosny ogranicza
siê do gleb oglejonych o uziarnieniu piasków luŸnych (rys. 2). Sugeruje to, ¿e widoczny
na rysunku 1 wzrost bonitacji sosny na glebach nieoglejonych w zakresie zawartoœci
czêœci sp³awialnych do 10–15% jest zwi¹zany g³ównie z sorpcj¹ wody przez frakcje
ilaste, zaœ w mniejszym stopniu z rol¹ troficzn¹ tych frakcji. Rola troficzna czêœci
sp³awialnych wydaje siê byæ w tym przypadku drugoplanowa, przy czym mo¿na
s¹dziæ, ¿e prawdopodobnie jej znaczenie maleje wraz ze wzrostem zawartoœci frakcji
ilastych.
258
P. Sewerniak
RYSUNEK 2. Bonitacja drzewostanów sosnowych a zawartoœæ czêœci sp³awialnych w glebach oglejonych
i bez cech oglejenia (oznaczenia jak na rysunku 1)
FIGURE 2. Scots pine quality class related to the fine fraction (∅ < 0,02 mm) content in gleyic and nongleyic soils (explanations as in Figure 1)
Uzyskane wyniki potwierdzi³y du¿y wp³yw warunków wilgotnoœciowych gleby na
wzrost sosny [Borowiec 1958; Szwagrzyk, Szewczyk 2002]. Podkreœliæ nale¿y jednak,
¿e wyraŸnie wy¿sze bonitacje sosny na glebach oglejonych w porównaniu z glebami
bez cech oglejenia odnotowano wy³¹cznie w glebach o l¿ejszym uziarnieniu (rys. 2).
W miarê zwiêkszaj¹cych siê, wraz ze wzrostem zawartoœci czêœci sp³awialnych,
mo¿liwoœci sorpcji wody w glebach nieoglejonych wyraŸnie zmniejsza siê ró¿nica
bonitacji drzewostanów sosnowych w dwóch badanych grupach gleb. W efekcie na
glebach o uziarnieniu glin bonitacje sosny na glebach oglejonych i nieoglejonych s¹
podobne (rys. 2). Mo¿e to oznaczaæ, ¿e przewiewnoœæ gleby jest dla wzrostu
omawianego gatunku wa¿niejsza ni¿ wystêpowanie potencjalnie korzystnych warunków
wilgotnoœciowych.
Analiza uzyskanych wyników potwierdza sugestiê Jaworskiego [1995], ¿e dla wzrostu
sosny kluczowe znaczenie maj¹ w³aœciwoœci fizyczne gleby. Jak wynika z badañ
Dziêcio³owskiego [1963], przyczyn¹ tego mo¿e byæ wiêksza zdrowotnoœæ korzeni sosny
rosn¹cej na glebach piaszczystych ni¿ na glebach gliniastych, a tak¿e ograniczona dostêpnoœæ
wody dla roœlin w materiale gliniastym podczas okresów suchych.
Na podstawie przeprowadzonych badañ mo¿na stwierdziæ, ¿e sosna zwyczajna
wykorzystuje potencja³ troficzny siedliska jedynie na glebach o l¿ejszym uziarnieniu,
co znajduje równie¿ potwierdzenie we wczeœniejszych badaniach autora [Sewerniak
2006]. Z punktu widzenia praktyki leœnej sugeruje to, aby na glebach nieoglejonych o
Wyniki badañ nad wp³ywem uziarnienia gleby na bonitacjê drzewostanów sosnowych 259
TABELA 1. K orelacja miêdzy bonitacj¹ drzewostanów sosnowych a zawartoœci¹ frakcji uziarnienia
w nieoglejonych glebach piaszczystych
TABLE 1. C orrelation between Scots pine quality class and content of textural classes in non- gleyic
sandy soils
Frakcje uziar- <0,002
nienia [mm]
Bonitacja
0,0050,002
0,020,005
0,050,02
0,10,05
0,250,1
0,50,25
1- 0,5
>1
0,202** 0,334** 0,374** 0,395** 0,292** 0,159* –0,397** –0,039 –0,034
**p < 0,01, *0,01 < p < 0,05
zawartoœci czêœci sp³awialnych wiêkszej ni¿ 15% hodowlê sosny ograniczyæ na
korzyœæ eutroficznych gatunków liœciastych. Dodatkowo do takich za³o¿eñ hodowlanych
sk³ania ni¿sza jakoœæ techniczna drewna sosnowego oraz ni¿sza zdrowotnoœæ sosny
rosn¹cej na glebach gliniastych ni¿ na glebach o uziarnieniu piasków [Dziêcio³owski
1963]. Tymczasem w praktyce wykonywania prac glebowo-siedliskowych, zgodnie z
Klasyfikacj¹ gleb leœnych Polski [2000], na czêœci gleb brunatnoziemnych zwi¹zanych
z ciê¿szym uziarnieniem, projektuje siê siedlisko lasu mieszanego œwie¿ego (LMœw).
Na siedlisku tym Zasady hodowli lasu [2003] dopuszczaj¹ 40–50% udzia³ sosny w
sk³adzie gatunkowym uprawy, co w œwietle uzyskanych wyników badañ nie jest
uzasadnione. Gleby brunatnoziemne powinny byæ jednoznacznie zwi¹zane z siedliskiem
lasu œwie¿ego (Lœw).
Kwesti¹ szczególnie kontrowersyjn¹ w kartografii siedlisk leœnych jest diagnoza typu
siedliskowego lasu na glebach nieoglejonych o uziarnieniu piasków [Bia³y 1999; Rutkowski
2002]. Wzrost sosny na tych glebach poddano wiêc bardziej szczegó³owej analizie. W
tabeli 1 przedstawiono korelacje miêdzy bonitacj¹ drzewostanów sosnowych, a zawartoœci¹
poszczególnych frakcji uziarnienia w piaszczystych glebach nieoglejonych. Korelacje te
u³o¿y³y siê w uporz¹dkowany sposób wraz ze wzrostem œrednicy frakcji (tab. 1). Co
ciekawe, z bonitacj¹ sosny w wiêkszym stopniu dodatnio skorelowana jest zawartoœæ grupy
frakcji o rozmiarach od 0,002 do 0,1 mm ni¿ i³u koloidalnego. Tylko czêœciowo mo¿na to
t³umaczyæ ró¿nym udzia³em poszczególnych frakcji ilastych i py³u w
badanych glebach (rys. 3). Wydaje siê,
¿e kluczow¹ rolê w analizowanej zale¿noœci odgrywaj¹ frakcje, które co prawda nie stanowi¹ najwiêkszego Ÿród³a
sk³adników pokarmowych, lecz dziêki
sorpcji wody si³ami mniejszymi ni¿ si³y
ss¹ce korzeni drzew, poprawiaj¹ wilgotnoœciowe warunki wzrostu sosny. Potwierdza³oby to wiêksze znaczenie roli
wodnej ni¿ troficznej drobnych frakcji
uziarnienia dla wzrostu sosny.
Wyniki badañ rzucaj¹ nowe œwiat³o
3. Œrednia zawartoœæ frakcji ilastych i
w dyskusji nad optimum siedliskowym RYSUNEK
py³owych w nieoglejonych glebach piaszczystych
sosny zwyczajnej w naszym kraju. FIGURE 3. Mean content of clay and silt fractions in
Uzyskane wyniki potwierdzaj¹ opiniê non-gleyic sandy soils
260
P. Sewerniak
Borowca [1961], ¿e optimum to wystêpuje na glebach o l¿ejszym uziarnieniu, a nie
jak sugeruje Szymañski [1996] na piaskach gliniastych i glinach spiaszczonych.
Przeprowadzenie niniejszych badañ umo¿liwi³o okreœlenie g³ównych zale¿noœci miêdzy
uziarnieniem gleby a bonitacj¹ drzewostanów sosnowych. Badania dotyczy³y terenu
po³udniowo-zachodniej Polski, lecz wydaje siê, ¿e ze wzglêdu na podobny charakter
znaczenia frakcji ilastych dla wzrostu sosny (rola wodna i troficzna, kszta³towanie
w³aœciwoœci fizycznych gleby) uzyskane wyniki mo¿na rozszerzyæ na ca³y ni¿owy obszar
kraju. Z uwagi na dotychcasow¹ kluczow¹ rolê sosny zwyczajnej w sk³adzie gatunkowym
naszych lasów i relatywnie s³abe rozpoznanie podjêtej problematyki, wydaje siê celowe
przeprowadzenie dalszych, bardziej szczegó³owych badañ. Szczególnie istotne mo¿e byæ
dokonanie analizy zale¿noœci pomiêdzy bonitacja drzewostanów sosnowych a zawartoœci¹
poszczególnych sk³adników pokarmowych w glebie.
WNIOSKI
1. Sosna zwyczajna najlepiej wykorzystuje potencja³ troficzny siedliska na glebach o uziarnieniu piasków.
2. Wp³yw warunków wilgotnoœciowych na wzrost sosny zaznacza siê najsilniej w glebach piaszczystych. Bonitacja drzewostanów sosnowych na glebach gliniastych o
ró¿nym stopniu uwilgotnienia jest podobna.
3. Na glebach nieoglejonych o uziarnieniu piasków bonitacja drzewostanów sosnowych
wykaza³a najsilniejsz¹ dodatni¹ korelacjê z zawartoœci¹ frakcji 0,05–0,02 mm oraz
0,02–0,005 mm.
4. W kartografii siedliskowej gleby nieoglejone o uziarnieniu glin i piasków gliniastych
mocnych powinny byæ wi¹zane wy³¹cznie z lasem œwie¿ym (Lœw) z ca³kowitym pominiêciem lasu mieszanego œwie¿ego (LMœw).
LITERATURA
BEDNAREK R., MICHALSKA M. 1998: Wp³yw rolniczego u¿ytkowania na morfologiê i w³aœciwoœci
gleb rdzawych w okolicach Bachotka na Pojezierzu Brodnickim. Zesz. Probl. Post. Nauk Roln. 460:
487–497.
BIA£Y K. 1999: Dowolnoœæ wyró¿niania typów siedliskowych lasu i projektowania sk³adów docelowych drzewostanów w obrêbie gleb bielicoziemnych. Sylwan 143,5: 65–71.
BOROWIEC S. 1958: Zale¿noœæ w³aœciwoœci gleb wytworzonych z piasków luŸnych oraz bonitacji i
runa od g³êbokoœci wody gruntowej. Sylwan 102,2: 27–35.
BOROWIEC S. 1961: Gleby brunatne wy³ugowane siedlisk sosny taborskiej. Sylwan 105,5: 31–41.
BRO¯EK S. 2007: Klasyfikacja siedlisk leœnych – uwagi w sprawie miejsca gleb w zasadach diagnozowania. Sylwan 151,2: 19–25.
BRUCHWALD A., KLICZKOWSKA A. 1997: Kszta³towanie siê bonitacji dla drzewostanów sosnowych Polski. Prace IBL 838: 63–73.
BRUCHWALD A., MICHALAK K., WRÓBEL L., ZASADA M. 2000: Analiza funkcji wysokoœci dla
ró¿nych regionów Polski. W: Przestrzenne zró¿nicowanie wzrostu sosny. Bruchwald A. (red.) Wyd.
SGGW, Warszawa: 84–91.
DZIÊCIO£OWSKI W. 1963: Warunki rozwojowe drzewostanów sosnowych na niektórych glebach
bielicowych. PTPN, 15,1: 68 ss.
JAWORSKI A. 1995: Charakterystyka hodowlana drzew leœnych. Gutenberg, Kraków: 238 ss.
KLASYFIKACJA GLEB LEŒNYCH POLSKI. CILP, Warszawa 2000: 124 ss.
Wyniki badañ nad wp³ywem uziarnienia gleby na bonitacjê drzewostanów sosnowych 261
MACIASZEK W, ZWYDAK M. 1996: Przekszta³canie górskich gleb porolnych przez przedplony
sosnowe. Czêœæ I. Przemiany morfologii profilu i w³aœciwoœci fizycznych gleb. Act. Agr. et Silv. Ser.
Silv. 34: 67–80.
MACIASZEK W, ZWYDAK M. 1996: Przekszta³canie górskich gleb porolnych przez przedplony
sosnowe. Czêœæ II. Przemiany w³aœciwoœci chemicznych gleb. Act. Agr. et Silv. Ser. Silv. 34: 81–92.
OBMIÑSKI Z. 1970: Zarys ekologii. W: Sosna zwyczajna (Pinus silvestris L.). Bia³obok S. (red.). PWN,
Warszawa-Poznañ: 152–231.
OPERAT GLEBOWO-SIEDLISKOWY – NADLEŒNICTWO BOLES£AWIEC, 2003, Biuro Us³ug Ekologicznych i Urz¹dzeniowo-Leœnych „OPERAT” s.c., (maszynopis).
OPERAT GLEBOWO-SIEDLISKOWY – NADLEŒNICTWO G£OGÓW, 2004, Biuro Us³ug Ekologicznych i Urz¹dzeniowo-Leœnych „OPERAT” s.c., (maszynopis).
OPERAT GLEBOWO-SIEDLISKOWY – NADLEŒNICTWO O£AWA, 2002, Biuro Us³ug Ekologicznych i Urz¹dzeniowo-Leœnych „OPERAT” s.c., (maszynopis).
PREVOSTO B., DAMBRINE E., MOARES C., CURT T. 2004: Effect of volcanic ash and former
agricultural use on the soils and vegetation of naturally regenerated woodlands in the Massif Central,
France. Catena 56: 239–261.
PRZYBYLSKI T. 1993: Autekologia i synekologia. W: Biologia sosny zwyczajnej. Bia³obok S., Boratyñski A., Buga³a W. (red.) Sorus, Poznañ-Kórnik: 255–281.
RUTKOWSKI P. 2002: Badania nad ró¿nicowaniem typów siedliskowych lasu na glebach piaszczystych. Acta Sci. Polonorum 1,1: 73–85.
SEWERNIAK P. 2006: Analiza wzrostu sosny zwyczajnej (Pinus sylvestris) w zale¿noœci od wybranych typów i podtypów gleb autogenicznych w po³udniowo-zachodniej Polsce. Dok. Geogr. 32:
263–265.
SIEDLISKOWE PODSTAWY HODOWLI LASU. Za³¹cznik do Zasad hodowli lasu. Oœrodek Rozwojowo-Wdro¿eniowy Lasów Pañstwowych w Bedoniu, Warszawa 2004.
SYSTEMATYKA GLEB POLSKI, 1989: Rocz. Glebozn. 40,3/4: 150 ss.
SZWAGRZYK J., SZEWCZYK J. 2002: Wp³yw trofizmu i wilgotnoœci siedliska na wzrost i pokrój
sosen i dêbów w Puszczy Niepo³omickiej. Sylwan 146,12: 23–38.
SZYMAÑSKI S. 1996: Ekologia sosny zwyczajnej. W: Mat. Na sesjê naukow¹: Sosna w Polsce – stan,
problemy, perspektywy. Fundacja „Rozwój SGGW”, Warszawa: 5–10.
Mgr in¿. Piotr Sewerniak
Zak³ad Gleboznawstwa, Instytut Geografii UMK
ul. Gagarina 9, 87-100 Toruñ
e-mail: [email protected]