Ćwiczenia z Metafizyki 10

ĆwiczeniazMetafizyki10
św.TomaszzAkwinu
Kwestiedyskutowane„Oprawdzie”.
Kwestia dotyczy prawdy.
W pierwszym artykule dociekamy, czym jest prawda?
[Odpowiedź]
Każde dociekanie, czym coś jest, należy
sprowadzić, jak ma to miejsce w dowodach, do pewnych
zasad, które znane są intelektowi same przez się; inaczej
postępowałoby się w nieskończoność, a w ten sposób
zupełnie upadłaby nauka i poznanie rzeczy. Tym zaś, co
intelekt pojmuje najpierw jako najbardziej znane i do
czego sprowadzają się wszystkie pojęcia, jest „byt” [ens],
jak mówi Awicenna na początku swej Metafizyki. Z czego
wynika, że wszystkie inne pojęcia intelektu otrzymujemy
w wyniku dodania czegoś do bytu. Lecz do bytu nic nie
może być dodane jako zewnętrzne w taki sposób, w jaki
różnicę gatunkową dodaje coś do rodzaju albo przypadłość
do podmiotu, ponieważ każda natura jest istotowo bytem.
Dlatego także Filozof w III księdze Metafizyki dowodzi, że
byt nie może być rodzajem. Mówi się jednak, że pewne
pojęcia dodają coś do „bytu”, o ile wyrażają ten jego
sposób bycia [modus], którego nie wyraża nazwa „byt”. To
zachodzi w dwóch przypadkach. W pierwszym przypadku,
aby wyrazić sposób bycia, który jest pewnym szczególnym
sposobem bycia bytu. Są bowiem różne stopnie bytowości,
ze względu na które pojmowane są różne sposoby
bytowania i zgodnie z tymi sposobami pojmuje się różne
rodzaje rzeczy. „Substancja” bowiem nie dodaje do bytu
jakiejś różnicy, która oznaczałby jakąś naturę dodaną do
bytu. Nazwa „substancja" wyraża pewną szczególną postać
bytowania, mianowicie byt sam przez się [ens per se] — i
tak jest w innych rodzajach.
W drugim przypadku, aby wyrazić ogólny sposób
bycia towarzyszący każdemu bytowi, a w tym sensie
sposób bycia może być rozumiany dwojako. Pierwszy
sposób, z tej racji, że przysługuje każdemu bytowi
wziętemu w sobie [in se], drugi – ze względu na to, że
przysługuje każdemu bytowi będącemu w relacji z czymś
innym [ad aliud].
Jeśli idzie o pierwszy sposób bycia, to wyraża on w bycie
coś pozytywnie lub negatywnie. Nie znajdujemy zaś
innego pozytywnego i absolutnego terminu, który może
być przyjęty dla każdego bytu, niż jego istota, odnośnie do
której orzeka się istnienie. Tak ustanowiona jest nazwa
„realność”[res], która tym różni się od „bytu”, wedle
Awicenny na początku Metafizyki, że termin „byt” [ens]
pochodzi od aktu istnienia [ab actu essendi], natomiast
nazwa „realność” wyraża istotę gatunkową [quidditatem],
czyli istotę [essentiam] bytu. Negacją zaś towarzyszącą
absolutnie każdemu bytowi jest niepodzielność, a tę
wyraża nazwa „jedność” [unum], bowiem jedność nie jest
niczym innym, jak niepodzielonym bytem.
Gdy zaś sposób bytowania bytu [modus entis] jest
przyjmowany w drugi sposób, mianowicie według relacji
De veritate, q. 1 a. 1.
Quaestio est de veritate.
Et primo quaeritur quid est veritas?
Respondeo.
Dicendum, quod sicut in demonstrabilibus oportet
fieri reductionem in aliqua principia per se intellectui nota,
ita investigando quid est unumquodque; alias utrobique in
infinitum iretur, et sic periret omnino scientia et cognitio
rerum. Illud autem quod primo intellectus concipit quasi
notissimum, et in quod conceptiones omnes resolvit, est
ens, ut Avicenna dicit in principio suae metaphysicae.
Unde oportet quod omnes aliae conceptiones intellectus
accipiantur ex additione ad ens. Sed enti non possunt addi
aliqua quasi extranea per modum quo differentia additur
generi, vel accidens subiecto, quia quaelibet natura est
essentialiter ens;
unde probat etiam philosophus in III Metaphys., quod ens
non potest esse genus, sed secundum hoc aliqua dicuntur
addere super ens, in quantum exprimunt modum ipsius
entis qui nomine entis non exprimitur. Quod dupliciter
contingit: uno modo ut modus expressus sit aliquis
specialis modus entis. Sunt enim diversi gradus entitatis,
secundum quos accipiuntur diversi modi essendi, et iuxta
hos modos accipiuntur diversa rerum genera.
Substantia enim non addit super ens aliquam differentiam,
quae designet aliquam naturam superadditam enti, sed
nomine substantiae exprimitur specialis quidam modus
essendi, scilicet per se ens; et ita est in aliis generibus.
Alio modo ita quod modus expressus sit modus
generalis consequens omne ens; et hic modus dupliciter
accipi potest: uno modo secundum quod consequitur
unumquodque ens in se; alio modo secundum quod
consequitur unum ens in ordine ad aliud.
Si primo modo, hoc est dupliciter quia vel exprimitur in
ente aliquid affirmative vel negative. Non autem invenitur
aliquid affirmative dictum absolute quod possit accipi in
omni ente, nisi essentia eius, secundum quam esse dicitur;
et sic imponitur hoc nomen res, quod in hoc differt ab ente,
secundum Avicennam in principio Metaphys., quod ens
sumitur ab actu essendi, sed nomen rei exprimit
quidditatem vel essentiam entis.
Negatio autem consequens omne ens absolute, est
indivisio; et hanc exprimit hoc nomen unum: nihil aliud
enim est unum quam ens indivisum.
Si autem modus entis accipiatur secundo modo,
scilicet secundum ordinem unius ad alterum, hoc potest
2
jednego do drugiego, to też może być rozumiany dwojako.
Najpierw w sensie oddzielenia jednego bytu od drugiego,
co wyraża nazwa „odrębność”. Mówi się bowiem
„odrębność” [aliquid] w znaczeniu „coś innego" [aliud
quid]. Stąd jak o bycie orzeka się „jedność”, gdyż jest w
sobie niepodzielony, tak orzeka się „odrębność”, ponieważ
jest oddzielony od innych. Inny sposób bytowania [orzeka
się] według zgodności jednego bytu z drugim. Ta jednak
nie może istnieć jeżeli nie przyjmie się czegoś, co z natury
byłoby zgodne z każdym bytem. A taka jest dusza, która
„w pewnym sensie jest wszystkim”, jak powiedziano w III
księdze O duszy. W duszy zaś są władze poznawcza i
pożądawcza. Odpowiedniość bytu wobec władzy
pożądawczej wyraża nazwa „dobro” [bonum], o czym
czytamy na początku Etyki: „Dobro jest tym, czego
wszystko pożąda”. Odpowiedniość bytu wobec intelektu
wyraża nazwa „prawda” [verum].
Każde poznanie dokonuje się przez upodobnienie
poznającego do rzeczy poznawanej, tak że upodobnienie
nazywa się przyczyną poznawania. Wzrok na przykład
poznaje barwę dzięki temu, że zmienia swój stan zależnie
od gatunku barwy.
Pierwsze porównanie bytu z intelektem wykazuje,
że byt jest zgodny [concordet] z intelektem — właśnie ta
zgodność nazywa się odpowiadaniem intelektu i rzeczy i w
tym spełnia się formalnie natura prawdy. Tym więc, co
dodaje „prawda" do „bytu", jest dostosowanie, czyli
odpowiadanie rzeczy i intelektu, a z tego dostosowania
wynika poznanie rzeczy. Tak więc bytowanie rzeczy
wyprzedza naturę prawdy, ale poznanie jest pewnym
skutkiem prawdy. Zgodnie z tym prawda jest definiowana
trojako.
Najpierw ze względu na to, co wyprzedza naturę
prawdy i co stanowi jej podstawę. Tak definiuje ją
Augustyn w Solilokwiach: „prawdziwe jest to, co jest”,
oraz Awicenna w swej Metafizyce: „Prawdą każdej rzeczy
jest własność jej istnienia, która jest w niej stała”; a jakiś
autor tak ją określa: „Prawda to nierozdzielność istnienia i
istoty”.
W inny sposób prawda definiowana jest ze
względu na to, w czym formalnie spełnia się jej natura.
Tak określa ją Izaak: „prawda jest zrównaniem rzeczy i
intelektu”, a Anzelm w O prawdzie: „prawda jest
słusznością pojmowalną samym umysłem”. Tę bowiem
słuszność orzeka się zgodnie z pewną odpowiedniością.
Także Filozof powiada w IV księdze Metafizyki, że
definiując prawdę mówimy, że jest to, co jest, albo że nie
ma tego, czego nie ma.
W trzeci sposób określamy prawdę ze względu na
występujący skutek. Tak definiuje ją Hilary mówiąc, że
„prawda jest tym, co objaśnia i odsłania istnienie”, oraz
Augustyn w O wierze prawdziwej: „prawda jest tym, co
ukazuje się istotę” i w tym samym dziele: „prawda jest
tym, według czego wydajemy sąd o rzeczach niższych”.
esse dupliciter. Uno modo secundum divisionem unius ab
altero; et hoc exprimit hoc nomen aliquid: dicitur enim
aliquid quasi aliud quid; unde sicut ens dicitur unum, in
quantum est indivisum in se, ita dicitur aliquid, in quantum
est ab aliis divisum.
Alio modo secundum convenientiam unius entis ad aliud;
et hoc quidem non potest esse nisi accipiatur aliquid quod
natum sit convenire cum omni ente: hoc autem est anima,
quae quodammodo est omnia, ut dicitur in III de anima. In
anima autem est vis cognitiva et appetitiva.
Convenientiam ergo entis ad appetitum exprimit hoc
nomen bonum, ut in principio Ethic. dicitur quod bonum
est quod omnia appetunt. Convenientiam vero entis ad
intellectum exprimit hoc nomen verum.
Omnis autem cognitio perficitur per assimilationem
cognoscentis ad rem cognitam, ita quod assimilatio dicta
est causa cognitionis: sicut visus per hoc quod disponitur
secundum speciem coloris, cognoscit colorem.
Prima ergo comparatio entis ad intellectum est ut ens
intellectui concordet: quae quidem concordia adaequatio
intellectus et rei dicitur; et in hoc formaliter ratio veri
perficitur. Hoc est ergo quod addit verum super ens,
scilicet conformitatem, sive adaequationem rei et
intellectus; ad quam conformitatem, ut dictum est, sequitur
cognitio rei. Sic ergo entitas rei praecedit rationem
veritatis, sed cognitio est quidam veritatis effectus.
Secundum hoc ergo veritas sive verum tripliciter invenitur
diffiniri.
Uno modo secundum illud quod praecedit rationem
veritatis, et in quo verum fundatur; et sic Augustinus
definit in Lib. Solil.: verum est id quod est; et Avicenna in
sua Metaphysic.: veritas cuiusque rei est proprietas sui
esse quod stabilitum est ei; et quidam sic: verum est
indivisio esse, et quod est.
Alio modo definitur secundum id in quo formaliter
ratio veri perficitur; et sic dicit Isaac quod veritas est
adaequatio rei et intellectus; et Anselmus in Lib. de
veritate: veritas est rectitudo sola mente perceptibilis.
Rectitudo enim ista secundum adaequationem quamdam
dicitur, et philosophus dicit in IV Metaphysic., quod
definientes verum dicimus cum dicitur esse quod est, aut
non esse quod non est.
Tertio modo definitur verum, secundum effectum
consequentem; et sic dicit Hilarius, quod verum est
declarativum et manifestativum esse; et Augustinus in Lib.
de vera Relig.: veritas est qua ostenditur id quod est; et in
eodem libro: veritas est secundum quam de inferioribus
iudicamus.
3