Rozdział 1. Miejsce kosztów sądowych w

Rozdział 1. Miejsce kosztów
sądowych w procesie rozstrzygania
w postępowaniu cywilnym
1. Uwagi wstępne
Przepisy o kosztach procesu umieszczone zostały w księdze
pierwszej, tytule V Kodeksu postępowania cywilnego, zatytułowanym
„Koszty procesu”, a konkretnie w art. 98–110 KPC. Ze względu na
treść art. 13 § 2 KPC przepisy te mają odpowiednie zastosowanie do
innych rodzajów postępowań unormowanych w Kodeksie postępowania cywilnego, chyba że przepisy szczególne stanowią inaczej.
Takim przepisem szczególnym jest np. przepis art. 520 KPC w odniesieniu do postępowania nieprocesowego. Zagadnienia te będą
omawiane w dalszych częściach niniejszej pracy.
Za trafne należy uznać stanowisko W. Siedleckiego, że przepisy
prawa procesowego należy traktować jako całość (W. Siedlecki, Zasady wyrokowania, s. 250). Rozwijając tę myśl, należy uznać regulację
dotyczącą kosztów procesu za regulację nierozerwalnie związaną
z procesem cywilnym, a nawet z uwagi na przepis art. 13 § 2 KPC
– z całym postępowaniem cywilnym.
To pierwsze spostrzeżenie, jakie się nasuwa.
Dalej stwierdzić należy, że problematyka kosztów sądowych
jest ściśle związana z wymierzaniem sprawiedliwości w rozumieniu
dostępu do niego. Problem ten dostrzegał Z. Resich, który uważał,
że system kosztów postępowania powinien być tak ukształtowany,
aby nie utrudniał obrony praw obywateli, ale też nie zachęcał do
prowadzenia lekkomyślnych, złośliwych lub fikcyjnych procesów
(Z. Resich, w: J. Jodłowski, Z. Resich, J. Lapierre, T. Misiuk-Jodłowska,
Umiejscowienie
przepisów
o kosztach w KPC
Dostęp do wymiaru
sprawiedliwości
1
Rozdział 1. Miejsce kosztów sądowych w procesie...
K. Weitz, Postępowanie cywilne, s. 300 i n.). Niewątpliwie wysokie
koszty sądowe mogą stanowić skuteczną barierę w realizowaniu
przez obywateli prawa do sądu (A. Zieliński, Postępowanie cywilne,
2014, s. 23). Kwestia ta została również dostrzeżona przez Unię
Europejską i znalazła swój wyraz w Zaleceniu Nr(81) 7 (Komitetu
Ministrów państw członkowskich) dotyczącym środków ułatwiających
dostęp do wymiaru sprawiedliwości (przyjęte przez Komitet Ministrów 14.5.1981 r. na 68 posiedzeniu). W zasadzie 12 tego Zalecenia stwierdza się, że opłaty sądowe wnoszone do kasy państwowej
powinny być możliwie najmniejsze. Podaje się tutaj przykład Francji,
która ustawą z 30.12.1977 r. zniosła wszelkie opłaty sądowe. W Polsce
już przed wojną zwrócono uwagę, że skoro państwo ma obowiązek
zorganizować wymiar sprawiedliwości i umożliwić do niego dostęp wszystkim, to w zasadzie wymiar sprawiedliwości powinien
być bezpłatny (F. Zadarowski, Na marginesie nowelizacji, s. 93).
Warto w tym miejscu przypomnieć, że w okresie zaborów, a i po
wywalczeniu niepodległości, na części ziem polskich (zaborów pruskich i austriackich) postępowanie cywilne było bezpłatne, tzn. wolne
od opłat sądowych. Jednak, jak zazwyczaj, względy fiskalne spowodowały zmianę w tym zakresie i obowiązek uiszczania opłat sądowych w procesach cywilnych, wzorem ziem zaboru rosyjskiego,
„wprowadzono w całej Polsce” (F. Zadarowski, Na marginesie nowelizacji, s. 93). Obecnie u nas panuje tendencja odwrotna do zaleceń Unii Europejskiej, czego wyrazem jest ustawa z 28.11.2005 r.
o kosztach sądowych w sprawach cywilnych (t.j. Dz.U. z 2016 r.
poz. 623 ze zm.).
Rozstrzygając o kosztach procesu, w każdej sprawie sąd musi
indywidualizować poszczególne sytuacje procesowe (por. Z. Senator, Koszty postępowania, s. 63). Nie oznacza to, że do orzeczenia
o kosztach sądowych mają również zastosowanie ogólne zasady
orzekania (por. W. Siedlecki, Zasady orzekania, s. 587). Wreszcie
stwierdzić trzeba, że rozstrzyganie o kosztach sądowych stanowi
zawsze integralną część orzeczenia (materialnego lub formalnego)
kończącego daną sprawę w każdej instancji, przepis art. 108 § 1 KPC
bowiem stanowi, że sąd rozstrzyga o kosztach w każdym orzeczeniu
kończącym sprawę w instancji.
2
2 . Po j ę c i e k o s z t ó w s ą d o w y c h w p o s t ę p o w a n i u c y w i l n y m
2. Pojęcie kosztów sądowych
w postępowaniu cywilnym
Ustawową definicję kosztów sądowych zawiera przepis art. 98
§ 1 KPC, według którego koszty sądowe są to koszty niezbędne do
celowego dochodzenia praw i celowej obrony [por. I. Gil, w: E. Marszałkowska-Krześ (red.), Postępowanie cywilne, s. 228]. Z kolei przepis art. 2 ust. 1 KSCU stanowi, że koszty sądowe obejmują opłaty
i wydatki.
Regulacja w przedmiocie kosztów sądowych i ich zwrotu jest
wyłącznie instytucją procesową określoną w Kodeksie postępowania cywilnego w sposób wyczerpujący. Dlatego zgodzić się należy
ze stanowiskiem Sądu Najwyższego, według którego uregulowanie
rozłożenia kosztów postępowania między stronami oraz określania
wysokości należnych kosztów zostało dokonane przez przepisy prawa
formalnego (art. 98 i n. KPC) w sposób „automatyczny”, wyłączający
zatem dopuszczalność potraktowania zasądzonych z tego tytułu
sum jako roszczenia podlegającego przepisom prawa materialnego
(wyr. SN z 12.12.1996 r., I CKU 40/96, OSNC 1997, Nr 5, poz. 52).
Koszty sądowe stanowią ciężar procesowy, który muszą ponieść
strony i uczestnicy postępowania cywilnego. Niewątpliwie regulacja
instytucji kosztów sądowych jest określona polityką państwa w zakresie wymiaru sprawiedliwości. Obecnie w Polsce regulacja ta ma charakter wyłącznie restrykcyjny, opłaty sądowe w sprawach cywilnych
są bowiem u nas najwyższe w Europie. Regulacja w szczególności
opłat sądowych jest w Polsce łagodzona ze względów społecznych
instytucją zwolnienia od kosztów sądowych (w całości lub w części),
i to z mocy ustawy lub na podstawie orzeczenia sądu.
Koszty postępowania cywilnego sensu stricto dzielą się na:
1) koszty sądowe,
2) koszty działania pełnomocnika,
3) koszty działania strony (uczestnika),
4) koszty mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez
sąd.
Koszty sądowe obejmują dwie pozycje: opłaty i wydatki (art. 2
ust. 1 KSCU).
Definicja kosztów
sądowych
Koszty postępowania
cywilnego sensu
stricto
3
Rozdział 1. Miejsce kosztów sądowych w procesie...
Pisma podlegające
opłacie
Wnioski
podlegające opłacie
4
Według przepisu art. 3 ust. 1 KSCU opłacie podlega pismo,
jeżeli przepis ustawy przewiduje jej pobranie. Przepis ten w ust. 2
zawiera niezamknięty katalog pism podlegających opłacie sądowej,
a mianowicie:
„1) pozew i pozew wzajemny;
2) apelacja i zażalenie;
3) skarga kasacyjna i skarga o stwierdzenie niezgodności z prawem prawomocnego orzeczenia;
4) sprzeciw od wyroku zaocznego;
5) zarzuty od nakazu zapłaty;
6) interwencja główna i uboczna;
7) wniosek:
a) o wszczęcie postępowania nieprocesowego,
b) o ogłoszenie upadłości,
c) o wpis i wykreślenie w księdze wieczystej,
d) o wpis w Krajowym Rejestrze Sądowym i w rejestrze
zastawów oraz o zmianę i wykreślenie tych wpisów;
8) skarga:
a) o wznowienie postępowania,
b) o uchylenie wyroku sądu polubownego,
c) na orzeczenie referendarza sądowego,
d) na czynności komornika;
9) odwołanie od decyzji oraz zażalenie na postanowienie Prezesa Urzędu Ochrony Konkurencji i Konsumentów, Prezesa
Urzędu Regulacji Energetyki, Prezesa Urzędu Regulacji Telekomunikacji i Poczty (obecnie Prezesa Urzędu Komunikacji
Elektronicznej) Prezesa Urzędu Transportu Kolejowego,
Przewodniczącego Krajowej Rady Radiofonii i Telewizji”.
Niezależnie od powyższego opłatom podlegają pisma wymienione w art. 22–76b KSCU.
Opłacie podlegają również wnioski wymienione w art. 24 KSCU:
1) ustalenie, że orzeczenie sądu państwa obcego lub rozstrzygnięcie innego organu państwa obcego podlega albo nie
podlega uznaniu;
2) stwierdzenie wykonalności orzeczenia sądu państwa obcego
lub rozstrzygnięcia innego organu państwa obcego albo
2 . Po j ę c i e k o s z t ó w s ą d o w y c h w p o s t ę p o w a n i u c y w i l n y m
ugody zawartej przed tym sądem lub organem lub zatwierdzonej przez ten sąd lub organ;
3) odmowę wykonania, o którym mowa w przepisach rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1215/2012
z 12.12.2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (wersja przekształcona) (Dz.Urz. UE L
Nr 351, s. 1 ze zm.), rozporządzenia (WE) Nr 805/2004
Parlamentu Europejskiego i Rady z 21.4.2004 r. w sprawie
utworzenia Europejskiego Tytułu Egzekucyjnego dla roszczeń bezspornych (Dz.Urz. UE L Nr 143, s. 15 ze zm.),
rozporządzenia (WE) Nr 1896/2006 Parlamentu Europejskiego i Rady z 12.12.2006 r. ustanawiającego postępowanie w sprawie europejskiego nakazu zapłaty (Dz.Urz. UE L
Nr 399, s. 1 ze zm.), rozporządzenia (WE) Nr 861/2007
Parlamentu Europejskiego i Rady z 11.7.2007 r. ustanawiającego europejskie postępowanie w sprawie drobnych roszczeń (Dz.Urz. UE L Nr 199, s. 1 ze zm.), rozporządzenia
Rady (WE) Nr 4/2009 z 18.12.2008 r. w sprawie jurysdykcji,
prawa właściwego, uznawania i wykonywania orzeczeń
oraz współpracy w zakresie zobowiązań alimentacyjnych
(Dz.Urz. UE L Nr 7 z 2009 r., s. 1 ze zm.) lub rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 606/2013
z 12.6.2013 r. w sprawie wzajemnego uznawania środków
ochrony w sprawach cywilnych (Dz.Urz. UE L Nr 181, s. 4);
4) odmowę uznania albo stwierdzenie braku podstaw do odmowy uznania, o których mowa w przepisach rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 1215/2012
z 12.12.2012 r. w sprawie jurysdykcji i uznawania orzeczeń sądowych oraz ich wykonywania w sprawach cywilnych i handlowych (wersja przekształcona);
5) odmowę uznania, o którym mowa w przepisach rozporządzenia Parlamentu Europejskiego i Rady (UE) Nr 606/2013
z 12.6.2013 r. w sprawie wzajemnego uznawania środków
ochrony w sprawach cywilnych;
6) uznanie lub stwierdzenie wykonalności orzeczenia sądu
polubownego lub ugody zawartej przed tym sądem;
5
Rozdział 1. Miejsce kosztów sądowych w procesie...
Opłata stała
Opłata stosunkowa
Opłata
podstawowa
Opłata
tymczasowa
Opłata
kancelaryjna
6
7) wydanie europejskiego poświadczenia spadkowego;
8) przeprowadzenie postępowania pojednawczego w sprawach o prawa niemajątkowe lub prawa majątkowe, gdy
wartość przedmiotu sporu przekracza 10 000 zł.
2. Opłatę stałą w kwocie 200 zł pobiera się od wniosku o dokonanie przez sąd czynności w trakcie postępowania przed sądem
polubownym niewymienionych w ust. 1.
Ustawa o kosztach sądowych w sprawach cywilnych przewiduje następujące rodzaje opłat: stałą, stosunkową i podstawową
(art. 11 KSCU) oraz opłatę tymczasowa (art. 15 KSCU).
Opłatę stałą pobiera się w sprawach o prawa niemajątkowe
oraz we wskazanych w ustawie niektórych sprawach o prawa majątkowe, w wysokości jednakowej, niezależnie od wartości przedmiotu sporu lub wartości przedmiotu zaskarżenia. Opłata stała nie
może być niższa niż 30 zł i wyższa niż 5000 zł.
Opłatę stosunkową pobiera się w sprawach o prawa majątkowe; wynosi ona 5% wartości przedmiotu sporu lub przedmiotu
zaskarżenia, jednak nie mniej niż 30 zł i nie więcej niż 100 000 zł
(art. 13 KSCU).
Opłata stosunkowa w sprawach o prawa majątkowe dochodzone w postępowaniu grupowym wynosi 2% wartości przedmiotu
sporu lub przedmiotu zaskarżenia, jednak nie mniej niż 30 zł i nie
więcej niż 100 000 zł.
Opłatę podstawową pobiera się w sprawach, w których przepisy nie przewidują opłaty stałej, stosunkowej lub tymczasowej.
Opłata podstawowa wynosi 30 zł i stanowi minimalną opłatę,
którą strona jest obowiązana uiścić od pisma podlegającego opłacie,
chyba że ustawa stanowi inaczej.
Pobranie od pisma opłaty podstawowej wyłącza pobranie innej opłaty (art. 14 ust. 1, 3 i 4 KSCU).
Od pisma wniesionego w sprawie o prawa majątkowe, w której
wartości przedmiotu sprawy nie da się ustalić w chwili jej wszczęcia,
przewodniczący określa opłatę tymczasową (art. 15 ust. 1 KSCU).
Według art. 10 KSCU opłatę należy uiścić przy wniesieniu do
sądu pisma podlegającego opłacie.
Ponadto ustawa o kosztach sądowych przewiduje szczególnego
rodzaju opłaty, tzw. opłaty kancelaryjne, którym podlegają wniosek
2 . Po j ę c i e k o s z t ó w s ą d o w y c h w p o s t ę p o w a n i u c y w i l n y m
o wydanie na podstawie akt: odpisu, wypisu, zaświadczenia, wyciągu,
innego dokumentu oraz kopii, a nadto wniosek o wydanie odpisu
księgi wieczystej.
Jak już powiedziano, w skład kosztów sądowych oprócz opłat
wchodzą wydatki. Katalog wydatków (niezamknięty) zawiera przepis art. 5 ust. 1 KSCU, według którego wydatki obejmują w szczególności:
1) koszty podróży strony zwolnionej od kosztów sądowych
związane z nakazanym przez sąd jej osobistym stawiennictwem;
2) zwrot kosztów podróży i noclegu oraz utraconych zarobków lub dochodów świadków;
3) wynagrodzenie i zwrot kosztów poniesionych przez biegłych, tłumaczy oraz kuratorów ustanowionych dla strony
w danej sprawie;
4) zryczałtowane koszty przeprowadzenia dowodu z opinii
opiniodawczego zespołu sądowych specjalistów;
5) wynagrodzenie należne innym osobom lub instytucjom
oraz zwrot poniesionych przez nie kosztów;
6) koszty przeprowadzenia innych dowodów;
7) koszty przewozu zwierząt i rzeczy, utrzymywania ich lub
przechowywania;
8) koszty ogłoszeń;
9) koszty osadzenia i pobytu w areszcie;
10) ryczałty należne kuratorom sądowym za przeprowadzenie
wywiadu środowiskowego w sprawach: o unieważnienie
małżeństwa, o rozwód oraz separację, a także za uczestniczenie przy ustalonych przez sąd kontaktach rodziców
z dziećmi;
11) koszty wystawienia zaświadczenia przez lekarza sądowego;
12) koszty mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez
sąd.
Jednakże wydatki związane z doręczaniem pism sądowych
oraz wydatki związane ze zwrotem opłat nie obciążają stron (art. 5
ust. 2 i 3 KSCU).
Należy zaznaczyć, że osobną kategorią kosztów w stosunku
do kosztów sądowych są opłaty egzekucyjne, regulowane ustawą
Katalog wydatków
7
Rozdział 1. Miejsce kosztów sądowych w procesie...
Koszty działania
pełnomocnika
Koszty działania
strony (uczestnika)
Koszty mediacji
8
z 29.8.1997 r. o komornikach sądowych i egzekucji (t.j. Dz.U. 2016 r.
poz. 1138 ze zm.).
W zakresie kosztów związanych z działaniem pełnomocnika
należy rozróżnić dwie sytuację: pierwsza – gdy stronę reprezentuje
adwokat, radca prawny lub rzecznik patentowy, i drugą – gdy stronę
reprezentuje inny pełnomocnik.
W pierwszym wypadku do niezbędnych kosztów procesu strony
reprezentowanej przez adwokata zalicza się wynagrodzenie, jednak
nie wyższe niż stawki opłat określone w odrębnych przepisach i wydatki jednego adwokata (art. 98 § 3 KPC).
Dotyczy to również radców prawnych i rzecznika patentowego,
a ponadto Prokuratorii Generalnej Rzeczypospolitej Polskiej (art. 99
w zw. art. 98 § 3 KPC).
W drugim wypadku, tj. gdy pełnomocnikiem nie jest adwokat,
radca prawny lub rzecznik patentowy, do niezbędnych kosztów procesu zalicza się m.in. koszty przejazdów do sądu pełnomocnika oraz
równowartość utraconego zarobku wskutek stawiennictwa w sądzie,
przy czym suma kosztów przejazdu i równowartość utraconego zarobku nie może przekraczać wynagrodzenia jednego adwokata wykonującego zawód w siedzibie sądu procesowego (art. 98 § 2 KPC).
Strona (uczestnik postępowania) może żądać zwrotu kosztów,
jeżeli prowadzi swoją sprawę osobiście. W takiej sytuacji do niezbędnych kosztów procesu zalicza się m.in. koszty przejazdów strony do
sądu oraz równowartość utraconego przez nią zarobku wskutek stawiennictwa w sądzie. Jednak suma kosztów przejazdów i równowartość utraconego zarobku nie może przekraczać wynagrodzenia
jednego adwokata, wykonującego zawód w siedzibie sądu procesowego (art. 98 § 2 KPC).
Ustawą z 28.7.2005 r. o zmianie ustawy – Kodeks postępowania
cywilnego oraz niektórych innych ustaw (Dz.U. Nr 172, poz. 1438)
wprowadzono do Kodeksu postępowania cywilnego nową, ważną
instytucję–mediację. Powołaną ustawą dodano art. 981 KPC.
Według tego przepisu:
„§ 1. Do niezbędnych kosztów procesu zalicza się koszty mediacji prowadzonej na skutek skierowania przez sąd.
§ 2. Jeżeli postępowanie cywilne zostało wszczęte w ciągu
trzech miesięcy od dnia zakończenia mediacji, która nie została za-
3. Orzeczenie o kosztach jako istotny element...
kończona ugodą albo w ciągu trzech miesięcy od dnia uprawomocnienia się postanowienia o odmowie zatwierdzenia ugody przez
sąd, do niezbędnych kosztów procesu zalicza się także koszty mediacji w wysokości nieprzekraczającej czwartej części opłaty.
§ 3. Do określenia kosztów mediacji stosuje się odpowiednio
art. 98 § 2 i 3. (...)”.
Wysokość wynagrodzenia mediatora określa rozporządzenie
Ministra Sprawiedliwości z 20.6.2016 r. w sprawie wysokości wynagrodzenia i podlegających zwrotowi wydatków mediatora w postępowaniu cywilnym (Dz.U. z 2016 r. poz. 921).
3. Orzeczenie o kosztach jako istotny
element rozstrzygnięcia sprawy cywilnej
Postępowanie cywilne składa się z wielu czynności podmiotów
postępowania (stron i innych uczestników postępowania oraz sądu)
podejmowanych dla rozpoznania i rozstrzygnięcia sprawy cywilnej
(por. J. Jodłowski, W. Siedlecki, Postępowanie cywilne, s. 8). Wśród
czynności, których dokonuje sąd w postępowaniu cywilnym najważniejsze znaczenie mają czynności orzekania. Czynności te
mogą dotyczyć rozstrzygania merytorycznego rozpoznawanej sprawy
bądź rozstrzygnięć proceduralnych dotyczących samego toku postępowania lub tzw. kwestii wpadkowych. Rozstrzyganie o żądaniach
stron zgodnie z przepisem art. 325 KPC musi być zawarte w sentencji
wyroku. Wśród tych żądań bądź należności stron znajdują się koszty
postępowania cywilnego. Rozstrzygnięcie w przedmiocie zwrotu
kosztów postępowania ma charakter akcesoryjny, co oznacza, że nie
może być ono dokonywane w oddzielnym procesie (por. M. Wróblewski, Proces cywilny, s. 209). Dlatego w myśl przepisu art. 108 § 1
zd. 1 KPC sąd rozstrzyga o kosztach w każdym orzeczeniu kończącym
sprawę w instancji. W konsekwencji orzeczenie o kosztach stanowi
nieodzowny element każdego orzeczenia kończącego sprawę w danej instancji, i to zarówno merytorycznie, jak i formalnie. O czasie,
formie i charakterze orzeczeń o kosztach postępowania cywilnego
będzie mowa szczegółowo w dalszej części pracy.
Czynności
orzekania
9
Rozdział 1. Miejsce kosztów sądowych w procesie...
Charakter orzeczenia
o kosztach
postępowania
Orzeczenie o kosztach postępowania, ze względu na swój
akcesoryjny charakter, zawsze będzie związane z przedmiotem rozstrzygania w danej sprawie i zależne od tego rozstrzygania.
Wysokie koszty postępowania cywilnego, takie jak opłaty,
a nadto wydatki, o których mowa w art. 5 KSCU, który to przepis nie
zawiera zamkniętego katalogu wydatków, zwłaszcza w sprawach
skomplikowanych, w sprawach gospodarczych, o prawa autorskie
i innych, sprawiają, że rozstrzyganie o kosztach nabiera istotnego
znaczenia. Stanowi ono bowiem często znaczącą wartość w stosunku
do przedmiotu sprawy. Stąd prawidłowe, tj. zgodne z obowiązującymi zasadami rozstrzyganie o kosztach postępowania w danej
sprawie posiada wymierne znaczenie. Na znaczenie i poważny charakter orzeczenia o kosztach postępowania już na początku ubiegłego
wieku zwracali uwagę niemieccy procesualiści (L. Gaupp, F. Stein,
Die Zivilprocessordnung, s. 30). Również w polskim postępowaniu
cywilnym między rozstrzygnięciem merytorycznym danej sprawy
a orzeczeniem o kosztach postępowania istnieje ścisłe powiązanie.
Oba te rozstrzygnięcia wzajemnie na siebie oddziałują (T. Bukowski,
Rozstrzyganie o kosztach, s. 13). Bliżej na ten temat będzie mowa
w dalszej części tej pracy.
4. Wybór orzecznictwa
Uregulowanie rozłożenia kosztów postępowania między
stronami oraz określenia wysokości należnych kosztów
Uregulowanie rozłożenia kosztów postępowania między stronami oraz określenia wysokości należnych kosztów zostało dokonane przez przepisy prawa formalnego (art. 98 i n. KPC) w sposób
„autonomiczny”, wyłączający zatem dopuszczalność potraktowania
zasądzonych z tego tytułu sum, jako roszczenia podlegającego przepisom prawa materialnego.
wyr. SN z 12.12.1996 r., I CKU 40/96, OSNC 1997, Nr 5, poz. 52
10
Rozdział 2. Zasady rozstrzygania
o kosztach
1. Uwagi wstępne
W polskim procesie cywilnym obowiązek zwrotu kosztów procesu ciąży na jednej z jego stron. O tym, która ze stron procesowych
będzie obowiązana do zwrotu kosztów, orzeka każdorazowo sąd,
kierując się zasadami dotyczącymi ponoszenia kosztów procesu,
określonymi w Kodeksie postępowania cywilnego. Zasady owe spełniają funkcję procesowo-wychowawczą tych kosztów. Funkcja ta
polega na obciążeniu kosztami procesu tego podmiotu (strony),
który w sposób nieusprawiedliwiony zwraca się do sądu o udzielenie mu ochrony prawnej (A. Zieliński, Postępowanie cywilne, 2014,
s. 86). W rezultacie nasz ustawodawca przyjął, że między wynikiem
procesu a ciężarem (obowiązkiem) zwrotu jego kosztów zachodzi
iunctim. Biorąc pod uwagę regulację kodeksową w zakresie kosztów
procesu, można wyróżnić następujące zasady procesowe:
1) zasadę zwrotu kosztów celowych, zasadę odpowiedzialności za wynik postępowania;
2) zasadę koncentracji i unifikacji kosztów;
3) zasadę słuszności;
4) zasadę zawinienia.
Wykazane powyżej zasady uregulowane są w przepisach
art. 98 i n. KPC. Rozdział ten poświęcony będzie omówieniu tych
zasad.
Przepis art. 98 KPC nie daje podstawy do dokonania w orzeczeniu kończącym sprawę wzajemnych rozliczeń z tytułu poniesionych kosztów procesu pomiędzy osobami występującymi po tej
samej stronie procesu. Zasada ta ma zastosowanie również w wy-
Zasady dotyczące
ponoszenia
kosztów procesu
11
Rozdział 2. Zasady rozstrzygania o kosztach
Subsydiarny
charakter
rozstrzygnięcia
o kosztach procesu
Połączenie spraw
Świadczenie
pomocy prawnej
z urzędu
12
padku wytoczenia powództwa przez prokuratora, niedziałającego
na rzecz oznaczonej osoby przeciwko wszystkim osobom będącym
stronami danego stosunku prawnego (post. SN z 21.10.1982 r.,
IV CZ 132/82, Legalis).
Rozstrzyganie w przedmiocie kosztów procesu nie ma żadnego
wpływu na wynik sprawy, a ostatecznie to właśnie wynik sprawy
decyduje o treści orzeczenia o kosztach procesu. Oznacza to, że
orzeczenie o kosztach procesu jest elementem pochodnym w stosunku do rozstrzygnięcia sprawy – w konsekwencji rozstrzygnięcie
o kosztach ma charakter subsydiarny wobec merytorycznego lub
formalnego orzeczenia w danej sprawie.
Zaznaczyć należy, że uregulowanie rozłożenia kosztów postępowania między stronami oraz określania wysokości należnych
kosztów zostało dokonane przez przepisy prawa formalnego
(art. 98 i n. KPC) w sposób „autonomiczny”, wyłączający zatem
dopuszczalność potraktowania zasądzonych z tego tytułu sum jako
roszczenia podlegającego przepisom prawa materialnego (wyr. SN
z 12.12.1996 r., I CKU 40/96, OSNC 1997, Nr 5, poz. 52; wyr SO
w Lublinie z 10.12.2009 r., II CA 797/09, Legalis).
Za trafne uznać należy stanowisko Sądu Najwyższego, według
którego połączenie – na podstawie art. 219 KPC – kilku oddzielnych
spraw w celu ich łącznego rozpoznania lub także rozstrzygnięcia
jest zabiegiem technicznym, który nie prowadzi do powstania jednej nowej sprawy, nie pozbawia połączonych spraw ich odrębności
i nie zmienia faktu, że łącznie rozpoznawane i rozstrzygane sprawy
są nadal samodzielnymi sprawami. W konsekwencji, w razie połączenia przez sąd kilku spraw do wspólnego rozpoznania i rozstrzygnięcia, zwrot kosztów procesu przysługuje stronie odrębnie w każdej
z połączonych spraw (post. SN z 3.2.2012 r., I CZ 164/11, Legalis).
Do innej kategorii należy orzeczenie w przedmiocie poniesienia przez Skarb Państwa kosztów nieopłaconej pomocy prawnej
udzielonej z urzędu. Świadczenie pomocy prawnej z urzędu jest
działaniem dla dobra publicznego, umożliwiającym realizację w postępowaniu cywilnym zasady równości i prawa do sądu. Obowiązek
pokrycia tych kosztów spoczywający na Skarbie Państwa ma charakter publicznoprawny i nie jest obowiązkiem pokrycia kosztów
2. Zasada zwrotu kosztów celowych
procesu w rozumieniu przepisów Kodeksu postępowania cywilnego
dotyczących tych kosztów. Rozstrzygnięcie sądu w takiej sytuacji o kosztach nieopłaconej pomocy prawnej udzielonej stronie z urzędu nie jest
orzeczeniem w przedmiocie kosztów procesu (post. SN z 25.5.2010 r.,
I CZ 29/10, Legalis). W konsekwencji orzeczenie w tym przedmiocie i orzeczenie o kosztach procesu są to dwa różne orzeczenia.
Rozwijając tę myśl, powołać w tym miejscu trzeba stanowisko Sądu
Najwyższego, który jednoznacznie stwierdził, że koszty sądowe,
gdy nie są składnikiem kosztów procesu, stanowią w orzeczeniu
kończącym sprawę w instancji przedmiot odrębnego rozstrzygnięcia, obok orzeczenia o kosztach procesu, gdyż nie stanowią wtedy
przedmiotu rozliczenia między stronami: zachowują charakter niezaspokojonej należności przysługującej Skarbowi Państwa (post. SN
z 25.10.2012 r., IV CZ 102/12, Legalis).
2. Zasada zwrotu kosztów celowych
Według przepisu art. 98 § 1 KPC do kosztów zwracalnych
należą wyłącznie koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw
i celowej obrony. Przepis ten definiuje te koszty jako koszty procesu.
Przepis art. 98 § 1 KPC kreuje zasadę kosztów celowych. Nietrudno
zauważyć, że ustawodawca we wskazanym przepisie posługuje się
dwoma istotnymi pojęciami, a mianowicie pojęciem kosztów celowych oraz pojęciem kosztów niezbędnych. Celowość kosztów ustawodawca wiąże z czynnością dochodzenia praw i celowej obrony,
natomiast niezbędność związana jest z kosztami (K. Korzan, Koszty
postępowania cywilnego, s. 112; A. Zieliński, Postępowanie cywilne,
2014, s. 86). Niezbędność kosztów jest zatem pojęciem węższym od
pojęcia celowości kosztów. Nie każdy bowiem koszt celowy będzie
kosztem niezbędnym, natomiast każdy koszt niezbędny w rozumieniu art. 98 § 1 KPC będzie kosztem celowym do dochodzenia praw
i celowej obrony. Użyte w przepisie pojęcie celowości kosztów oraz
ich niezbędności są pojęciami obiektywnymi. Oceny celowości i niezbędności kosztów dokonuje każdorazowo sąd w ramach swobodnej
oceny dowodów statuowanej w art. 233 § 1 KPC. Ocena celowości
i niezbędności określonego kosztu w danym procesie może być do-
Zasada kosztów
celowych
13
Rozdział 2. Zasady rozstrzygania o kosztach
konana przez sąd, biorąc pod uwagę moment podejmowania czynności wiążącej się z kosztami, a nie w momencie wydawania wyroku
z zastosowaniem kryterium przydatności danej czynności do rozstrzygnięcia sprawy. Obciążenie stron kosztami procesu może dotyczyć
wyłącznie kosztów, które są związane z czynnościami procesowymi
dokonywanymi w ramach konkretnego stosunku procesowego między tymi stronami. Jednak do niezbędnych kosztów procesu nie
można zaliczyć kosztów (opłaty sądowej), które wprawdzie zostały
wyłożone przez stronę na celową czynność procesową, ale strona
mogła na podstawie przepisu art. 79 i n. KSCU uzyskać ich zwrot od
sądu. W takim wypadku dane opłaty sądowe tracą walor kosztów
niezbędnych, nawet wówczas, gdy sąd, chociaż był do tego obowiązany, nie zwrócił stronie z urzędu całości lub części tych opłat. Strona
bowiem na podstawie przepisu art. 81 KSCU w ciągu trzech lat może
dochodzić od Skarbu Państwa – konkretnego sądu – zwrotu swoich
należności (A. Zieliński, Koszty sądowe, s. 318).
Zaznaczyć należy, że kosztów wymienionych w art. 98 KPC nie
można a limine nie uznać za koszty niezbędne. Kodeks postępowania cywilnego wprowadza ustawowe domniemanie niezbędności
kosztów procesu. Do niezbędnych kosztów procesu prowadzonego
przez stronę osobiście lub przez pełnomocnika, który nie jest adwokatem, radcą prawnym lub rzecznikiem patentowym, zalicza się
poniesione przez nią koszty sądowe, koszty przejazdów do sądu
strony lub jej pełnomocnika oraz równowartość zarobku utraconego
wskutek stawiennictwa w sądzie. Suma kosztów przejazdów i równowartość utraconego zarobku nie może przekraczać wynagrodzenia
jednego adwokata wykonującego zawód w siedzibie sądu procesowego (art. 98 § 2 KPC).
Trafnie też Sąd Najwyższy przyjął, że do kosztów niezbędnych do celowego dochodzenia praw, które strona przegrywająca
sprawę jest obowiązana zwrócić przeciwnikowi na jego żądanie, nie
wlicza się pełnych względnie połowy opłat sądowych, jeżeli powód
mógł cofnąć (ograniczyć) pozew przed wysłaniem zawiadomień
o terminie posiedzenia lub przed rozpoczęciem posiedzenia, na które
sprawa została skierowana, i zgłosić wniosek o ich zwrot (wyr. SN
z 18.11.1987 r., IV CR 309/87, Legalis).
14
2. Zasada zwrotu kosztów celowych
Ponadto koszty niezbędne do celowego dochodzenia praw i celowej obrony to koszty faktycznie poniesione przez stronę. Dlatego
trafnie w judykaturze przyjmuje się, że nieuiszczone koszty sądowe
nie są elementem kosztów niezbędnych do celowego dochodzenia
praw i celowej obrony, o jakich mowa w art. 98 § 1 i 3 KPC. Objęte
tym uregulowaniem koszty sądowe to koszty poniesione przez
stronę (post. SN z 3.12.2012 r., I CZ 129/10, niepubl.; post. SN
z 17.4.2013 r., I CZ 84/12, Legalis; wyr. SA w Poznaniu z 4.7.2013 r.,
I ACa 538/13, Legalis).
Wreszcie stwierdzić trzeba, że koszty nieopłaconej pomocy
prawnej udzielonej z urzędu, jeżeli zostaną pokryte przez Skarb
Państwa, nie stanowią kosztów procesu, o których mowa w art. 98
§ 1 i 3 KPC. Podstawą ich ponoszenia przez Skarb Państwa nie są
przepisy KPC dotyczące kosztów procesu ani przepisy KSCU. Subsydiarny i publicznoprawny obowiązek ponoszenia tych kosztów przez
Skarb Państwa wynika z art. 29 ust. 1 PrAdw (post. SN z 28.3.2012 r.,
V CZ 161/11, Legalis). Nie można mieć zastrzeżeń do stanowiska
Sądu Najwyższego, który uznał, iż pojęcie niezbędności i celowości
kosztów jest nieostre, toteż podlega ono ocenie sądu, która zleży
od konkretnych okoliczności sprawy oraz od jej charakteru. Sąd powinien w szczególności rozważyć, czy czynność, która spowodowała
koszty, była – w ujęciu obiektywnym – potrzebna do realizacji praw
strony, a także czy i do jakiego poziomu poniesione koszty stanowiły
– również z obiektywnego punktu widzenia – wydatek konieczny.
W niektórych wypadkach ustawodawca ograniczył jednak swobodę
sądu w tym zakresie, wskazując, które koszty zalicza – mocą normatywnego ustanowienia – do niezbędnych (uchw. SN z 18.7.2012 r.,
III CZP 33/12, BSN 2012, Nr 7, s. 8).
W konsekwencji w każdej indywidualnej sprawie sąd, rozstrzygając o kosztach procesu na podstawie art. 98 KPC, powinien rozważyć i ocenić, czy czynność, w wyniku której powstały koszty, była
niezbędna do celowego dochodzenia praw i celowej obrony strony
procesowej, przyjmując za kryterium ocenę obiektywną.
Do niezbędnych kosztów procesu strony reprezentowanej
przez adwokata zalicza się wynagrodzenie, jednak nie wyższe niż
stawki opłat określone w odrębnych przepisach i wydatki jednego
Koszty poniesione
przez stronę
15
Rozdział 2. Zasady rozstrzygania o kosztach
Koszty niezbędne
procesu
prowadzonego
przez stronę
osobiście lub przez
nieprofesjonalnego
pełnomocnika
(art. 98 § 2 KPC)
16
adwokata, koszty sądowe oraz koszty nakazanego przez sąd osobistego stawiennictwa strony.
Przepis art. 98 § 2 KPC ustanawia domniemanie niezbędności
kosztów procesu, w sytuacji kiedy proces prowadzi sama strona
osobiście lub przez ustanowionego przez siebie pełnomocnika, który
nie jest adwokatem, radcą prawnym lub rzecznikiem patentowym.
W myśl przytaczanego przepisu do niezbędnych kosztów procesu
zalicza się:
1) poniesione przez stronę koszty sądowe;
2) koszty przejazdów do sądu strony lub jej pełnomocnika;
3) równowartość utraconego przez stronę lub jej pełnomocnika zarobku wskutek stawiennictwa w sądzie.
Przepis zastrzega jednocześnie, że suma kosztów przejazdów
i równowartość utraconego zarobku nie może przekraczać wynagrodzenia jednego adwokata wykonującego zawód w siedzibie sądu
procesowego. Nie ma wątpliwości co do tego, kto jest stroną w danym procesie. Natomiast krąg osób, które mogą być pełnomocnikami
procesowymi w postępowaniu cywilnym, określa przepis art. 87 KPC.
Jeżeli zatem w sprawie występuje w charakterze pełnomocnika
osoba spoza kręgu określonego w art. 87 KPC, to niezależnie od
innych skutków procesowych (nieważność postępowania – art. 379
pkt 1 KPC) osobie takiej sąd nie może przyznać ani zwrotu kosztów
przejazdu do sądu, ani równowartości utraconego zarobku.
Uregulowanie zawarte w art. 98 § 2 zd. 1 KPC oznacza, że
strona – która w procesie nie była zastępowana przez pełnomocnika
będącego adwokatem, prowadziła proces sama – ma prawo do
zwrotu kosztów za przejazdy na każdą rozprawę, a więc także i na
te, na które nie była wzywana do osobistego stawiennictwa (tak
słusznie post. SA w Łodzi z 20.10.1995 r., III AUz 61/95, OSAŁ 1996,
Nr 1, poz. 14). Do niezbędnych kosztów procesu zaliczyć należy
np. również koszty związane z podróżą do zakładu medycyny sądowej, na polecenie sądu, w celu oddania krwi do badań (post. SN
z 14.9.1976 r., II CZ 74/76, Legalis) i inne podobne przejazdy.
Koszty dojazdów do sądu i innych przejazdów, a także wszelkie
inne koszty (np. noclegów) powinny być przez stronę udokumentowane. Podstawową bowiem zasadą zwrotów kosztów jest zasada,
2. Zasada zwrotu kosztów celowych
aby koszty te zostały rzeczywiście przez stronę poniesione (post. SN
z 14.9.1976 r., II CZ 74/76, Legalis).
Zwrócić należy też uwagę, że przepis art. 98 KPC inaczej traktuje profesjonalnego pełnomocnika, a inaczej pełnomocnika strony,
która nim nie jest. Taki pełnomocnik nie ma prawa ani do wynagrodzenia za swoje działania, ani też do zwrotu wydatków (tak też
K. Lipiński, Zasadzanie należności adwokackim, s. 67).
Zasady zwrotu utraconego zarobku lub dochodu oraz kosztów
stawiennictwa strony w sądzie regulują odrębne przepisy (art. 98
§ 4 KPC).
Poza wyjątkiem od zasady, że o niezbędności kosztów procesu
decyduje sąd na podstawie swobodnej oceny dowodów (art. 233
§ 1 KPC), oprócz art. 98 § 2 KPC znajduje się również przepis art. 98
§ 3 i art. 99 KPC. W obu tych przepisach Kodeks postępowania cywilnego wprowadza domniemanie niezbędności kosztów strony
reprezentowanej prze adwokata (art. 98 § 3 KPC) oraz przez radcę
prawnego lub rzecznika patentowego oraz Prokuratorię Generalną
Rzeczypospolitej Polskiej (art. 99 KPC).
W świetle przytoczonych przepisów do niezbędnych kosztów
procesu strony reprezentowanej przez: adwokata, radcę prawnego,
rzecznika patentowego lub Prokuratorię Generalną Rzeczypospolitej Polskiej zalicza się koszty związane z działaniem jednego z powyższych profesjonalnych pełnomocników, a mianowicie:
1) wynagrodzenie, jednak nie wyższe niż stawki opłat określone w odrębnych przepisach;
2) wydatki jednego pełnomocnika.
Ponadto do owych niezbędnych kosztów ustawa zalicza:
1) koszty sądowe,
2) koszty nakazanego przez sąd osobistego stawiennictwa strony.
Co do wynagrodzenia profesjonalnego pełnomocnika to ich
wysokość regulują odpowiednie rozporządzenia, a mianowicie:
1) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 22.10.2015 r.
w sprawie opłat za czynności adwokackie (Dz.U. z 2015 r.
poz. 1800 ze zm.),
2) rozporządzenie Ministra Sprawiedliwości z 22.10.2015 r.
w sprawie opłat za czynności radców prawnych (Dz.U.
z 2015 r. poz. 1804 ze zm.),
Koszty niezbędne
poniesione
przez strony
reprezentowane
przez adwokatów,
radców prawnych,
rzecznika
patentowego
oraz Prokuratorię
Generalną
Rzeczypospolitej
Polskiej (art. 98
§ 3 i art. 99 KPC)
17