Materialnoprawne przesłanki podjęcia warunkowo umorzonego

Materialnoprawne przesłanki podjęcia warunkowo umorzonego…
Marcin Jachimowicz
Materialnoprawne przesłanki podjęcia warunkowo umorzonego postępowania karnego
Streszczenie
Doniosłe znaczenie teoretyczne oraz praktyczne zarówno na gruncie
prawa karnego materialnego, jak i procesowego ma kwestia materialnoprawnych przesłanek podjęcia warunkowo umorzonego postępowania karnego. W niniejszym artykule autor dokonuje szczegółowej analizy przesłanki
obligatoryjnej oraz fakultatywnej, których wystąpienie skutkuje wydaniem
przez sąd postanowienia o podjęciu warunkowo umorzonego postępowania
karnego.
I. W literaturze procesu karnego niewiele miejsca zajmuje kwestia materialnoprawnych przesłanek podjęcia warunkowo umorzonego postępowania
karnego, chociaŜ ma ona doniosłe znaczenie, zarówno teoretyczne, jak
i praktyczne, i w związku z tym zasługuje na bliŜszą uwagę.
Skutki prawne warunkowego umorzenia postępowania uzaleŜnione są od
przebiegu okresu próby, a w szczególności od tego, czy sprawca w tym czasie przestrzegał porządku prawnego i wykonywał naleŜycie obowiązki, orzeczony środek karny, jak równieŜ polecenia kuratora, osoby godnej zaufania,
stowarzyszenia lub instytucji albo organizacji społecznej sprawującej nad
nim dozór1.
Charakter prawny tego środka probacyjnego opiera się na wyznaczeniu
sprawcy przez sąd okresu próby, który nie kształtuje jednoznacznej sytuacji
prawnej. Dzieje się tak, gdyŜ w zaleŜności od zachowania sprawcy w tym
okresie ów rodzaj umorzenia postępowania moŜe przyjąć postać ostatecznego orzeczenia w przedmiocie procesu albo otwierać moŜliwość wymierzenia racjonalnej kary lub środka karnego, uwzględniających takŜe zachowanie się sprawcy, w sytuacji podjęcia postępowania karnego i konieczności
prowadzenia stadium jurysdykcyjnego od początku2.
Pod rządami kodeksu karnego z 1969 r. problematykę tę normował
art. 29 § 2 i 3 k.k. Zgodnie z treścią tego przepisu podjęcie warunkowo umo1
2
A. M a r e k, Komentarz do kodeksu karnego. Część ogólna, Warszawa 1999, s. 210.
P. K a c z m a r e k, T. R a z o w s k i, Zaliczenie wykonanych środków karnych w postępowaniu
po podjęciu postępowania warunkowo umorzonego, Prokuratura i Prawo 2003, nr 5, s. 58.
Prokuratura
i Prawo 4, 2010
77
M. Jachimowicz
rzonego postępowania karnego było obligatoryjne w razie uchylania się
w okresie próby od wykonania nałoŜonego obowiązku, a nadto w razie raŜącego naruszenia porządku prawnego.
W aktualnie obowiązującej ustawie karnej uregulowanie dotyczące podjęcia warunkowo umorzonego postępowania karnego jest bardziej liberalne
od regulacji, jaką w tej kwestii przewidywał k.k. z 1969 r. Materialnoprawne
podstawy podjęcia postępowania warunkowo umorzonego sprecyzowane
zostały w art. 68 k.k. Przewidziano w tym przepisie zarówno podstawę obligatoryjną, jak i fakultatywną.
II. Obligatoryjne podjęcie warunkowo umorzonego postępowania karnego
następuje, jeŜeli sprawca w okresie próby popełnił przestępstwo umyślne, za
które został prawomocnie skazany (art. 68 § 1 k.k.). Takie ujęcie podstawy
obligatoryjnej oznacza, Ŝe sąd podejmuje postępowanie karne wówczas,
gdy kumulatywnie spełnione są następujące przesłanki: 1) sprawca dopuścił
się jakiegokolwiek przestępstwa umyślnego w okresie próby, 2) wyrok skazujący za to przestępstwo uprawomocnił się w okresie próby albo w okresie
sześciu miesięcy od dnia jej zakończenia3.
Warto zwrócić uwagę na fakt, iŜ ustawodawca nie uzaleŜnia obligatoryjnego podjęcia warunkowo umorzonego postępowania karnego, w odróŜnieniu – jak ma to miejsce w przypadku odwołania warunkowego zawieszenia
wykonania kary, gdzie niezbędnym jest wydanie przez sąd wyroku skazującego na karę pozbawienia wolności – od rodzaju kary, jaka zostanie orzeczona przez sąd w stosunku do skazanego, który w okresie próby popełnił
przestępstwo umyślne. MoŜe to być zarówno grzywna, kara ograniczenia
wolności, jak i pozbawienia wolności. Artykuł 68 k.k. nie wskazuje równieŜ,
czy ma to być kara z warunkowym zawieszeniem jej wykonania, czy teŜ kara
bezwzględna. Wobec braku wyraźnego ograniczenia w ustawie nie jest
waŜne, czy sprawca, w okresie próby, popełnił przestępstwo umyślne cięŜsze od poprzedniego, czy teŜ lŜejsze pod względem rodzaju4.
Podjęcie warunkowo umorzonego postępowania moŜliwe jest takŜe w sytuacji, gdy wobec sprawcy, który popełnił w okresie próby przestępstwo
umyślne, sąd, w oparciu o art. 59 k.k., jak równieŜ w przypadkach, o których
mowa w art. 61 k.k., odstąpił od wymierzenia kary.
Jak widać, to, czy sąd ma obowiązek podjęcia warunkowo umorzonego
postępowania, uzaleŜnione jest nie tylko od zachowania się sprawcy w okresie próby (popełnienia przestępstwa umyślnego), ale teŜ od prawnokarnych
konsekwencji tego faktu w postaci prawomocnego skazania. Art. 68 § 4 k.k.
stanowi, Ŝe warunkowo umorzonego postępowania nie moŜna podjąć później niŜ w czasie sześciu miesięcy od zakończenia okresu próby. Jeśli więc
3
4
P. H o f m a ń s k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks postępowania karnego, t. III: Komentarz do art. 468–682 k.p.k., pod red. P. H o f m a ń s k i e g o, Warszawa 2004, s. 277.
A. M a r e k, Warunkowe umorzenie postępowania karnego, Warszawa 1973, s. 245.
78
Prokuratura
i Prawo 4, 2010
Materialnoprawne przesłanki podjęcia warunkowo umorzonego…
sprawca wobec którego warunkowo umorzono postępowanie popełni ponownie przestępstwo, które będzie umyślne, np. w ostatnim dniu okresu
próby, wówczas organy ścigania i wymiaru sprawiedliwości mają sześć miesięcy na wszystkie czynności, które doprowadzą do jego prawomocnego
skazania. Jeśli sprawca nie został prawomocnie skazany za nowe przestępstwo, lecz np. ponownie umorzono mu warunkowo postępowanie karne, nie
będzie wówczas spełniony warunek, o którym mowa w art. 68 § 1 k.k.5.
Termin sześciomiesięczny biegnący od zakończenia okresu próby, jaki
przepis art. 68 § 4 k.k. ustala, jest granicą czasową dla moŜliwości podjęcia
warunkowo umorzonego postępowania karnego. Jest to termin nieprzekraczalny. Termin ten jest zachowany, gdy przed jego upływem zostanie wydane prawomocne, niezaskarŜalne w drodze zwykłych środków odwoławczych
postanowienie o podjęciu warunkowo umorzonego postępowania karnego.
III. Art. 68 § 2 k.k. zawiera tylko jedną przesłankę fakultatywnego podjęcia warunkowo umorzonego postępowania karnego. Jest nią „raŜące naruszenie porządku prawnego” przez sprawcę w okresie próby. Wymienione
w dalszej części tego przepisu takie okoliczności, jak: popełnienie przestępstwa innego niŜ określone w art. 68 § 1 k.k., uchylanie się od dozoru, wykonania nałoŜonego obowiązku lub orzeczonego środka karnego albo niewykonywanie zawartej z pokrzywdzonym ugody, są tylko przykładowo (zwrot
„w szczególności”) wymienionymi przez ustawodawcę zachowaniami mogącymi świadczyć o tym, Ŝe sprawca raŜąco naruszył porządek prawny. Nie
mogą więc stanowić samoistnej przesłanki podjęcia warunkowo umorzonego
postępowania bez ich oceny w kontekście raŜącego naruszenia porządku
prawnego6.
Naruszenie porządku prawnego, które pociągnąć moŜe za sobą podjęcie
postępowania, obok popełnienia przestępstwa, które niewątpliwie stanowi
najbardziej raŜący przejaw tego naruszenia, moŜe przybrać równieŜ inne
formy. Przestrzeganie porządku prawnego polega bowiem nie tylko na niepopełnianiu przestępstw czy wykroczeń, ale i na nienaruszaniu norm prawa
cywilnego, administracyjnego czy prawa pracy.
Za raŜące naruszenie porządku prawnego moŜe być uznane tylko takie
naruszenie norm prawnych, które niezaleŜnie, jakiej gałęzi prawa dotyczy,
zawiera w sobie określony ładunek społecznej szkodliwości, przy czym warto zauwaŜyć, Ŝe chodzi tu o powaŜniejsze naruszenia. A priori trudno określić, jaki to ma być stopień społecznej szkodliwości, lecz niewątpliwie analiza
konkretnego wypadku powinna prowadzić do wniosku, Ŝe nie moŜe on być
5
6
B. K u n i c k a - M i c h a l s k a, (w:) E. B i e ń k o w s k a, B. K u n i c k a - M i c h a l s k a, G. R e j m a n, J. W o j c i e c h o w s k a, Kodeks karny. Część ogólna. Komentarz, pod red. G. R e j m a n, Warszawa 1999, s. 1100–1101.
K. P o s t u l s ki, Glosa do uchwały SN z dnia 12 grudnia 1995 r., I KZP 35/95, Palestra 1996,
nr 7–8, s. 268.
Prokuratura
i Prawo 4, 2010
79
M. Jachimowicz
minimalny. Z pozostałych dziedzin prawa, obok prawa karnego, których
norm naruszenie jest równoznaczne z nieprzestrzeganiem porządku prawnego, naleŜałoby uznać takie przypadki łamania prawa, które wskazują na
lekcewaŜący stosunek do obowiązujących norm prawnych i wywołują powaŜne szkody społeczne – tak np. w zakresie prawa pracy moŜe być ocenione w ten sposób rozwiązanie umowy o pracę z powodu cięŜkiego naruszenia podstawowych obowiązków pracowniczych (art. 52 § 1 pkt 1 k.p.),
porzucenia pracy (art. 52 § 2 k.p.), mobbingu (art. 94³ k.p.) itp.; w zakresie
prawa cywilnego niepłacenie alimentów; w zakresie prawa administracyjnego niepłacenie podatków czy samowola budowlana7. Wyczerpujące wyliczenie wszystkich przypadków raŜącego naruszenia porządku prawnego jest
niemoŜliwe. W kaŜdym indywidualnym wypadku ocena w tym zakresie naleŜy do sądu. Koniecznym wydaje się więc rozwaŜenie podejścia do tej kwestii
w sposób, który pozwoli na uniknięcie sytuacji, w której oskarŜony Ŝył będzie
w nieustannej obawie, Ŝe w kaŜdym przypadku najdrobniejszego nawet naruszenia porządku prawnego postępowanie przeciwko niemu zostanie podjęte. Nie jest przecieŜ celem instytucji warunkowego umorzenia postępowania utrzymywanie oskarŜonego w ciągłej niepewności co do własnego losu8.
Z treści art. 68 § 2 k.k. naleŜy wnioskować, iŜ podstawą podjęcia postępowania warunkowo umorzonego jest popełnienie przez sprawcę przestępstwa innego niŜ to, które daje podstawę do obligatoryjnego podjęcia postępowania. MoŜe to być przestępstwo umyślne oraz nieumyślne. Ustawodawca w tym wypadku nie wymaga wprawdzie expressis verbis prawomocnego
skazania za takie przestępstwo, oczywistym jednak pozostaje, Ŝe nieprawomocne skazanie, z uwagi na ciągle obowiązujące domniemanie niewinności, nie moŜe stanowić podstawy do podjęcia decyzji niekorzystnych dla
sprawcy9.
Fakultatywną podstawą podjęcia warunkowo umorzonego postępowania
stanowić więc będzie: 1) popełnienie w okresie próby przestępstwa umyślnego, za które sprawca został skazany, ale wyrok się nie uprawomocnił
w czasie decydowania o podjęciu postępowania, 2) popełnienie przestępstwa nieumyślnego, chociaŜby sprawca został za nie prawomocnie skazany,
3) popełnienie nowego przestępstwa umyślnego bądź nieumyślnego przed
7
8
9
R. A. S t e f a ń s k i, Stosowanie art. 89 k.k. – jako swoistej formy rehabilitacji, Wojskowy
Przegląd Prawniczy 1999, nr 1–2, s. 31.
P. K r u s z y ń s k i, Wzruszalność prawomocnych orzeczeń o warunkowym umorzeniu postępowania, Nowe Prawo 1971, nr 1, s. 60.
Dla oceny przestrzegania przez sprawcę warunków probacji nie ma znaczenia, Ŝe przeciw
niemu toczy inne postępowanie karne. Dopóki w tym postępowaniu nie zapadnie prawomocny wyrok skazujący, nie moŜna wyciągać wniosków dla skazanego niekorzystnych stąd tylko,
Ŝe postępowanie jest prowadzone.
80
Prokuratura
i Prawo 4, 2010
Materialnoprawne przesłanki podjęcia warunkowo umorzonego…
uprawomocnieniem się orzeczenia o warunkowym umorzeniu postępowania
(art. 68 § 3 k.k.)10.
IV. Kolejną fakultatywną przesłanką, której wystąpienie daje moŜliwość
podjęcia warunkowo umorzonego postępowania jest uchylanie się przez
sprawcę od dozoru.
Art. 67 § 2 k.k. daje sądowi moŜliwość oddania sprawcy, wobec którego
stosowany jest środek karny w postaci warunkowego umorzenia postępowania, w okresie próby, pod dozór kuratora lub osoby godnej zaufania, stowarzyszenia, instytucji albo organizacji społecznej, do której celów naleŜy
troska o wychowanie, zapobieganie demoralizacji lub pomoc skazanym.
Ustanowienie dozoru nie jest obligatoryjne. Decyzja w tym przedmiocie powinna być uzaleŜniona od odnoszącej się do konkretnego sprawcy potrzeby
oddziaływania resocjalizacyjnego oraz kontroli zrealizowania nałoŜonych na
niego obowiązków11.
Przy ocenie tej przesłanki wziąć naleŜy pod uwagę treść obowiązków
związanych z dozorem, które określone są w k.k.w., w szczególności zaś
w art. 169 § 1–3 tej ustawy. Z mocy wskazanego przepisu skazany, którego
oddano pod dozór, ma obowiązek bezzwłocznie, a najpóźniej w ciągu 7 dni
od powzięcia wiadomości o oddaniu go pod dozór, zgłosić się do kuratora
sądowego tego sądu rejonowego, w którego okręgu dozór ma być wykonywany. Nadto, na skazanym spoczywa obowiązek osobistego stawiennictwa
na wezwanie sądu lub kuratora sądowego oraz udzielania wyjaśnień co do
przebiegu dozoru i wykonywania nałoŜonych na niego obowiązków, a takŜe
umoŜliwienia kuratorowi wejścia do mieszkania i informowania go o zmianie
miejsca zatrudnienia, zamieszkania bądź pobytu.
O uchylaniu się od dozoru moŜna mówić oczywiście jedynie wówczas,
gdy sprawca miał obiektywną moŜliwość wykonania obowiązków wynikających z jego sprawowania. W pojęciu „uchylać się” mieści się negatywny stosunek psychiczny osoby w stosunku, do której zastosowano środek w postaci warunkowego umorzenia postępowania karnego do dozoru bądź innych obowiązków związanych z okresem próby, będący wyrazem jego złej
woli, a sprawiający Ŝe mimo obiektywnej moŜliwości nie realizuje on obowiązków, gdyŜ nie chce tego, a więc postępuje tak z powodów przez siebie
zawinionych.
V. Warunkowo umorzone postępowanie karne moŜe zostać podjęte, jeŜeli sprawca uchyla się od wykonania nałoŜonego nań obowiązku lub orzeczonego środka karnego.
Stosując środek probacyjny w postaci warunkowego umorzenia postępowania, sąd zobowiązuje sprawcę do naprawienia szkody w całości lub
10
11
A. M a r e k, Komentarz do kodeksu karnego…, op. cit., s. 212.
P. H o f m a ń s k i, L. K. P a p r z y c k i, Środki związane z poddaniem sprawcy próbie. Nowa
kodyfikacja karna. Krótkie komentarze, nr 26, Warszawa 1991, s. 91.
Prokuratura
i Prawo 4, 2010
81
M. Jachimowicz
w części. W odróŜnieniu od pozostałych obowiązków związanych z okresem
próby, orzeczenie obowiązku naprawienia szkody jest obligatoryjne. Obowiązku tego nie stosuje się, gdy mamy do czynienia z przestępstwem, którym nie wyrządzono szkody, a więc w przypadku tzw. przestępstwa bez ofiar
(np. art. 178 a § 1 lub 2 k.k., czy art. 233 § 1 k.k.) oraz w przypadku przygotowania bądź usiłowania, albo gdy szkoda wyrządzona przestępstwem została naprawiona. Obowiązek orzeczenia naprawienia szkody ciąŜy na sądzie tylko wtedy, gdy szkoda taka nie jest naprawiona, a więc faktycznie
istnieje w chwili wydania orzeczenia o warunkowym umorzeniu postępowania12.
To, czy szkoda ma być zrekompensowana w całości, czy teŜ w części,
ustawodawca pozostawia uznaniu sądu. Decydującą przesłanką w tym
względzie powinien być interes pokrzywdzonego do jak najszybszego
otrzymania przynajmniej częściowej rekompensaty bez konieczności oczekiwania na rezultat Ŝmudnego procesu cywilnego13. Szkodą, do której naprawienia sąd zobowiązuje sprawcę, jest równowartość rzeczywistej szkody
wynikłej bezpośrednio z przestępstwa i nie jest dopuszczalne uwzględnianie
przy ustalaniu jej wysokości tych składników i elementów szkody, które wynikły z następstw czynu, np. odsetek14. Do ustalenia wysokości szkody stosuje się przepisy prawa cywilnego, bez względu na to, czy obowiązek taki
stanowi samodzielny środek karny, czy teŜ stanowić ma warunek probacyjny, towarzyszący warunkowemu umorzeniu postępowania karnego15.
Zobowiązanie do naprawienia szkody moŜe polegać albo na zobowiązaniu do przywrócenia stanu poprzedniego, albo do zapłacenia określonej
12
J. B r z ą k a ł a, Sposób i forma naprawienia szkody wyrządzonej przestępstwem w świetle
przepisów nowego prawa karnego, dotychczasowej praktyki orzecznictwa Sądu NajwyŜszego, Problemy Egzekucji Sądowej 1998, nr 30, s. 56; wyrok SN z dnia 31 sierpnia 2007 r.,
V KK 228/07, LEX nr 307803; wyrok SN z dnia 18 stycznia 2007 r., WK 30/06, OSNwSK
2007, nr 1, poz. 228.
13
M. F i l a r, Pokrzywdzony (ofiara przestępstwa) w polskim prawie karnym materialnym, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych 2002, nr 2, s. 25.
14
Wyrok SN z dnia 4 lutego 2002 r., II KKN 385/01, LEX nr 53028.
15
I. G a w ł o w i c z, M. A. W a s i l e w s k a, Wybrane problemy instytucji naprawienia szkody
w prawie karny, Czasopismo Prawa Karnego i Nauk Penalnych 2002, nr 2, s. 169. Charakter
obowiązku naprawienia szkody, o którym mowa w ustawie karnej, pełniącego przede
wszystkim funkcje kompensacyjną, nie stoi na przeszkodzie analogicznemu zastosowaniu,
w stosunku do tego obowiązku art. 363 § 1 k.c. Wskazany przepis przewiduje, Ŝe naprawienie szkody majątkowej powinno nastąpić według wyboru poszkodowanego przez przywrócenie stanu poprzedniego (restytucja naturalna) bądź przez zapłatę odpowiedniej sumy pienięŜnej. Od tej zasady przewidziano wyjątek w sytuacji, gdy przywrócenie stanu poprzedniego jest niemoŜliwe lub pociąga za sobą dla zobowiązanego nadmierne trudności lub koszty.
Wówczas roszczenie odszkodowawcze ogranicza się do świadczenia pienięŜnego. Obie
formy odszkodowania przewidziane przez przepisy prawa cywilnego mogą być wykorzystane dla potrzeb prawa karnego.
82
Prokuratura
i Prawo 4, 2010
Materialnoprawne przesłanki podjęcia warunkowo umorzonego…
kwoty na rzecz pokrzywdzonego; sposób naprawienia szkody musi być
określony w orzeczeniu.
Niewywiązanie się z obowiązku naprawienia szkody zawiera w sobie
znamiona uchylania się od tego obowiązku tylko wtedy, gdy jest zawinione16.
Tylko w tak wyraŜonym zachowaniu mieści się bowiem negatywny stosunek
psychiczny osoby zobowiązanej do nałoŜonego na nią obowiązku (zła wola),
sprawiający, Ŝe mimo obiektywnej moŜliwości jego wykonania – obowiązku
tego nie wypełnia, gdyŜ go wypełnić nie chce. Oznacza to, Ŝe niewywiązywanie się z obowiązku naprawienia szkody spowodowane przyczynami
obiektywnymi, nie moŜe stanowić przesłanki podjęcia warunkowo umorzonego postępowania karnego17. Nie sposób mówić uchylaniu się przez skazanego od wykonania obowiązku naprawienia szkody w przypadku uzyskania zgody pokrzywdzonego na ratalne naprawienie szkody18.
Karnoprawny obowiązek naprawienia szkody nie wynika z przepisów
prawa cywilnego i nie moŜe być do niego stosowana instytucja odpowiedzialności solidarnej, trzeba jednak przede wszystkim stwierdzić, Ŝe obowiązki nakładane w oparciu o art. 67 k.k. muszą mieć ze swej istoty charakter wyłącznie osobisty, a ich ustalenie powinni uwzględniać zasadę indywidualizacji stosowania środków karnych. Postawa osoby, w stosunku do której zastosowano warunkowe umorzenie postępowania karnego wobec nałoŜonych obowiązków, stanowi bowiem jedno z istotnych kryteriów oceny
przebiegu okresu próby, a tym samym przesłankę ewentualnej decyzji
o podjęciu warunkowo umorzonego postępowania karnego. W związku
z tym wykonania obowiązku nałoŜonego na taką osobę nie moŜna uzaleŜniać od zachowania się innej osoby, wobec której zastosowano środek
w postaci warunkowego umorzenia postępowania bądź zachowania, osoby
skazanej na karę pozbawienia wolności z warunkowym zawieszeniem jej
wykonania, wobec której orzeczono obowiązek naprawienia szkody, gdyŜ
uniemoŜliwia to naleŜytą ocenę postawy takiej osoby wobec obowiązku,
który ciąŜy na niej osobiście19.
Stwierdzenie, Ŝe osoba, wobec której warunkowo umorzono postępowanie karne, nie realizuje obowiązku naprawienia szkody, wymaga nie tylko
ustalenia, Ŝe obowiązek ten nie został zrealizowany, ale teŜ, Ŝe podejrzany
mógł obowiązek ten zrealizować bez naraŜenia siebie i swoich bliskich na
taki uszczerbek w zaspokojeniu podstawowych potrzeb Ŝyciowych, który
usprawiedliwiałby niewywiązanie się z tego obowiązku.
16
Postanowienie SN z dnia 28 lipca 1980 r., V KRN 146/80, OSNKW 1980, nr 10–11, poz. 82.
Postanowienie SN z dnia 25 czerwca 1996 r., V KKN 44/96, Prokuratura i Prawo 1997,
dodatek „Orzecznictwo”, nr 2, s. 3.
18
Postanowienie SN z dnia 30 października 1980 r., V KRN 163/81, OSNKW 1982, nr 1–2,
poz. 6.
19
Wyrok SN z dnia 3 lutego 1998 r., V KKN 56/97, LEX nr 33271.
17
Prokuratura
i Prawo 4, 2010
83
M. Jachimowicz
Umarzając warunkowo postępowanie karne, sąd moŜe orzec w stosunku
do sprawcy środki karne w postaci zakazu prowadzenia pojazdów w wymiarze od roku do lat 2, który nie moŜe być dłuŜszy niŜ orzeczony okres próby,
a jego orzeczenie jest dopuszczalne wyłącznie w razie spełnienia przesłanek, o których mowa w art. 42 § 1 k.k., oraz świadczenie pienięŜne20 na
rzecz kaŜdego podmiotu wpisanego do wykazu prowadzonego przez Ministra Sprawiedliwości, o którym mowa w art. 49 a § 2 k.k.21.
Pamiętać przy tym naleŜy, Ŝe w przypadku orzeczenia na podstawie art.
67 § 3 k.k. świadczenia pienięŜnego, sąd nie wyznacza w Ŝadnej formie
terminu jego spełnienia, albowiem wykonanie wyroku w tej części następuje
po jego uprawomocnieniu się w sposób określony w art. 196 § 1 k.k.w.22.
Wysokość konkretnego świadczenia pienięŜnego nałoŜonego na sprawcę
powinna stanowić wypadkową charakteru jego czynu, sytuacji materialnej
sprawcy, w tym w szczególności uzyskiwanych zarobków. W Ŝadnym zaś
wypadku wysokość świadczenia nie moŜe być określana przez pryzmat mającej dotknąć sprawcę dolegliwości ekonomiczno-karnej, takie bowiem określenie granic tego środka stanowiłoby jaskrawe sprzeniewierzenie się nadanemu im przez ustawodawcę charakterowi23. Zakaz prowadzenia pojazdów
mechanicznych w sytuacji, w której postępowanie karne zostaje warunkowo
umorzone, pozostaje fakultatywny, równieŜ w sytuacji, gdy zachodzą okoliczności, o których mowa w art. 42 § 2 k.k.24.
Umarzając warunkowo postępowanie karne, sąd moŜe nałoŜyć na
sprawcę obowiązki związane z okresem próby w postaci: 1) informowania
20
Nie jest moŜliwe orzeczenie, przy warunkowym umorzeniu postępowania, środka karnego
w postaci świadczenia pienięŜnego, o którym mowa w art. 39 pkt 7 k.k., wobec Ŝołnierza pełniącego zasadniczą słuŜbę wojskową, gdyŜ art. 324 § 2 k.k. przewiduje generalny zakaz
orzekania tego środka karnego wobec takiego Ŝołnierza – postanowienie SN z dnia 8 czerwca 2000 r., WKN 9/00, OSNKW 2000, nr 9–10, poz. 82. Świadczenie pienięŜne ma co do
zasady charakter symbolicznego zadośćuczynienia społecznemu poczuciu sprawiedliwości
i jest swoistą alternatywą obowiązku naprawienia szkody.
21
Uchwała SN z dnia 29 marca 2006 r., I KZP 2/06, OSNKW 2006, nr 4, poz. 32; uchwała SN
z dnia 17 marca 2000 r., I KZP 2/00, OSNKW 2000, nr 3–4, poz. 22. W dniu 12 lutego 2010 r.
Sejm uchwalił ustawę o zmianie ustawy – Kodeks karny, ustawy – Kodeks karny wykonawczy oraz ustawy – Prawo ochrony środowiska. Art. 1 pkt 5 tej ustawy wprowadza istotne
zmiany w zakresie środków karnych związanych z warunkowym umorzeniem postępowania
karnego. W przypadku zastosowania tego środka probacyjnego moŜliwe będzie orzeczenie
wobec oskarŜonego nawiązki, co stanowi istotne novum w zakresie środków karnych związanych z okresem próby przy warunkowym umorzeniu postępowania. Świadczenie pienięŜne natomiast, o którym mowa w art. 39 pkt 7 k.k., moŜna będzie orzec w wysokości do
60 000 zł, na rzecz Funduszu Pomocy Pokrzywdzonym oraz Pomocy Postpenitencjarnej
(http://orka.sejm.gov.pl/Druki6ka.nsf/0/083032207844A3B8C125758D00317E50/$file/1854.pdf).
22
Wyrok SN z dnia 4 grudnia 2003 r., WA 55/03, OSNKW 2004, nr 2, poz. 12.
23
M. D ą b r o w s k a - K a r d a s, P. K a r d a s, Przegląd orzecznictwa z zakresu części ogólnej
prawa karnego materialnego, Przegląd Sądowy 1996, nr 11–12, s. 121.
24
Postanowienie SN z dnia 29 stycznia 2002 r., I KZP 33/01, OSNKW 2000, nr 9–10, poz. 82.
84
Prokuratura
i Prawo 4, 2010
Materialnoprawne przesłanki podjęcia warunkowo umorzonego…
sądu lub kuratora o przebiegu okresu próby, co uzaleŜnione jest od tego,
czy orzeczono dozór, 2) przeproszenia pokrzywdzonego25, 3) wykonania
ciąŜącego na nim obowiązku łoŜenia na utrzymanie innej osoby26, 4) powstrzymania się od naduŜywania alkoholu lub uŜywania innych środków
odurzających, a takŜe 5) powstrzymania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym lub innymi osobami w określony sposób27.
RównieŜ i w tym przypadku, analogicznie jak w razie uchylania się od dozoru, nie jest wystarczającym stwierdzenie faktu niewykonania obowiązku
lub środka karnego nałoŜonego bądź orzeczonego przez sąd. Niewykonanie
obowiązku lub środka karnego musi następować w sytuacji, gdy sprawca,
w stosunku do którego zostały one orzeczone, miał obiektywną moŜliwość
ich wykonania i moŜna postawić mu zarzut z powodu ich niewykonywania28.
Niezbędnym jest zatem dokonanie uprzedniego rozwaŜenia wszystkich okoliczności, które mogą mieć znaczenie dla oceny podmiotowego nastawienia
sprawcy wobec nałoŜonego obowiązku czy orzeczonego środka karnego.
MoŜe się bowiem zdarzyć, Ŝe niewykonanie obowiązków wynika z przyczyn
niezaleŜnych od sprawcy, jak np. choroba czy wypadek losowy. Dlatego teŜ
niewywiązywanie się, w szczególności z obowiązku uregulowania zadłuŜenia alimentacyjnego spowodowane przyczynami obiektywnymi, nie moŜe
stanowić przesłanki uzasadniającej podjęcie warunkowo umorzonego postępowania karnego29.
VI. Podjęcie warunkowo umorzonego postępowania moŜliwe jest równieŜ
w sytuacji, gdy sprawca nie wykonuje zawartej z pokrzywdzonym ugody.
Ta przesłanka podjęcia warunkowo umorzonego postępowania karnego
ujęta została obiektywnie, w przeciwieństwie bowiem do obowiązków, jakie
wynikają z orzeczonego względem sprawcy dozoru, obowiązków próby czy
25
Postanowienie SN z dnia 10 stycznia 2007 r., IV KK 463/06, OSNwSK 2007, nr 1, poz. 115.
Nie sposób mówić o niewywiązaniu się z tego obowiązku w sytuacji, gdy zobowiązany
utrzymuje się z prac dorywczych, z których osiąga tak znikomy dochód, Ŝe nie jest w stanie
płacić alimentów – por. postanowienie Sądu Apelacyjnego w Krakowie z dnia 11 marca
2002 r., II AKz 76/02, KZS 2002, nr 3, poz. 25.
27
Obowiązek wprowadzony ustawą z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu przemocy
w rodzinie (Dz. U. z 2005 r., Nr 180, poz. 1493) nowelizującą kodeks karny. Wskazany środek, związany z warunkowym umorzeniem postępowania, moŜe być orzekany nie tylko
w przypadku popełnienia przestępstw przeciwko rodzinie, np. art. 207 k.k., ale równieŜ
w przypadku kaŜdego przestępstwa popełnionego z uŜyciem przemocy lub groźbą jej uŜycia
wobec członka rodziny. Orzekając ten środek karny, sąd określa sposób kontaktu podejrzanego z pokrzywdzonym lub moŜe zakazać zbliŜania się do pokrzywdzonego w określonych
okolicznościach. Sąd, orzekając obowiązek powstrzymania się od kontaktowania się z pokrzywdzonym, określa sposób kontaktu podejrzanego z pokrzywdzonym lub moŜe zakazać
zbliŜania się do pokrzywdzonego w określonych okolicznościach – por. R. A. S t e f a ń s k i,
Nowe środki probacyjne, Prokuratura i Prawo 2006, nr 4, s. 24.
28
Uchwała SN z dnia 29 stycznia 1971 r., VI KZP 26/69, OSNKW 1971, nr 3, poz. 33.
29
Por. postanowienie SN z dnia 20 maja 2004 r., II KK 92/04, LEX nr 109504.
26
Prokuratura
i Prawo 4, 2010
85
M. Jachimowicz
orzeczonych środków karnych, ustawodawca zdaje się nie wymagać tu ustalenia, Ŝe sprawca uchyla się od wykonania ugody z pokrzywdzonym, przyjmuje zaś, Ŝe podstawę podjęcia warunkowo umorzonego postępowania
karnego jest obiektywne jej niewykonywanie. Trzeba jednak uwzględnić fakt,
iŜ treścią ugody jest najczęściej termin i sposób naprawienia szkody, a wówczas podstawą podjęcia postępowania w wypadku nałoŜenia takiego właśnie
obowiązku jest uchylanie się od jego wykonywania (art. 68 § 2 k.k.). NaleŜy
zatem uznać, Ŝe podstawą podjęcia postępowania jest zarzucalne uchylanie
się od wykonania ugody zawartej z pokrzywdzonym. Uchylanie się od wykonywania ugody przemawia za podjęciem postępowania w szczególności
wówczas, gdy umorzono je warunkowo w oparciu o art. 66 § 3 k.k. Przyjmując, Ŝe niewykonanie ugody jest wyrazem negatywnej postawy sprawcy i dowodzi wadliwości ustalonej prognozy kryminologicznej, moŜna jednak podjąć
postępowanie takŜe wówczas, gdy ugoda zawarta została w sprawie o przestępstwo zagroŜone karą nie przekraczającą 3 lat pozbawienia wolności30.
VII. Odrębną przesłanką fakultatywnego podjęcia postępowania warunkowo umorzonego jest zachowanie się sprawcy po wydaniu orzeczenia
o warunkowym umorzeniu postępowania, a przed jego uprawomocnieniem
się (art. 68 § 3 k.k.). Ustawodawca ogranicza okoliczności skutkujące podjęciem postępowania w takiej sytuacji jedynie do raŜącego naruszenia porządku prawnego, wskazując jednocześnie na przykład takiego naruszenia –
popełnienie przez sprawcę przestępstwa31.
Z powyŜszego wynika, Ŝe przesłanką podjęcia warunkowo umorzonego
postępowania jest popełnienie przez sprawcę we wskazanym okresie jakiegokolwiek przestępstwa zarówno umyślnego, jak i nieumyślnego, niezaleŜnie od tego, czy sprawca został za nie prawomocnie skazany, jak równieŜ
innego rodzaju raŜące naruszenia prawa, np. prawomocne skazanie za wykroczenie popełnione w tym okresie, czy teŜ naruszenie innych dziedzin
prawa, które omówiono w pkt. III niniejszego opracowania.
30
31
P. H o f m a ń s k i, E. S a d z i k, K. Z g r y z e k, Kodeks…, op. cit., s. 278.
P. K o z ł o w s k a - K u l i s z, (w:) M. B u d y n - K u l i k, P. K o z ł o w s k a - K a l i s z, M. K u l i k,
M. M o z g a w a, Kodeks karny. Praktyczny komentarz, Kraków 2006, s. 162.
86
Prokuratura
i Prawo 4, 2010
Materialnoprawne przesłanki podjęcia warunkowo umorzonego…
Legally substantive premises for the re-opening
of conditionally discontinued criminal proceedings
Abstract
The issue of legally substantive premises for the re-opening of conditionally discontinued criminal proceedings is of theoretical and practical significance in terms of substantive criminal law and procedural law. This paper
examines in detail obligatory and optional premises whose occurrence entails a court’s decision to re-open conditionally discontinued criminal proceedings.
Prokuratura
i Prawo 4, 2010
87