Wypalenie zawodowe. Wprowadzenie do

Wypalenie zawodowe. Wprowadzenie do problematyki
Pierwsze rozważania na temat wypalenia pojawiły się w latach siedemdziesiątych, w
pionierskim artykule Freudenbergera (Sęk, 2004). Oczywiście samo zjawisko znane było
wcześniej, jednak rzadko stanowiło centrum zainteresowania psychologów. Angielski termin
„job burnout” (Zimbardo, 2004) określający omawiane zjawisko ma dwa określenia w języku
polskim: „wypalenie” oraz „wypalanie się”. Jednym terminem posługujemy się dla określenia
zjawiska, koncepcji czy konstruktu teoretycznego. Drugi termin stosujemy, gdy kontekst
znaczeniowy wyraźnie wskazuje na proces psychiczny, na dynamicznie zmieniające się
mechanizmy.
Wypalenie zawodowe dotyczy zawodów, w których interakcja z drugim człowiekiem stanowi
sedno profesjonalnego działania i warunkuje powodzenie w danym zawodzie - nauczyciele,
lekarze, pielęgniarki, pracownicy społeczni, pracownicy służb ratowniczych, policjanci.
Wypalenie zawodowe jest procesem uniwersalnym, choć niekoniecznie występuje u wszystkich
reprezentantów zawodów tzw. „helping professions”. Ludzie pracujący w zawodach służących
społeczeństwu, stają przed coraz większymi wymaganiami; również przemiany cywilizacyjne i
kulturowe decydują, że osoby te ponoszą coraz większe koszty psychologiczne wykonywanego
zawodu. Doświadczanie stresu, z którym trudno sobie poradzić, wyczerpanie, zmęczenie, brak
zadowolenia i satysfakcji z wykonywanej pracy – wszystko to może sprawić, że – chcąc uniknąć
głębszych negatywnych skutków natury psychicznej – osoby te będą się bronić przez
dystansowanie się (uprzedmiotawianie, depersonalizacja) do tych, którym pomagają, których
leczą czy uczą lub też przez mniejsze zaangażowanie w wykonywany zawód, jego zmianę,
bądź wcześniejsze przejście na emeryturę.
Samo pojęcie „wypalenia się” w literaturze psychologicznej jest różnie definiowane. Termin ten
rozpatrywany jako konsekwencje stresu społeczno – kulturowego z jednej strony, z drugiej zaś
wykorzystywany jest do określenia skutków specyficznego stresu związanego z zawodami,
których działalność wymaga dużego zaangażowania się i wiąże się z odpowiedzialnością
rozumianą jako konieczność pomagania i opiekowania się innymi (Gaweł, Rak, Kowal, 2000).
W literaturze tę grupę zawodów określa się jako „helping professions” (Wojciechowska, 1990).
W zasadzie wypalenie obejmuje trzy odmienne zjawiska psychologiczne (należy więc mówić o
syndromie, zespole wypalenia). Pierwszym z nich jest z pewnością psychofizyczne,
emocjonalne wyczerpanie, od którego prawdopodobnie zaczyna się proces wypalania się.
Pozostałe składowe zespołu wypalenia nie są już określane tak jednoznacznie (aczkolwiek
istnieje consensus, co do ujmowania wypalenia jako zespołu trzech cech). Drugi objaw określa
się jako dystansowanie się, wycofywanie się z kontaktu, czy też stosowanie tzw.
zdystansowanej (zobiektywizowanej) troski – w wyniku tego procesu najczęściej dochodzi do
depersonalizowania podmiotów interakcji zawodowej i powstaje interakcja bezosobowa. Trzeci
1/3
Wypalenie zawodowe. Wprowadzenie do problematyki
komponent, według Maslach, to obniżone poczucie dokonań osobistych – reakcja na
niepowodzenia w radzeniu sobie ze stresem zawodowym, co wiąże się z niezadowoleniem z
własnych osiągnięć i braku kompetencji. Jednak aktualny stan wiedzy nie pozwala na sztywne
stosowanie tylko jednej definicji – jeśli wypalenia zawodowe jest zbiorem rozmytym, to
uzasadnione jest stosowanie dla określenia trzeciego komponentu także określeń takich jak:
poczucie obniżonych dokonań zawodowych, obniżenie lub utrata zadowolenia z osiągnięć
zawodowych, obniżenie osobistego zaangażowania zawodowego (Sęk, 2004).
Syndrom wypalenia zawodowego jest zespołem negatywnych symptomów oraz postaw
związanych z wykonywaniem zawodu. Występuje głównie u osób zawodowo pomagającym
innym ludziom, a także u osób pozostających z racji wykonywanego zawodu w bliskich
kontaktach interpersonalnych. Praca staje się dla nich źródłem frustracji, jest uciążliwa i nużąca.
Wypalenie wiąże się również z negatywnym nastawieniem wobec siebie, wobec pracy oraz
wobec innych ludzi.
Według Freudenbergera i Richesona (1980, za: Pines, 2004) wypalenia jest stanem zmęczenia
czy frustracji wynikającym z poświęcenia się jakiejś sprawie, sposobowi życia lub związkowi, co
nie przyniosło oczekiwanej nagrody.
Pines i Aronson (1998, za: Pines, 2004) definiują wypalenie jako stan fizycznego,
emocjonalnego i psychicznego wyczerpania, spowodowany przez długotrwałe zaangażowanie
w sytuacje, które są obciążające pod względem emocjonalnym.
Choć wymienione definicje różnią się pod kilkoma względami, to jednak wszystkie trzy uznają
wypalenie za stan zmęczenia i wyczerpania emocjonalnego, który jest końcowym wynikiem
stopniowego procesu utraty złudzeń (rozczarowania). Według Freudenbergera i Richelsona
proces ten jest spowodowany niepowodzeniem w realizacji oczekiwanego i pożądanego celu;
według Maslach przyczyną jest „praca z ludźmi”; natomiast według Pines i Aronsona (2004)
wypalenie spowodowane jest przez długotrwałe zaangażowanie w sytuacje obciążające pod
względem emocjonalnym.
***
Wypalenie zawodowe jest rodzajem załamania procesów radzenia sobie z obciążeniami
2/3
Wypalenie zawodowe. Wprowadzenie do problematyki
psychicznymi, wynikającym z naruszenia zasobów odpornościowych osobowości u osób
wykonujących zawody z obszaru usług społecznych (Szmagalski, 2004). Jest to syndrom,
którego przyczyny tkwią w czynnikach interpersonalnych, indywidualnych oraz związanych z
kontekstem organizacyjnym. Objawy wypalenia występują u osób pracujących w warunkach
przewlekłego stresu, jednak wypalenie jest wynikiem nie tylko działania samego stresu ale
także stresu niezmodyfikowanego własną działalnością. Rozwój wypalenia zawodowego
następuje pod wpływem zgeneralizowanego doświadczenia niepowodzenia w zmaganiu się ze
stresem i powstaniu przekonania o niemożności skutecznego radzenia sobie z
niepowodzeniami i konfliktami w życiu zawodowym. W stadium pełnego rozwoju wypalenie ma
postać występującego łącznie zespołu takich objawów, jak: emocjonalne i psychofizyczne
wyczerpanie, depersonalizacja, obniżone poczucie własnej wartości, aż do rezygnacji z pracy.
Wraz z rozwojem badań nad wypaleniem, zarysowuje się kompromis pomiędzy początkowo
różnymi kierunkami w interpretacji etiologii wypalenia. Większość definicji kładzie nacisk na
stres jako kluczowy (lub jeden z kluczowych) czynnik, który prowadzi do wypalenia. Sposób, w
jaki jednostka radzi sobie ze stresem jest decydujący w rozwoju wypalenia; oczywistym więc
wydaje się być związek wieku pracowników służb społecznych, ich stażu pracy,
charakterystycznego, dominującego stylu radzenia sobie ze stresem oraz poziomu poczucia
koherencji – wszystkie te czynniki mają bowiem wpływ na sposób postrzegania sytuacji
stresowej oraz na rodzaj i skuteczność podejmowanych działań, skierowanych na poradzenie
sobie z taką sytuacją.
3/3