Jadwiga Soboń: „Wypalenie zawodowe w pracy nauczyciela

Jadwiga Soboń: „Wypalenie zawodowe w pracy nauczyciela – profilaktyka i radzenie sobie z
nim”
wg artykułu: Ewa Czemierowska, Jadwiga Soboń: „Spotkałam nawet szczęśliwych nauczycieli,
Psychologia w szkole – 2005, Nr 4
Czym jest wypalenie zawodowe? Stanowi ono odpowiedź ze strony organizmu na długotrwały,
chroniczny stres emocjonalny, związany z praca zawodową. Syndrom ten opisał Freudenberger w
1974 roku jako swoisty zespół objawów na poziomie:
- fizycznym (zmęczenie, bóle głowy, mięśni, stawów, utrata apetytu, obniżona odporność)
- psychologicznym (znudzenie, złość, zniechęcenie, rezygnacja i obniżenie sprawności procesów
umysłowych)
- zachowań ( nieprzewidywalność reakcji, zmienność zachowań, łatwe wpadanie w złość).
Jednak sam stres nie musi powodować wypalenia; pojawia się ono u osób, które pracują z ludźmi
i które rozpoczynały swoja pracę z dużymi oczekiwaniami, silną motywacją i spodziewały się, że
praca ich będzie miała istotne znaczenie. Specyficzną cechą wypalenia jest wiec to, że stanowi ono
efekt utraty nadziei na znalezienie sensu życia w pracy zawodowej. Bohater filmu „Dzień
świra” Marka Koterskiego, który - oprócz innych problemów -doświadcza z pewnością
również symptomów wypalenia zawodowego, wyznaje: „Praca, która była moim powołaniem, okazała
się udręką”. W innym zaś momencie w następujący sposób mówi o swoim samopoczuciu: „Muszę
odpocząć, jestem taki zmęczony. Ale nie mogę, bo nie potrafię odpoczywać”.
Na pełen obraz wypalenia składają się:
1.wyczerpanie fizyczne i psychiczne,
2.depersonalizacja - okresowy stan zakłócenia sposobu odbierania siebie i świata, w którym
otoczenie wydaje się obce i wrogie, co prowadzi do chłodu, utraty troski o innych, a w rezultacie
nadmiernego dystansowania się od osób, z którymi się pracuje, wycofania się z kontaktów z nimi,
izolacji,
3. brak osobistej satysfakcji z pracy, poczucie niespełnienia się w pracy i utrata zaangażowania.
Wszystko to prowadzi do niższej jakości pracy, obniżenia oceny własnej pracy i samooceny, poczucia
osobistej i zawodowej klęski.
Charakter pracy nauczycieli powoduje, że są oni szczególnie zagrożeni wypaleniem. Pracują „sobą”,
narzędziem pracy nauczyciela jest jego osobowość, emocje, wrażliwość, umiejętności
interpersonalne. Najlepsze nawet narzędzie zużywa się podczas pracy, wymagając konserwacji lub
naprawy.
Nauczanie i wychowanie wymaga zaangażowania i bliskiego kontaktu, ciągłej wymiany emocjonalnej,
co grozi przewlekłym stresem. Dołączają się do tego specyficzne dla zawodu nauczyciela czynniki
stresujące, takie jak:
- wysokie oczekiwania społeczne,
- niski status ekonomiczny i społeczny,
- sprzeczne wymagania i pozostawanie pod nieustanna kontrolą (dyrekcji, władz oświatowych, ale
także uczniów i ich rodziców).
To właśnie uwarunkowania społeczne i organizacyjne stanowią często główne podłoże przewlekłego
stresu nauczycieli. Źródłem stresu i przeciążenia bywają nieracjonalne wymagania przełożonych,
napięcia i rywalizacje w gronie nauczycielskim, trudne konfrontacje z rodzicami uczniów oraz
konieczność radzenia sobie z wieloma trudnymi zjawiskami, takimi jak trudności w nauce, konflikty,
agresja, uzależnienia. Nauczyciele borykają się często z brakami technicznymi i materialnymi,
hałasem, przepełnionymi klasami i szkołami. Oczekuje się od nich wykonywania coraz to nowych
zadań, niekoniecznie związanych bezpośrednio z nauczaniem. Dodatkowo w zawodzie tym efekty są
często niewymierne, a satysfakcja niepewna i odległa.
Pierwsze objawy wypalenia u nauczycieli to zazwyczaj wyczerpanie emocjonalne, w następnej
kolejności dołączają się zmęczenie fizyczne i zaburzenia psychosomatyczne. Stopniowo dochodzi do
tego obniżenie zaangażowania w pracę i próby obronnego dystansowania się od uczniów, rodziców i
kolegów z pracy. Te ostatnie mogą objawiać się brakiem zaangażowania w problemy uczniów i
rodziców, unikaniem zajęć pozalekcyjnych, wycieczek lub przybierać postać zachowań
dyskryminujących – takich jak etykietowanie uczniów, krytykowanie ich i upokarzanie.
Co charakteryzuje nauczycieli zadowolonych ze swojej pracy, takich, którym mimo wszystkich
obciążeń udało się zachować radość i komfort życia.? Czego możemy się od nich nauczyć? Otóż
mają oni pasje także poza zajęciami w szkole. Rozwijają zainteresowania inne niż praca
nauczycielska, takie jak: muzyka, religia, kontakt z przyjaciółmi, naturą. Mają więc inne „źródła
zasilania”. Potrafią na pewien czas oddzielić się od problemów zawodowych, dostarczając sobie
jednocześnie przyjemnych przeżyć przez angażowanie się w lubiane zajęcia, w kontakcie z
bliskimi ludźmi. Znani nam nauczyciele potrafią znaleźć czas na:






spotykanie się z przyjaciółmi i pielęgnowanie przyjaźni
dbanie o wygląd, styl ubierania się
troszczenie się o swoje mieszkanie, jego estetykę
samotne i w spokoju lub w towarzystwie wybranych przyjaciół rozkoszowanie się naturą
są pasjonatami teatru, muzyki, malarstwa; znajdą też czas by pójść do kina, wysłuchać odczytu,
zająć się malowaniem, muzykowaniem, majsterkowaniem
oddają się z dużym zaangażowaniem praktykom religijnym
Tacy nauczyciele znaleźli skuteczne sposoby regeneracji po ciężkim dniu w pracy. Po powrocie do
domu na przykład:






świadomie starają się o krótki wypoczynek (napiję się kawy, przejrzę gazetę itd.),
na około pół godziny wyłączają się z życia rodzinnego,
starają się nabrać mentalnego dystansu do własnej pracy, mówiąc sobie "Przez najbliższą godzinę
nie myślę o szkole",
ucinają sobie drzemkę,
dbają o ruch (jazda na rowerze, spacer),
zajmują się czymś rozrywkowym i odprężającym (czytanie książki, krzyżówki, muzyka, taniec,
praca w ogrodzie).
Świadomie koncentrują się więc na czymś innym (miłym) lub poświęcają się czynnościom całkowicie
absorbującym myśli, by zapomnieć o problemach, których chwilowo i tak nie mogą rozwiązać.
Zrozumienie i rozwiązanie trudnych spraw odkładają na specjalny czas, gdy będą mogli pomyśleć o
nich na spokojnie i w ciszy - gdy już odpoczną lub będą mogli porozmawiać o własnych trudnościach
z kimś bliskim, zaufanym, ważnym dla siebie.
O swoich problemach zawodowych rozmawiają z innymi. Mają wtedy szansę ujawnić swoje emocje,
odreagować napięcia, zrozumieć trudną sytuację i jej uwarunkowania (zamiast obwiniać za nią
siebie, uczniów, kolegów, system), a także uzyskać wsparcie, radę. Takie rozmowy zwłaszcza ze
swoimi koleżankami i kolegami z pracy, bo „nikt nas lepiej nie zrozumie”, mogą być także pewną
pułapką, jeśli sprowadzają się do wspólnego narzekania na swój los. W ich efekcie może nastąpić
zjawisko „zarażania się” stresem i utwierdzania w przekonaniu, że bycie nauczycielem to
przekleństwo, że w tym zawodzie nic nie da się zmienić, bo nic od nas nie zależy (pogłębianie
„wyuczonej bezradności”). Nauczyciele, którzy nie podlegają tak łatwo wypaleniu, potrafią
intuicyjnie wybrać osoby, które w takich rozmowach dadzą im zrozumienie i wsparcie, pomogą
zastanowić się nad szukaniem dobrych rozwiązań. Mając świadomość konieczności ciągłego
doskonalenia się i rozwoju uczestniczą też w różnych szkoleniach, zajęciach edukacyjnych. Uważają,
że jest to dla nich okazja do wymiany doświadczeń, możliwość usłyszenia opinii innych o swoich
rozwiązaniach, czas na refleksję nad swoim funkcjonowaniem oraz okazja do uczenia się
umiejętności kontaktu i nowych sposobów reagowania w różnych sytuacjach.
Nauczyciele „spełnieni” mają realistyczne oczekiwania i nastawienia w stosunku do swojej pracy.
Akceptują naturalne trudności, wynikające z ich zawodu, nie stawiają sobie nierealnych wymagań lub
idealistycznych założeń. Ponieważ wiedzą, że praca z ludźmi jest trudna, rodzi napięcia i konflikty,
wymaga podejmowania trudnych decyzji oraz liczenia się z potrzebami innych (a nie jest pasmem
przyjemnych sytuacji i sukcesów), zamiast nierealistycznie zakładać: „na dobrych lekcjach nie ma
prawa być zakłóceń”, „muszę utrzymywać dobre stosunki ze wszystkimi kolegami i koleżankami z
pracy”, „jeśli będę lubił dzieci one też będą mnie lubiły”, słusznie zakładają wariant realistyczno –
optymistyczny: „cisza na lekcji nie oznacza, że lekcja jest dobra, a uczniowie w pełni z niej korzystają”,
„tam gdzie ludzie mają różne poglądy nie da się uniknąć napięć”, „brak sympatii dziecka do mnie,
może wynikać z jego trudnych doświadczeń z innymi dorosłymi”. Takie nastawienie uwalnia od
ciągłych rozważań i niepewności i pozwala skupia się na szukaniu przyczyn i podłoża oraz
konstruktywnych rozwiązań napotykanych trudności, zamiast na poszukiwaniu winnych. Warto także
być czujnym na pokusę zastosowania innych niekonstruktywnych sposobów radzenia sobie z
przeciążeniem, takich jak nadmierne dystansowanie się np. przez rzeczową analizę przyczyn sytuacji
bez zajmowania się własnymi odczuciami, albo co gorsza przez unikanie wszelkich rozmów o tym co
nas spotyka w pracy. Zachowania te pozornie pomagają osiągnąć obiektywizm i dystans do swojej
pracy, jednak w rezultacie powodują, że zniechęcamy się do tego, co robimy, tracimy
zainteresowanie pracą i osobami, z którymi pracujemy, co stanowi symptom wypalenia.
Nauczycielom zagrożonym wypaleniem mogą pomóc rozmowy indywidualne, w których mają
możliwość opowiedzenia o swoich problemach, zostają wysłuchani i dzięki temu zaczynają sami
siebie lepiej rozumieć. Ważne, aby nauczyli się dbania o siebie, ustalania dla siebie bardziej
realistycznych celów, wyznaczania swoich granic. W przypadku głębokiego kryzysu psycholog może
zaproponować skorzystanie z odpowiedniej formy terapii; bywa, że pomaga podjąć decyzję o
dłuższej przerwie lub urlopie na regenerację sił, a czasem nawet o zmianie pracy.
Warto aby profilaktyka wypalenia zawodowego stała się stałym elementem troski ze strony
organizatorów edukacji oraz instytucji wspierających system edukacji.
Bibliografia:
Kretschmann R.: Stres w zawodzie nauczyciela, GWP 2004
Schaeffer K.: Jak przeżyć szkołę, GWP 2005
Sęk H.: Wypalenie zawodowe, PWN 2004
Artykuły nt. stresu publikowane w Charakterach:
„Pod wysokim napięciem” – 4/2000
„Cena stresu” - 4/2000
„Tragarz puchu” – 4/2000
----------------------------------------------„Stres ujarzmiony” – 12/2005
„Dlaczego sen jest ważny” – 3/ 2006
„Kiedy stres ściska serce” - 5/ 2006
„Okiełznać stres” – 7/2006
„Sen, stres i ciała odrodzenie” – 6/2007
Jadwiga Soboń: Stowarzyszenie Psychoprofilaktyki „Spójrz Inaczej” - Starachowice