107 znaczenie rolnictwa dla kszta£towania sytuacji gospodarczej w

Znaczenie
rolnictwa dla kszta³towania
sytuacji gospodarczej
w kraju.IWybrane
problemy ...
STOWARZYSZENIE
EKONOMISTÓW
ROLNICTWA
AGROBIZNESU
Roczniki Naukowe ● tom X ● zeszyt 1
107
Aleksander Grzelak
Akademia Ekonomiczna w Poznaniu
ZNACZENIE ROLNICTWA DLA KSZTA£TOWANIA SYTUACJI
GOSPODARCZEJ W KRAJU. WYBRANE PROBLEMY NA
PODSTAWIE DOŒWIADCZEÑ POLSKI PO 1990 ROKU
THE MEANING OF AGRICULTURE FOR FORMATION OF ECONOMIC
SITUATION IN THE COUNTRY. SELECTED PROBLEMS BASE ON
POLISH EXPERIENCES AFTER 1990
S³owa kluczowe: rolnictwo, makroekonomia, transformacja gospodarcza, PKB
Key words: agriculture, macroeconomics, economic transition, GDP
Synopsis. G³ównym celem artyku³u by³a próba okreœlenia oddzia³ywania rolnictwa na kszta³towanie sytuacji
gospodarczej w Polsce po 1990 r. Spadek udzia³u rolnictwa w tworzeniu PKB jest prawid³owoœci¹ uniwersaln¹ i nie
oznacza automatycznie obni¿enia konkurencyjnoœci wzglêdem pozosta³ych sektorów, czy te¿ zmniejszenia jego
oddzia³ywania na sytuacjê gospodarcz¹. Jednoczeœnie zwiêkszenie roli rolnictwa w polityce fiskalnej od 2001
roku nie nale¿y uto¿samiaæ z ograniczeniem wydatków bud¿etowych na inne cele publiczne. Wynika to bowiem
ze wzrostu ich wspó³finansowania ze œrodków unijnych. Ponadto, zwiêkszone wsparcie rolnictwa powinno oddzia³ywaæ zwrotnie na zwiêkszenie wydajnoœci tego sektora, jego modernizacjê, jak i zmniejszanie dysparytetów
dochodowych w spo³eczeñstwie oraz ceny ¿ywnoœci. Odnotowano istotne oddzia³ywanie rolnictwa na sytuacjê na
rynku pracy. Mo¿na stwierdziæ, ¿e rolnictwo i wieœ absorbuj¹c niekorzystne skutki spo³eczne transformacji
gospodarczej i utrzymuj¹c przez to zwiêkszone zasoby pracy w postaci bezrobocia utajonego spe³ni³o rolê katalizatora w przemianach gospodarczych, co pogarsza³o jego konkurencyjnoœæ rynkow¹.
Uwagi wstêpne
Relacje pomiêdzy rolnictwem a jego otoczeniem maj¹ charakter obustronny. Wynika to ze
sprzê¿eñ decyduj¹cych o procesach rozwojowych tego sektora i tym samym jego konkurencyjnoœci rynkowej. Z drugiej strony rolnictwo wp³ywa na kszta³towanie sytuacji gospodarczej. Chodzi
tu zw³aszcza o udzia³ rolnictwa w PKB, oddzia³ywanie na inflacjê oraz sytuacjê na rynku pracy. Nie
bez znaczenia s¹ w tym przypadku równie¿ sprzê¿enia w zakresie wielkoœci wydatków bud¿etowych na ten sektor, co istotnie wp³ywa na mo¿liwoœci polityki fiskalnej. Ze wzglêdu na ograniczenia objêtoœciowe pominiêto w artykule inne sfery oddzia³ywania rolnictwa na gospodarkê, np. w
zakresie inwestycji, handlu zagranicznego. O wielkoœci wp³ywu rolnictwa na sytuacjê w gospodarce decyduje zarówno skala zasobów produkcyjnych zaanga¿owanych w tym sektorze, jak i zakres
jego aktywnoœci ekonomicznej. W artykule podjêto siê próby okreœlenia znaczenia rolnictwa dla
sytuacji gospodarczej w kontekœcie doœwiadczeñ polskiej gospodarki po 1990 roku. Zakres czasowy analiz obejmuje okres 1990-2006. W pracy wykorzystano dane statystyczne GUS oraz wyniki
Powszechnych Spisów Rolnych z 1996 i 2002 r.
Udzia³ rolnictwa w tworzeniu Produktu Krajowego Brutto
Prawid³owoœci¹ rozwoju gospodarek krajów rozwiniêtych jest spadek udzia³u rolnictwa w PKB
[Tomczak 2004]. Wynika to z mechanizmów rozwojowych tych gospodarek polegaj¹cych g³ównie na
relatywnie szybkim rozwoju sektorów pozarolniczych, a zw³aszcza nowoczesnych (hi-tech), sfery
us³ug, jak równie¿ ze wzglêdu na wzrost udzia³u otoczenia rolnictwa w wartoœci dodanej produktów
spo¿ywczych. St¹d wzrost gospodarczy, który przek³ada siê pozytywnie na rozwój rolnictwa wi¹¿e
siê na ogó³ ze spadkiem znaczenia tego sektora w gospodarce. Mo¿na wyró¿niæ dwie zasadnicze
teorie w ekonomii objaœniaj¹ce to zjawisko. Pierwsza zwi¹zana jest z podejœciem popytowym i zwraca
108
Aleksander Grzelak
1
2006
2005
2004
2003
2002
2001
2000
1999
1998
1997
1996
1995
1994
1993
1992
1991
1990
%
uwagê na to, ¿e niska elastycznoœæ popytu na produkty ¿ywnoœciowe ogranicza mo¿liwoœci ekspansji sektora rolnego. Druga z kolei teoria eksponuje ró¿nice w wydajnoœci czynników produkcji oraz
proporcje zmian zasobów produkcyjnych pomiêdzy rolnictwem i ga³êziami pozarolniczymi. W warunkach transformacji gospodarki w Polsce mo¿na by uwzglêdniæ jeszcze jeden istotny czynnik przyspieszaj¹cy zmniejszenie siê udzia³u rolnictwa w PKB, tj. dezintegracjê gospodarki ¿ywnoœciowej.
Chodzi tu zw³aszcza o os³abienie powi¹zañ integracyjnych na linii gospodarstwo rolne – przetwórstwo, w rezultacie czego wzros³o ryzyko zbytu i pogorszenie pozycji rynkowej sektora rolnego.
W konsekwencji tych zjawisk rolnictwo „kurczy siê”, co nie oznacza, jak wskazuj¹ doœwiadczenia krajów rozwiniêtych, i¿ jednoczeœnie musi s³abn¹æ [Woœ 2001]. Wynika to z kolei z jego znaczenia w zaspokajaniu podstawowych potrzeb cz³owieka, nie tylko w zakresie konsumpcji ¿ywnoœci,
ale tak¿e dóbr publicznych (krajobraz, œrodowisko). W Polsce od 1990 roku mo¿na zaobserwowaæ
tak¿e na ogó³ spadkowy trend udzia³u rolnictwa w tworzeniu PKB (rys. 1). Uwagê zwraca wysokie
tempo jego spadku (ok.1% œredniorocznie), które sprawi³o ¿e badany wskaŸnik ju¿ na pocz¹tku
XXI w. by³ zbli¿ony do poziomu krajów rozwiniêtych. Uproszczeniem by³oby na podstawie tego
zjawiska wnioskowaæ o pozytywnych tendencjach rozwoju ca³ej gospodarki w Polsce, czy tzw.
nowoczesnych strukturach gospodarczych. Wskazuje to raczej na s³aboœæ rozwoju rolnictwa.
Znaczna bowiem skala zaanga¿owanych zasobów w tym sektorze w porównaniu do innych krajów
UE œwiadczy o jego niskiej wydajnoœci St¹d w rzeczywistoœci oddzia³ywanie rolnictwa na otoczenie w Polsce jest znacznie wiêksze ni¿ wynika³oby to z przedstawianych danych liczbowych.
Wynikaj¹ca z objêcia rolnictwa w Polsce instrumentami WPR poprawa sytuacji dochodowej nieco
os³abi³a spadkow¹ tendencjê w zakresie udzia³u rolnictwa w PKB. Nale¿y zwróciæ uwagê na to, ¿e
jeœli uwzglêdni siê zakres przep³ywów miêdzyga³êziowych i wynikaj¹ce st¹d powi¹zania z otoczeniem to wówczas znaczenie rolnictwa jest wiêksze1 .
Jedn¹ z przyczyn tak szybkiego spadku udzia³u rolnictwa w Polsce w procesach gospodarczych
by³o rozwarcie siê no¿yc cenowych na niekorzyœæ rolnictwa. Skutkowa³o to bardziej „rachunkowym”
(z uwagi na poziom i strukturê cen) ni¿ rzeczywistym (w znaczeniu, np. wolumenowym) spadkiem
znaczenia rolnictwa w Polsce po 1990 roku w gospodarce. Tak znaczne tempo obni¿enia siê udzia³u
rolnictwa w PKB mia³o swoje Ÿród³o m.in. w niedorozwoju otoczenia instytucjonalnego, aczkolwiek
warto pamiêtaæ, ¿e wynika to tak¿e z kolejnego etapu rozwoju gospodarki w Polsce w okresie transformacji. Jednoczeœnie z analiz bilansów przep³ywów miêdzyga³êziowych gospodarki w Polsce wynika, ¿e w latach 1990-2000 realna wartoœæ strumieni zasilaj¹cych rolnictwo uleg³a obni¿eniu o ok. 40%.
Oznacza to spadek popytu ze strony tego sektora na produkty i us³ugi pozarolnicze. Zatem przez
pryzmat udzia³u rolnictwa w PKB moglibyœmy stwierdziæ, ¿e zwiêkszenie aktywnoœci ekonomicznej
gospodarstw rolnych nie przyczyni³o siê do wzrostu roli rolnictwa w gospodarce, a do jego obni¿enia. Przy czym spadek ten wynika³ w wiêkszej mierze z czynników zewnêtrznych, w tym tak¿e relatywnie szybszego rozwoju sektorów pozarolniczych. Jednoczeœnie spowodowa³o to ograniczenie zdolnoœci rolnictwa do kreowania dochodów oraz produktu globalnego [Woœ 2004]. Tendencje te nie
oznaczaj¹ jednak¿e ograniczenia znaczenia tego sektora w polityce gospodarczej. Wskazywaæ na to
mog¹ pierwsze doœwiadczenia z integra10
cji z UE. Ponadto, nale¿y zauwa¿yæ, ¿e
8
zmniejszenie siê udzia³u rolnictwa w pro6
cesach gospodarczych powoduje ograniczone oddzia³ywanie tego sektora na
4
koniunkturê gospodarcz¹. W warunkach
2
wy¿szej aktywnoœci ekonomicznej gospo0
darstw rolnych zale¿noœci w tym zakresie
s¹ wyraŸniejsze, a ponadto przep³yw impulsów ekonomicznych przebiega z
Rysunek 1.Udzia³ rolnictwa w PKB w Polsce w latach
mniejsz¹ inercj¹.
1990-2006
Mo¿na przypuszczaæ, ¿e tendencja
ród³o: opracowanie w³asne na podstawie danych statystycznych GUS za lata 1990-2006.
dalszego obni¿enia udzia³u rolnictwa w
Dla przyk³adu udzia³ rolnictwa w ca³oœci popytu poœredniego w gospodarce wynosi³ 6,5% w 2000 r.
Znaczenie rolnictwa dla kszta³towania sytuacji gospodarczej w kraju. Wybrane problemy ...
109
PKB bêdzie w Polsce kontynuowana, przy znacznie ni¿szym tempie tego spadku. Czynników sprawczych tego procesu nale¿y upatrywaæ m.in. we wzroœcie stopnia przetworzenia ¿ywnoœci, jak równie¿ w relatywnie szybszym rozwoju sektorów pozarolniczych. Nie bez znaczenia mo¿e byæ tak¿e
przewidywany wzrost aktywnoœci pozarolniczej na obszarach wiejskich, który obni¿y relatywn¹
rolê dochodów z rolnictwa w dochodach gospodarstw domowych mieszkañców wsi. Nale¿y tak¿e
zauwa¿yæ, ¿e tak znaczne zasoby produkcyjne zaanga¿owane w rolnictwie w Polsce sprawiaj¹, ¿e
niska ich wydajnoœæ wp³ywa hamuj¹co na procesy wzrostowe w skali ca³ej gospodarki. Jednoczeœnie zmniejszenie udzia³u rolnictwa w zakresie tworzenia PKB nie oznacza automatycznie spadku
jego konkurencyjnoœci rynkowej. Chodzi bowiem o to, ¿e nie przes¹dza to o wzroœcie wydajnoœci
zaanga¿owanych czynników wytwórczych.
Oddzia³ywanie rolnictwa na politykê fiskaln¹ oraz na inflacjê
Zwi¹zki rolnictwa i polityki fiskalnej by³y przedmiotem wielu badañ naukowych [Czy¿ewski
2007]. Wystêpuj¹ tu sprzê¿enia, które oddzia³uj¹ na rozwój i konkurencyjnoœæ tego sektora. Poziom
i struktura wydatków bud¿etowych na rolnictwo zwi¹zana jest z wielkoœci¹ zaanga¿owanych w
nich zasobów wytwórczych, mo¿liwoœciami gospodarki w zakresie skali redystrybucji bud¿etowej,
jak i swego rodzaju consensusem politycznym (bud¿et uchwalany jest w drodze g³osowañ w
Sejmie i Senacie). Mog³oby siê wydawaæ, ¿e wzglêdnie wysokie wydatki bud¿etowe na rolnictwo
os³abiaj¹ mo¿liwoœci rozwojowe innych sektorów, jak i ograniczaj¹ wydatki na sferê spo³eczn¹,
edukacjê itd. Problem jest jednak¿e szerszy. Nale¿y tu bowiem uwzglêdniæ tak¿e kwestie tzw. „w¹skich garde³” w rozwoju ogólnogospodarczym, bezpieczeñstwa ¿ywnoœciowego (w wymiarze bilansowym, jaki jakoœciowym), wykorzystania zasobów produkcyjnych, dostarczania przez rolnictwo dóbr publicznych (zachowanie ekosystemów, krajobrazu, kultury), czy te¿ wielkoœci zasobów
pracy zaanga¿owanych w rolnictwie (wymiar spo³eczny). Z kolei perspektywy szerszego wykorzystania produkcji w rolnictwie na cele poza¿ywnoœciowe, g³ównie bioenergii, stanowiæ mog¹ w
przysz³oœci o istotnym znaczeniu tego sektora w zakresie bezpieczeñstwa energetycznego kraju.
Tak wiêc wybory w zakresie wielkoœci bud¿etu na cele rolne i tym samym charakteru (ekspansywnego b¹dŸ restrykcyjnego) polityki fiskalnej [Czy¿ewski, Grzelak 2002] maj¹ w gruncie rzeczy charakter strategiczny w zakresie rozwoju spo³eczno-ekonomicznego danego kraju.
W Polsce w okresie 1990-2001 mieliœmy do czynienia ze spadkow¹ tendencj¹ w zakresie udzia³u
wydatków bud¿etowych na rolnictwo i gospodarkê ¿ywnoœciow¹. O ile w 1990 roku wynosi³y one
4,8%, to w 2001 roku by³o to zaledwie 1,9%. Wi¹za³o siê to z marginalizowaniem tego sektora w
polityce gospodarczej. W konsekwencji procesy jego modernizacji mia³y niewielki zasiêg i dotyczy³y niewielkiej grupy gospodarstw rolnych. Nale¿y tu zauwa¿yæ, ¿e tempo spadku udzia³u rolnictwa w polityce fiskalnej by³o podobne do obni¿enia jego roli w zakresie tworzenia PKB w tym
okresie. Oznacza to, ¿e wsparcie bud¿etowe zamiast aktywnie wspieraæ rozwój rolnictwa, podnoszenie jego wydajnoœci dostosowa³o siê biernie do sytuacji ogólnogospodarczej. Dopiero od roku
2001 wydatki bud¿etowe na ten sektor systematycznie ros³y osi¹gaj¹c w roku 2007 poziom 5,6%
(bez œrodków unijnych i KRUS), a ze wsparciem unijnym 6,5%. Wynika³o to z dostosowañ instrumentów wsparcia rolnictwa do WPR [Czy¿ewski, Henisz-Matuszczak 2004], jak i wspó³finansowania funduszy i programów unijnych. Jednoczeœnie po 1990 roku udzia³ wydatków bud¿etowych na
rolnictwo i gospodarkê ¿ywnoœciow¹ wraz ze œrodkami przeznaczonymi na finansowanie KRUS
by³ wzglêdnie podobny z tendencj¹ do spadku znaczenia œrodków na ubezpieczenia rolników
zarysowan¹ od koñca lat 90. XX w. Nale¿y tu zaznaczyæ, ¿e œrodki bud¿etowe na rolnictwo w coraz
wiêkszym zakresie finansowane s¹ ze œrodków unijnych2 . St¹d ich znaczenie w zakresie alternatywnych wyborów dla wydatków bud¿etowych jest wzglêdnie ni¿sze.
Szczególn¹ rolê odegra³o rolnictwo w Polsce po 1990 roku w zakresie oddzia³ywania na obni¿anie
inflacji. £¹czny wzrost cen produktów sprzedawanych przez rolników w latach 1990-2006 stanowi³ ok.
60% wzrostu cen towarów i us³ug konsumpcyjnych. U³atwi³o to realizacjê deflacyjnej strategii gospodarczej. Paradoksalnie niedorozwój instytucjonalny, s³aby rozwój procesów integracyjnych w
2
O ile w 2001 roku by³o to 20,5% to w 2006 roku 46,7% [Czy¿ewski 2007]
110
Aleksander Grzelak
rolnictwie wspiera³y te zjawiska. Jednoczeœnie udzia³ wydatków na ¿ywnoœæ w wydatkach gospodarstw domowych kszta³tuje siê w Polsce na doœæ wysokim poziomie (ok. 28%), co sprawia, ¿e zmiany
cen ¿ywnoœci maj¹ istotne znaczenie dla sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych. Upraszczaj¹c, mo¿emy stwierdziæ, i¿ w latach 1990-2003 mechanizm makroekonomiczny, g³ównie zwarcia no¿yc
cenowych i utrzymywanie wysokich realnych stóp procentowych zapewniaj¹cych przez aprecjacjê
z³otówki korzystne warunki dla importu ¿ywnoœci, przyczynia³ siê do obni¿ania poziomu inflacji,
kosztem pogorszenia konkurencyjnoœci i rozwoju producentów rolnych.
Od 2006 roku odnotowano zwiêkszenie cen ¿ywnoœci i produktów rolnych, nie tylko w Polsce,
ale tak¿e w pozosta³ych krajach UE. Wynika³o to ze wzrostu popytu na ¿ywnoœæ przez kraje
rozwijaj¹ce siê o du¿ym potencjale ludnoœciowym (Chiny, Indie, Pakistan), niekorzystnych warunków agrometeorologicznych, zwiêkszenia popytu na produkty rolnicze poza¿ywnoœciowe (g³ównie
wykorzystane w celu produkcji biopaliw). Niewykluczone, ¿e w przysz³oœci nast¹pi zahamowanie
trendu relatywnego tanienia produktów rolniczych, a jednoczeœnie bêdzie mia³ miejsce wzrost konkurencyjnoœci pomiêdzy ¿ywnoœciowym i poza¿ywnoœciowym wykorzystaniem u¿ytków rolnych.
Wp³yw rolnictwa na rynek pracy
Konsekwencje aktywnoœci ekonomicznej gospodarstw rolnych bezpoœrednio przek³adaj¹ siê
na sferê spo³eczn¹. G³ównie chodzi tu o rynek pracy, migracje wewnêtrzne ludnoœci pomiêdzy
miastem a wsi¹. W warunkach transformacji problemem pierwszoplanowym by³a kwestia nadwy¿kowych zasobów pracy na wsi. Rolnictwo tworzy mo¿liwoœci zagospodarowania tych zasobów. W
wyniku zmian ustrojowych znaczna czêœæ dotychczasowych dwuzawodowców przesz³a na wy³¹czne utrzymanie z rolnictwa. W innych warunkach czêœæ tych ludzi zasili³aby grupê bezrobotnych. Jak zauwa¿a Woœ [2005], model rozwoju jaki wybierze rolnictwo w Polsce bêdzie mia³ nawet
decyduj¹ce znaczenie dla ewolucji aktywnoœci zawodowej w ca³ym rolnictwie UE, z uwagi na
znaczne zasoby pracy zaanga¿owane w tym sektorze. Wskazuje to na wagê skutków spo³ecznych
relacji gospodarstw rolnych w Polsce z otoczeniem. Pomimo, i¿ tendencja do spadku liczby ludnoœci zwi¹zanej z rolnictwem jest prawid³owoœci¹ rozwoju rolnictwa, to w konsekwencji rosn¹cej
z³o¿onoœci wzajemnych powi¹zañ rolnictwa z otoczeniem wzrasta rola czynnika ludzkiego w sensie
jakoœciowym (wiedza, kwalifikacje) [Klepacki 2006].
Z wyników PSR z roku 1996 wynika, ¿e od 1988 roku do 1996 roku liczba osób pracuj¹cych na
wsi w gospodarstwie rolnym wzros³a œrednio o 13,1%. Z kolei liczba osób ³¹cz¹cych pracê w swoim
gospodarstwie z prac¹ dodatkow¹ zmniejszy³a siê w tym okresie o 12,7%, natomiast w przypadku
pracuj¹cych wy³¹cznie poza gospodarstwem spad³a o 48%. Jednoczeœnie pomiêdzy latami 1996 i
2002 odnotowano zwiêkszenie liczby gospodarstw (o ok. 24%), w których dochody z rolnictwa nie
by³y dominuj¹ce (poni¿ej 50%), podczas gdy w 2005 r. odsetek gospodarstw domowych, w których dochody z dzia³alnoœci rolniczej by³y dominuj¹ce wynosi³ 26,9%. W konsekwencji tylko ok.
59% ludnoœci zamieszkuj¹cej wieœ by³o w 2002 roku bezpoœrednio zwi¹zane z rolnictwem, z kolei
liczbê pe³nozatrudnionych w gospodarstwach rolnych szacowaæ mo¿na na 2,2 mln osób, a pracuj¹cych wy³¹cznie w swoim gospodarstwie na 3,2 mln osób [Zegar 2006].
W warunkach kapita³och³onnego typu rozwoju gospodarki wzrost wydajnoœci pracy prowadzi
na ogó³ do napiêæ na rynku pracy, a to z kolei stanowi barierê dla odp³ywu nadwy¿kowych zasobów z rolnictwa i poprawy jego konkurencyjnoœci. St¹d wzglêdnie niska towarowoœæ gospodarstw
rolnych zapewnia³a równowagê spo³eczn¹ na obszarach wiejskich na niskim poziomie dochodowym. Rozwój bowiem pozarolniczych miejsc pracy na wsi by³ wci¹¿ niewystarczaj¹cy do potrzeb.
Zmiany w zakresie relacji gospodarstw rolnych z rynkiem wywieraj¹ tak¿e wp³yw na procesy
migracyjne pomiêdzy miastem i wsi¹ i tym samym sieæ osiedleñcz¹. W okresie transformacji gospodarczej procesy migracyjne by³y ograniczane przez barierê zatrudnienia oraz wzglêdnie trudn¹ sytuacj¹ na rynku mieszkaniowym w mieœcie. Do roku 2000 odnotowano w Polsce ujemne saldo migracji
na pobyt sta³y na wieœ. Sytuacja zmieni³a siê od 2001 roku, kiedy wiêkszy by³ nap³yw ni¿ odp³yw osób
na wieœ. Mo¿na by³oby st¹d wnioskowaæ raczej o wzroœcie zainteresowania wsi¹ ni¿ rolnictwem
wœród mieszkañców miast. W zdecydowanej wiêkszoœci bowiem przypadków dotyczy³o to zamieszkania typu rezydencjalnego, czy siedliskowego, szczególnie w okolicach wiêkszych miast [Heffner,
Znaczenie rolnictwa dla kszta³towania sytuacji gospodarczej w kraju. Wybrane problemy ...
111
Rosner 2006]. Dodatnie saldo migracji na wsi wi¹za³o siê z wyraŸnie ograniczonym odp³ywem osób,
co zwi¹zane jest m.in. z brakiem poczucia stabilizacji pracy w mieœcie [Sikorska 2004].
Omawiane powy¿ej nowe jakoœciowo zjawiska stanowi¹ przyczynek do rozwa¿añ na temat
atrakcyjnoœci pozaprodukcyjnej obszarów wiejskich, charakteru rozwoju rolnictwa, czy „wiejskoœci” jako pozytywnej wartoœci cywilizacyjnej [Wilkin 2003]. Nale¿y s¹dziæ bowiem, ¿e intensywny
rozwój rolnictwa rozumiany jako industrialny nie przyczynia siê do wzrostu zainteresowania mieszkañców miast osiedlaniem siê na terenach wiejskich. Obszary te posiadaj¹ potencja³ wytwarzania
szerokiego zestawu dóbr publicznych [Adamowicz 2004], które s¹ szczególnie cenne ze spo³ecznego punktu widzenia, tj uroku wsi jako miejsca do zamieszkania. Mo¿e to z kolei tworzyæ rentê
œrodowiskow¹, która zwiêksza cennoœæ ziemi niewykorzystywanej rolniczo na obszarach wiejskich
[Czy¿ewski, Henisz 2004]. Dlatego skorzystanie w polskim przypadku ze swoistej renty zacofania,
skojarzenie elementów produkcyjnych oraz krajobrazowych, czy œrodowiskowych mo¿e byæ atutem obszarów wiejskich. A to z kolei mo¿e wp³ywaæ pozytywnie na dywersyfikacjê aktywnoœci
ekonomicznej tych regionów.
Podsumowanie
–
–
–
–
–
Przedstawione rozwa¿ania sk³aniaj¹ do kilku konkluzji:
relatywny spadek udzia³u rolnictwa w tworzeniu PKB jest prawid³owoœci¹ uniwersaln¹, zwi¹zan¹ z procesami rozwojowymi gospodarek; nie oznacza to jednak¿e automatycznie marginalizacji tego sektora i obni¿enia konkurencyjnoœci wzglêdem pozosta³ych sektorów, czy obni¿enia jego oddzia³ywania na sytuacjê makroekonomiczn¹; wynika to, m.in. ze zmian funkcji
rolnictwa i obszarów wiejskich, potencjalnych mo¿liwoœci wzrostu wydajnoœci zasobów czynników wytwórczych, jak i poza¿ywnoœciowego wykorzystania produktów rolnych,
zwiêkszenie roli rolnictwa w polityce fiskalnej od 2001 roku nie nale¿y uto¿samiaæ z ograniczeniem wydatków bud¿etowych na inne cele publiczne; wynika to bowiem w znacznej mierze ze
wzrostu ich wspó³finansowania ze œrodków unijnych; ponadto zwiêkszone wsparcie rolnictwa
powinno oddzia³ywaæ zwrotnie na zwiêkszenie wydajnoœci tego sektora, jego modernizacjê,
zmniejszanie dysparytetów dochodowych w spo³eczeñstwie, jak i cen ¿ywnoœci,
odnotowano istotne oddzia³ywanie rolnictwa na sytuacjê na rynku pracy; mo¿na stwierdziæ, ¿e
rolnictwo i wieœ absorbuj¹c niekorzystne skutki spo³eczne transformacji gospodarczej i utrzymuj¹c przez to zwiêkszone zasoby pracy w postaci bezrobocia utajonego3 , spe³ni³o rolê katalizatora w przemianach gospodarczych, co pogarsza³o jego konkurencyjnoœæ rynkow¹; sytuacja
ta powodowa³a tak¿e wzrost sektora gospodarstw rolnych o marginalnym znaczeniu produkcji
rolniczej, co nie oznacza spadku ich roli w kszta³towaniu sfery spo³ecznej, kulturowej i œrodowiskowej na obszarach wiejskich; relatywnie niskie kwalifikacje mieszkañców wsi sprawiaj¹, i¿ w
czêœci bezrobocie to wynika z powodów strukturalnych,
znaczny by³ tak¿e wp³yw rolnictwa na hamowanie inflacji w okresie transformacji gospodarczej; relatywnie niski zakres rozwoju procesów integracyjnych w rolnictwie, niedorozwój otoczenia instytucjonalnego przyczynia³y siê do pogorszenia relacji cenowych dla tego sektora,
a z drugiej strony do obni¿enia inflacji; mimo wszystko w warunkach relatywnie wysokiego
udzia³u wydatków na ¿ywnoœæ w bud¿etach gospodarstw domowych kszta³towanie siê cen
¿ywnoœci, w tym nawet umiarkowane ich wzrosty, maj¹ istotne znaczenie dla sytuacji ekonomicznej gospodarstw domowych,
mo¿na wyraziæ przypuszczenie, ¿e w przysz³oœci nast¹pi zwiêkszenie roli rolnictwa i obszarów
wiejskich w systemie ekonomiczno-spo³ecznym. Wi¹zaæ to mo¿na z ewolucj¹ instrumentów
wsparcia WPR w kierunku proœrodowiskowym, jak i wzrostem zainteresowania obszarami wiejskim wœród spo³ecznoœci miejskich, co w Polsce znalaz³o swoje odzwierciedlenie m.in. w dodatnim saldzie migracji na tych terenach.
Literatura
3
Bezrobocie to wynika z braku alternatywnych mo¿liwoœci pracy poza rolnictwem, jak równie¿ z uwarunkowañ legislacyjnych, tj. braku mo¿liwoœci zarejestrowania jako bezrobotnego w UP w przypadku posiadania 2
ha, co dotyczy tak¿e cz³onków gospodarstwa rolnego.
112
Aleksander Grzelak
Adamowicz M. 2004: Wielofunkcyjne gospodarstwa rolne jako podmiot w rozwoju wsi i rolnictwa. [W:] Wiejskie gospodarstwa domowe w obliczu problemów transformacji, integracji i globalizacji (pod red. Adamowicza M.). Wyd. SGGW, Warszawa, s. 39.
Czy¿ewski A. (red.) 2007: Uniwersalia polityki rolnej w gospodarce rynkowej; ujêcie makro- i mikroekonomiczne. Wyd. AE w Poznaniu, Poznañ.
Czy¿ewski A., Grzelak A. 2002: Wp³yw polityki monetarnej i fiskalnej na pozycjê rolnictwa w okresie
transformacji. Wieœ i Rolnictwo, Nr 2.
Czy¿ewski A., Henisz-Matuszczak A. 2004: Rolnictwo Unii Europejskiej i Polski. Wyd. AE w Poznaniu,
Poznañ.
Heffner K., Rosner A. 2006: Wybrane koncepcje i mo¿liwoœci rozwoju obszarów wiejskich po dekadzie transformacji w Polsce. [W:] Wieœ i rolnictwo w procesie zmian (pod red. Soko³owskiej S.). Wyd. Uniwersytetu
Opolskiego, Opole.
Klepacki B. 2006: Tendencje zmian w zatrudnieniu i liczbie gospodarstw o zró¿nicowanym obszarze w pañstwach Unii Europejskiej w latach 1990-2003. Roczniki Naukowe SERiA, Tom VIII, z.4, s. 163.
Sikorska A. 2004: Gospodarstwa bez produkcji towarowej w spo³eczno-ekonomicznej strukturze wsi. Zagadnienia Ekonomiki Rolnej, Nr 2, s. 17.
Tomczak F. 2004: Od rolnictwa do agrobiznesu. Transformacja gospodarki rolniczo-¿ywnoœciowej Stanów Zjednoczonych Ameryki Pó³nocnej. Wyd. SGH, Warszawa, s. 210.
Wilkin J. (red.) 2003: Podstawy strategii zintegrowanego rozwoju rolnictwa i obszarów wiejskich. Wyd. UW,
Warszawa.
Woœ A. 2001: Konkurencyjnoœæ wewnêtrzna rolnictwa. IERiG¯, Warszawa.
Woœ A. 2004: W poszukiwaniu modelu rozwoju polskiego rolnictwa. IERiG¯, Warszawa, s. 137.
Woœ A. 2005: Mo¿liwoœci prowadzenia przez Polsk¹ Narodowej Polityki Rolnej w ramach Wspólnej Polityki
Rolnej. IERiG¯, Warszawa, s. 13.
Zegar J. 2006: ród³a utrzymania rodzin zwi¹zanych z rolnictwem. IERiG¯, Warszawa.
Summary
The main aim of the article is effort of qualification of influence of agriculture for formation of economic
situation in Poland after 1990. The fall of share of agriculture in creating of the GDP is the universal regularity
and it does not mean his lowering of the competitiveness in relation to other sector, or the decrease of his influence
on macroeconomics situation. One has stated that increase of share of agriculture in fiscal policy since 2001 one
should not identify with limitation of budgetary expense on other public purposes. So, it results with growth of
their co-sponsorship from union means. Besides, increased supporting should affect reflexive on capacity of
production factors in agriculture, modernization, as well as decrease in disparities in the society. One has noticed
essential influence of agriculture on labor market. One can notice, that agriculture and country, absorbing the
unfavorable social results of economic transformation and keep by this enlarged supplies of work in form of
hidden unemployment, fulfill the part of catalyst in economic changes, which worsened his market competitiveness. The considerable influence of agriculture was also on limitation of inflation in period of economic transformation.
Adres do korespondencji:
dr Aleksander Grzelak
Akademia Ekonomiczna w Poznaniu
Katedra Makroekonomii i Gospodarki ¯ywnoœciowej
Al. Niepodleg³oœci 10
60-967 Poznañ
tel. (0 61) 854 30 17
e-mail: [email protected]