Strategie integracyjne wobec mniejszości narodowych i

KOMENTARZE
Redakcja: Anna Visvizi
Nr 5/2016 (2016-04-27) © IEŚW
Aleksandra Kuczyńska-Zonik
Strategie integracyjne wobec mniejszości narodowych i etnicznych na Litwie, Łotwie, w Estonii i Gruzji
[część 1]
Mniejszości narodowe i etniczne na Łotwie i w Estonii stanowią ok. jednej trzeciej
mieszkańców; przeważająca większość to Rosjanie (lub szerzej – mniejszość
rosyjskojęzyczna). W Gruzji udział mniejszości etnicznych i narodowych wynosi 17%,
podobnie jak na Litwie (15,8%). Zarówno Łotwa, jak i Estonia opracowały własne strategie
integracyjne już w 2000 r. Gruzja i Litwa stosunkowo niedawno podjęły działania
integracyjne wobec mniejszości. Każde z państw wykorzystuje w tym celu inne metody.
Wojna na Ukrainie oraz wynikająca z wojny hybrydowej obawa przed wpływami Rosji w tych
państwach spowodowały, że kwestia integracji mniejszości narodowych i etnicznych stała
się bardziej aktualna.
Po odzyskaniu niepodległości przez Litwę, Łotwę, Estonię i Gruzję polityka narodowościowa tych państw
zdeterminowana była przez ich doświadczenia historyczne związane z przynależnością do Związku
Radzieckiego. Stosunkowo restrykcyjne strategie wobec mniejszości narodowych i etnicznych obrały
Łotwa i Estonia. W tych państwach obywatelstwo przywrócono jedynie tym osobom, które posiadały je
przed 16/17 czerwca 1940 r., oraz ich potomkom. Przedstawiciele mniejszości, zwłaszcza
rosyjskojęzycznej, którzy znaleźli się na Łotwie lub w Estonii w wyniku polityki migracyjnej ZSRR, otrzymali
status „nieobywatela” (łot. Nepilsoņi; est. Kodakondsuseta isik). Status ten oznaczał przede wszystkich
zezwolenie na pobyt i pracę na terytorium tych krajów oraz prawo posługiwania się paszportami
radzieckimi, które później wymieniono na dokument podróżny, tzw. alien’s passport. Przyczyną takiego
podejścia do praw mniejszości etnicznych i narodowych była próba zabezpieczenia się przed
ewentualnymi tendencjami separatystycznymi oraz związana z tym potrzeba szybkiej asymilacji
mniejszości. Nie uniknięto jednak napięć i rodzących się na tym tle podziałów społecznych związanych z
obecnością, prawami i roszczeniami przedstawicieli mniejszości narodowych. Pojawiły się również obawy,
że podziały te zostaną wykorzystane przez Rosję w celu destabilizacji politycznej w obu krajach oraz w
rezultacie – do osłabienia pozycji tych krajów na scenie międzynarodowej.
Litwa, Łotwa, Estonia i Gruzja charakteryzują się znacznym zróżnicowaniem etnicznym
i narodowościowym. Na Łotwie i w Estonii mniejszości narodowe stanowią ok. jednej trzeciej
mieszkańców, z czego przeważająca większość to Rosjanie (lub szerzej – mniejszość rosyjskojęzyczna). To
oni wykazują najmniejszą podatność na strategie integracyjne. Wynika to głównie ze słabej znajomości
języka państwowego. Stanowi to główny problem integracyjny, podobnie jak dominacja języka
rosyjskiego wśród mniejszości, zwłaszcza wśród osób starszych, stąd też działania strategiczne władz
łotewskich, estońskich i gruzińskich skoncentrowane były właśnie na kwestii języka.
Na Łotwie i w Estonii długofalowa strategia integracyjna wobec mniejszości została opracowana w 2000 r.,
jednak każde z państw wykorzystywało w tym celu inne metody. W pierwszych latach po odzyskaniu
niepodległości polityka Estonii wobec mniejszości narodowych i etnicznych zmierzała ku polaryzacji
społeczeństwa i marginalizacji mniejszości. Dopiero od II poł. lat 90. podstawowym celem władz
estońskich w tym zakresie stało się zwiększenie spójności społecznej poprzez niwelowanie różnic między
grupami. Novum było potraktowanie integracji społecznej jako procesu oddziaływania na społeczeństwo
jako całość. Podejście to zakładało wspieranie postaw narodowo-państwowych, tzn. działania dotyczyły
zarówno integracji mniejszości ze społeczeństwem (powstawały kluby językowe z bezpłatną nauką
ul. Niecała 5 ▪ 20-080 Lublin ▪ tel.: 81 532 2907 ▪ www.iesw.lublin.pl/komentarze/ ▪ [email protected]
estońskiego), solidarności, jak i promocji tolerancji i różnorodności wśród mieszkańców. Stymulowano
także wzrost świadomości państwowej, tworząc odpowiednie kanały telewizyjne i programy w języku
rosyjskim (powstała państwowa telewizja ETV+). W ten sposób osłabiono wpływ mediów rosyjskich na
rosyjskojęzyczną mniejszość zamieszkującą Estonię. Efekty były zadowalające: wzrósł poziom znajomości
języka estońskiego, media państwowe stały się bardziej przystępne, podniósł się poziom zaufania
społecznego między różnymi grupami etnicznymi, a także zmalał odsetek osób nieposiadających
obywatelstwa (obecnie wynosi on 6,1%). Ponadto zniwelowano różnice w dostępie do rynku pracy.
Zmiany dotyczyły zwłaszcza osób rosyjskojęzycznych, którym znajomość języka estońskiego umożliwiła
lepszą adaptację w społeczeństwie.
Jeśli chodzi o przykład Łotwy, władze tego kraju były zdania, że integracja społeczeństwa jest możliwa
jedynie drogą osłabienia czynników różnicujących i wzmocnienia elementów jednoczących, czyli poprzez
wprowadzenie obowiązkowej nauki w języku łotewskim, obniżenie statusu języka rosyjskiego w sferze
publicznej oraz działania na rzecz zmniejszenia liczby osób bez obywatelstwa. Od wczesnych lat 90.
skupiono się na podnoszeniu kompetencji językowych i poziomu edukacji wśród mniejszości narodowych
i etnicznych, których celem miał być wzrost efektywności polityki naturalizacji. Sukcesywnie ograniczano
prawa mniejszości narodowych i etnicznych: eliminując język rosyjski w kontaktach urzędowych (1992) i
sferze publicznej (1999), wprowadzając limity na uzyskanie obywatelstwa (1994) oraz redukując
nauczanie w języku rosyjskim w szkołach państwowych i samorządowych na korzyść języka łotewskiego
(1998, 2004).
Nieco inaczej przedstawia się sytuacja w Gruzji. Zasadnicza różnica między nią a Łotwą i Estonią polega na
tym, że Gruzja nie jest członkiem Unii Europejskiej (UE), jednak pod auspicjami Rady Europy i UE realizuje
projekt Civic Integration of National Minorities in Georgia and the European Charter for regional or
minority languages (ECRML). Jego celem jest m.in. ratyfikacja ECRML przez Gruzję. Gruzja, wspierana
przez United States Agency for International Development (USAID), zobowiązała się również do
wprowadzenia wieloletniej strategii National Integration and Tolerance in Georgia Program (NITG).
Kluczowe stały się działania w sześciu zakresach: prawa, edukacji i nauki języka państwowego, mediów i
dostępu do informacji, aktywności politycznej i społeczeństwa obywatelskiego, integracji społecznej
i regionalnej, a także tożsamości etnicznej i kulturowej. Chociaż poziom partycypacji mniejszości
narodowych i etnicznych w życiu publicznym w Gruzji utrzymuje się na niskim poziomie, można dostrzec
pozytywne zmiany w kierunku spójności społecznej.
Trudno jednoznacznie ocenić efekty strategii integracyjnych wdrażanych na Łotwie, w Estonii i Gruzji. W
państwach bałtyckich mniejszość rosyjska jest wewnętrznie zróżnicowana pod względem statusu
społecznego i ekonomicznego. W dalszym ciągu znaczny odsetek mieszkańców stanowią osoby bez
obywatelstwa. Na Łotwie wynosi on aż 14%. Na Łotwie mniejszość rosyjskojęzyczna aktywnie uczestniczy
w życiu politycznym państwa poprzez własne partie polityczne. Coraz częściej zabiera głos także na forum
instytucji europejskich. Widoczne są jednak zmiany dotyczące stopnia integracji mniejszości. Może to
świadczyć o wyodrębnianiu się „bałtyckiej” lub szerzej – „europejskiej” tożsamości rosyjskojęzycznych
mieszkańców w odróżnieniu od rosyjskojęzycznych obywateli Rosji.
Wobec wyzwań wojny hybrydowej i roszczeń ze strony Rosji, Litwa, Łotwa, Estonia i Gruzja są szczególnie
zainteresowane uregulowaniem kwestii mniejszości narodowych z dwóch powodów. Po pierwsze,
działania Rosji mające na celu wpłynięcie na poglądy mniejszości etnicznych nie słabną; po drugie,
poddane im jest również podatne na rosyjską propagandę starsze pokolenie Litwinów, Łotyszy,
Estończyków czy Gruzinów wychowanych w okresie „okupacji radzieckiej”. Władze omawianych państw
rozumieją potrzebę respektowania praw mniejszości narodowych i etnicznych, chociaż trudno pogodzić
ją z koniecznością utrzymania bezpieczeństwa i jedności państwa. Rosja może wykorzystać ten dylemat,
aby osłabić pozycję państw na scenie międzynarodowej oraz aby zdestabilizować ich sytuację
wewnętrzną.
ul. Niecała 5 ▪ 20-080 Lublin ▪ tel.: 81 532 2907 ▪ www.iesw.lublin.pl/komentarze/ ▪ [email protected]