POJĘCIE I FUNKCJE BUDŻETU PAŃSTWA

POJĘCIE I FUNKCJE BUDŻETU PAŃSTWA
Budżet państwa jest to plan finansowy zawierający dochody i
wydatki państwa związane z realizacją przyjętej polityki
społecznej, gospodarczej i obronnej.
Funkcja fiskalna – polega na gromadzeniu dochodów
budżetowych (pochodzących głównie z podatków)
umożliwiających utrzymanie aparatu państwowego oraz
realizację określonych zadań
Funkcja redystrybucyjna umożliwia dokonywanie pożądanych
zmian w podziale dochodu narodowego, takich jak np.
zmniejszanie
dysproporcji
w
poziomie
rozwoju
gospodarczego różnych regionów oraz niwelowanie
nadmiernego zróżnicowania dochodów różnych grup
społecznych i tworzenie warunków bezpieczeństwa socjalnego
dla grup najuboższych. Realizację tej funkcji zapewnia system
podatkowy oraz wydatki budżetowe, dokonywane głównie w
formie tzw. transferów.
Funkcja stymulacyjna polega na oddziaływaniu dochodów i
wydatków budżetu państwa na życie gospodarcze i społeczne.
Za pomocą odpowiednio skonstruowanych systemów
podatkowych oraz wydatków budżetowych można np.
wpływać na poziom dochodu narodowego i zmiany
strukturalne w gospodarce, kształtować poziom akumulacji i
tempo wzrostu gospodarczego, regulować poziom i kierunki
konsumpcji.
BUDŻET CENTRALNY A BUDŻETY LOKALNE
We współczesnej gospodarce obserwuje się wzrost zadań
realizowanych przez władze lokalne. Niedobory budżetów lokalnych
staja się coraz bardziej dotkliwe, systematycznie wzrasta więc rola
źródeł uzupełniających, a zwłaszcza subwencji z budżetu centralnego.
Dzięki tej redystrybucji możliwe staje się:
pokrycie wydatków, do których władze lokalne są ustawowo
zobowiązane (utrzymanie dróg, ochrona porządku publicznego),
ukierunkowanie działalności lokalnej zgodnie z założeniami
polityki społeczno-gospodarczej państwa,
zmniejszenie dysproporcji między różnymi regionami kraju.
ZASADY POLITYKI BUDŻETOWEJ
1. Zasada rocznego budżetowania – plan dochodów i wydatków
budżetowych obejmuje okres jednego roku
2. Zasada zupełności – budżet obejmuje wszystkie dochody i
wydatki państwa
3. Zasada jedności – budżet powinien tworzyć jedną całość, tzn.
wszystkie dochody i wydatki powinny być ujęte w jednym
zestawieniu
4. Zasada jawności – budżet powinien być podany do publicznej
wiadomości
5. Zasada równowagi budżetowej – polega na dążeniu do tego,
żeby bieżące dochody z podatków i z innych źródeł napływające
do budżetu centralnego były wystarczające do pokrycia płatności
za produkty i usługi finansowane przez rząd, płatności
transferowych i innych wydatków budżetowych.
DOCHODY BUDŻETU PAŃSTWA. PODATKI
Źródłami dochodów budżetowych państwa są podatki, cła, dochody ze
sprzedaży prywatyzowanych przedsiębiorstw, opłaty skarbowe,
sądowe, notarialne i inne. Podstawą dochodów są podatki.
PODATKI są to przymusowe, bezzwrotne i nieodpłatne świadczenia
pieniężne pobierane przez państwo na podstawie przepisów prawa w
celu uzyskania dochodów na pokrycie wydatków państwowych.
Podatki uzasadnia się koniecznością:
- zdobycia pieniędzy na finansowanie wydatków sektora
publicznego,
- dokonywania redystrybucji dochodów między różne sektory
gospodarki i grupy ludności dysponujące różnymi dochodami,
- ograniczania konsumpcji niektórych produktów (akcyza),
- wykorzystania ich jako narzędzia polityki antycyklicznej i
antyinflacyjnej.
Biorąc pod uwagę przedmiot opodatkowania wyodrębnia się:
1) podatki dochodowe, czyli pobierane od dochodów osobistych
ludności oraz od dochodów osób prawnych,
2) podatki konsumpcyjne, czyli nakładane na produkty i usługi
będące przedmiotem obrotu,
3) podatki majątkowe, płacone od posiadanego majątku oraz od
przenoszenia praw do majątku.
Często stosowany jest podział na podatki bezpośrednie (nakładane na
dochody i majątek) i pośrednie (nakładane na wydatki).
Obciążenia podatkowe mogą być naliczane proporcjonalnie,
progresywnie lub degresywnie.
Podatki obciążające ludność wykazują w gospodarce rynkowej
długookresową tendencję wzrastającą.
Wspólną cechą polityki podatkowej prowadzonej współcześnie w
krajach wysoko rozwiniętych jest niski udział podatków od dochodów
przedsiębiorstw w dochodach budżetu państwa.
KRZYWA LAFFERA
Krzywa ta pokazuje od strony teoretycznej zależność między
wpływami do budżetu z tytułu podatków a wysokością stopy
podatkowej.
Tmax
T2
T1
0
t 1 t2
t3
t4 t5 100
Przy stopie opodatkowania równej 0 i 100% przychody budżetowe z
podatków są równe 0, a stopom opodatkowania z przedziału od 0 do
100% odpowiadają różne dodatnie poziomy przychodów z podatków,
włącznie z poziomem ,maksymalnym.
Zasady na których powinien się opierać dobry system podatkowy (A.
Smith, 1776):
podatki powinny być sprawiedliwe i nie powinny przekraczać
możliwości podatnika,
wysokość podatków powinna być z góry określona,
sposób i warunki płatności powinny być wygodne dla płatnika,
koszty poboru podatku powinny być niskie, a podatki nie
powinny wpływać hamująco na aktywność i przedsiębiorczość
podatników
WYDATKI BUDŻETU PAŃSTWA
Z punktu widzenia przeznaczenia można wyodrębnić trzy grupy
wydatków budżetowych:
1. związane z tradycyjnym pełnieniem przez państwo takich
funkcji jak: obrona narod., administr. i wymiar sprawiedliwości,
2. związane z realizacją celów społecznych „państwa dobrobytu”
(oświata, kultura, ochrona zdrowia itp.)
3. wynikające z pełnienia funkcji interwencyjnych w gospodarce
Wydatki budżetowe charakteryzują się wysokim stopniem inercji.
Zarówno ograniczenie absolutnych rozmiarów tych wydatków jak i
zahamowanie tempa ich wzrostu w praktyce jest bardzo trudne.
Utrzymywanie, a nawet rozszerzanie wydatków budżetowych
uzasadniane jest wieloma względami natury ekonomicznej
(subsydiowanie produkcji rolnej, przedsiębiorczości, rozwój
technologii).
Bardzo trudnym zabiegiem jest również zmniejszenie wydatków na
cele socjalne.
Zwiększanie podatków :
jest trudne do przeforsowania w parlamencie,
osłabia bodźce do pracy,
zmniejsza popyt konsumpcyjny,
ogranicza możliwości inwestycyjne,
zniechęca do podejmowania inwestycji.
Presja na wzrost wydatków budżetowych przy ograniczonych
możliwościach zwiększenia dochodów prowadzi do powstania
deficytu budżetowego oraz prób jego likwidacji m.in. przez zaciąganie
pożyczek u społeczeństwa. W ten sposób poważną i trwałą pozycją w
budżecie wielu rozwiniętych gospodarczo krajów stają się wydatki
związane z obsługą długu publicznego.
MNOŻNIKOWY EFEKT WYDATKÓW, PODATKÓW I
ZRÓWNOWAŻENIA BUDŻETU
Y=C+I+G
Y - część dochodu narodowego,
G - produkty i usługi zakupione przez państwo,
I – zakupy dóbr inwestycyjnych
C – wydatki konsumpcyjne gospodarstw domowych
1. Mnożnik wydatków budżetowych (mg) – wskazuje ile razy
przyrost dochodu jest większy od przyrostu wydatków
rządowych na produkty i usługi. Podstawową formułę mnożnika
można przedstawić:
1
mg = -------1 - ksk
ksk – krańcowa skłonność do konsumpcji ( C/ Y)
2. Mnożnik podatkowy (mt) – informuje o tym, jakie zmiany
zachodzą w wielkości dochodu narodowego w wyniku zmiany
kwoty podatków wpłaconych do budżetu
ksk
mt = - -------1 – ksk
3. Mnożnik zrównoważonego budżetu – wzrost wydatków budżetu
państwa, którego źródłem jest taki sam wzrost podatków od
ludności, powoduje wzrost dochodu narodowego równy
wzrostowi wydatków budżetowych.
AKTYWNA I PASYWNA POLITYKA FISKALNA
Istotą aktywnej polityki fiskalnej jest podejmowanie takich decyzji
dotyczących zmian dochodów i wydatków budżetowych, które
pozwolą osiągnąć zamierzone w danej sytuacji cele gospodarcze
(świadomy interwencjonizm). Rodzaje opóźnień we wprowadzaniu
aktywnej polityki fiskalnej:
1. diagnostyczne – związane z potrzebą dokonania oceny zmian
zachodzących w gospodarce,
2. decyzyjne, wynikające z czasu na wybór narzędzi i
przeprowadzenia zmian legislacyjnych,
3. wdrożeniowe, ze wzgl. na czas niezbędny do praktycznego
zastosowania przyjętego pakietu środków polityki gosp.,
4. związane z reakcją podmiotów gospodarczych na wprowadzone
narzędzia interwencyjne.
Pasywna polityka fiskalna polega na wykorzystaniu właściwej
niektórym instrumentom wrażliwości na zmiany poziomu dochodu
narodowego, zatrudnienia i innych wielkości ekonomicznych.
Instrumenty te to automatyczne stabilizatory koniunktury. Ich
automatyzm polega na tym, że:
po ich zatwierdzeniu zaczynają działać bez konieczności
wprowadzania częstych korekt na skutek zmian sytuacji
gospodarczej,
siła i zakres ich działania zależy niemal wyłącznie od skali
zmian poziomu aktywności gospodarczej.
Do najważniejszych automatycznych stabilizat. koniunktury należą:
podatki od dochodów ludności,
podatki od przedsiębiorstw,
podatki pośrednie (nakładane na art. konsumpcyjne),
zasiłki dla bezrobotnych i inne formy świadczeń społecznych,
programy pomocy dla rolnictwa.
Stabilizatory nie stwarzają jednak warunków do zmiany istniejącej
sytuacji gospodarczej. Powodują deficyt budżetowy w okresie recesji i
nadwyżki budżetowe w okresach ożywienia.
DEFICYT BUDŻETOWY I DŁUG PUBLICZNY
Podstawowym źródłem pokrywania poważnej części deficytu
budżetowego jest dług publiczny zaciągany w bankach.
Dług publiczny jest finansowym zobowiązaniem państwa z tytułu
zaciągniętych pożyczek oraz innych form działalności, w wyniku
których państwo płaci odszkodowanie.
Biorąc pod uwagę źródła zaciągania długu można mówić o długu
publicznym krajowym i zagranicznym. Systematyczny wzrost
rozmiarów długu publicznego prowadzi do wzrostu kosztów jego
obsługi, głównie z powodu wysokiego oprocentowania pożyczek
państwowych.
Następstwem wewnętrznego zadłużenia jest redystrybucja dochodu
narodowego w obrębie danego społeczeństwa. Wzrastające koszty
obsługi długu publicznego obciążają płatników podatków.
Efekty z tytułu zadłużenia zagranicznego zależą od sposobu
wykorzystania pożyczek. Jeżeli pożyczki przeznaczone są na
inwestycje, które umożliwiają wzrost dochodu narodowego oraz
efektywny eksport, to istnieją realne szanse na unowocześnienie
gospodarki i szybką spłatę kredytów. Natomiast jeżeli pożyczki
zostaną wykorzystane na nieefektywne programy inwestycyjne lub na
cele konsumpcyjne, ciężar długu publicznego ponoszą przyszłe
pokolenia.
BUDŻET PAŃSTWA W POLSCE W OKRESIE
TRANSFORMACJI GOSPODARKI
Zmiany zachodzące w Polsce od 1989r. miały wpływ na stan
finansów publicznych i doprowadziły do zjawiska określanego
mianem kryzysu budżetu państwa. Na malejącą wydajność dochodów
budżetowych wpłynęły następujące czynniki:
1. Spadek rentowności przedsiębiorstw z 29,4% w 1990 do 4,8% w
1991 i 2,2% w 1992 doprowadził do poważnego zmniejszenia
zdolności podatkowej podmiotów gospodarczych.
2. Szeroki zakres ulg i zwolnień podatkowych dotyczących sektora
prywatnego.
3. Duża skłonność przedsiębiorstw prywatnych do unikania
opodatkowania podatkiem dochodowym m.in. przez:
- nieujawnianie części uzyskiwanych przychodów,
- manipulowanie wysokością i strukturą kosztów,
- zatrudnianie części pracowników „na czarno”.
4. Niska sprawność systemu podatkowego i celnego, który wraz z
liberalizacją handlu zagranicznego oraz tworzeniem warunków
szybkiego rozwoju sektora prywatnego stał się bardzo
„nieszczelny”.
Po stronie dochodów budżetowych coraz trudniej jest znaleźć
pozycje, które można by zwiększyć. Podstawowym warunkiem
trwałego wzrostu dochodów budżetowych jest utrzymanie na
dłuższą metę możliwie wysokiego tempa wzrostu gospodarczego.
Po stronie wydatków trudno z kolei znaleźć pozycje które można
by zmniejszyć. Dotyczy to np. „wydatków sztywnych” (na obsługę
zadłużenia krajowego i zagranicznego oraz dopłaty do ubezpieczeń
społecznych).