Ocena potencjalnych konsekwencji integracji Polski ze strefą euro z

O CENA POTENCJALNYCH
KONSEKWENCJI
INTEGRACJI
P OLSKI ZE
STREFĄ EURO Z
PERSPEKTYWY POLSKIEGO
SEKTORA BANKOWEGO
Artykuł wprowadzający do e-debaty
Marta Penczar, Monika Liszewska, Piotr Górski
2014-11-21
Ocena potencjalnych
konsekwencji integracji Polski ze
strefą euro z perspektywy polskiego
sektora bankowego
Artykuł wprowadzający do e-debaty
Instytut Badań nad Gospodarką Rynkową we współpracy z Fundacją
Konrada Adenauera w Polsce realizuje obecnie projekt, którego celem jest
ocena potencjalnych konsekwencji integracji Polski ze strefą euro
z perspektywy polskiego sektora bankowego. W opinii IBnGR, zmiany jakie
nastąpiły w następstwie globalnego kryzysu finansowego a następnie kryzysu
nadmiernego zadłużenia państw strefy euro wymagają ponownego
przeanalizowania szans i zagrożeń wynikających z przystąpienia Polski do unii
walutowej. Warto bowiem zbadać jak zmieniły się uwarunkowania tej decyzji
na przestrzeni ostatnich kilku lat w stosunku do sytuacji sprzed kryzysu.
Polska w traktacie akcesyjnym do Unii Europejskiej (tzw. traktacie ateńskim)
z 16 kwietnia 2003 roku zobowiązała się do przyjęcia wspólnej waluty1, nie
określając jednak harmonogramu przystąpienia. Stała się zatem państwem
członkowskim UE objętym derogacją, w rozumieniu art. 122 Traktatu
ustanawiającego Wspólnotę Europejską. Biorąc pod uwagę zobowiązanie
się Polski do uczestnictwa w Unii Gospodarczej i Walutowej należy poddać
ocenie ewentualne szanse i ryzyka wynikające z przystąpienia do strefy
euro, w tym z punktu widzenia polskiego sektora bankowego.
Rozważając znaczenie poszczególnych korzyści (szans) i kosztów (zagrożeń)
należy podkreślić, że mogą one oddziaływać zarówno bezpośrednio, jak
i pośrednio.
Wpływ
bezpośredni
przejawia
się
w horyzoncie
krótkookresowym
natomiast
implikacje
pośrednie
w wymiarze
długookresowym. Bilans korzyści i kosztów może się zatem istotnie zmieniać
w zależności od przyjętego w analizie horyzontu czasowego.
W poniższej tabeli zaprezentowane zostały potencjalne konsekwencje
przyjęcia przez Polskę waluty euro z perspektywy sektora bankowego.
Wynika to z faktu, że Traktat ustanawiający Wspólnotę Europejską zakłada, że wszystkie
państwa należące do UE przystąpią do strefy wspólnej europejskiej waluty. Jedynie Wielka
Brytania oraz Dania nie są zobligowane do przystąpienia do strefy euro, gdyż wynegocjowały
specjalny status, tzw. klauzulę „optout”, która zagwarantowała tym państwom możliwość
nieprzystąpienia do strefy euro.
1
1
2014-11-21
Tabela 1.
Korzyści i koszty związane z przystąpieniem Polski do strefy euro z punktu widzenia
sektora bankowego
Korzyści
Koszty
 koszt wprowadzenia euro do
obrotu gotówkowego
(zaopatrzenie gospodarstw
domowych
i przedsiębiorstw) i
bezgotówkowego,
Bezpośrednie
(krótkookresowe)
 modernizacja systemów
informatycznych,
 szkolenia personelu,
 przystosowanie urządzeń
obrotu gotówkowego.
Pośrednie
(długookresowe)
 wyeliminowanie ryzyka
walutowego,
 intensyfikacja powiązań
gospodarczych z państwami
strefy euro może przyczynić
się do wzrostu
zapotrzebowania na usługi
bankowe dla
przedsiębiorstw,
 zmniejszenie ryzyka
makroekonomicznego
w kontekście poprawy
postrzegania polskiej
gospodarki (posiadanie
waluty międzynarodowej
pełniącej rolę waluty
rezerwowej),
 utrata części dochodów
walutowych (z operacji
wymiany i obrotu
instrumentami pochodnymi
denominowanymi w euro,
 wzrost konkurencji na rynku
bankowym (obniżenie się
marży odsetkowej),
 odmienna struktura systemu
finansowego może być
źródłem asymetrycznej
transmisji szoków
makroekonomicznych
wpływających negatywnie
na sytuację finansową
kredytobiorców,
 wykorzystanie efektu skali i
bardziej jednolitych reguł
prowadzenia działalności,
 ryzyko powstania bańki
cenowej na rynku
nieruchomości (niższe stopy
procentowe),
 wzrost przychodów z tytułu
opłat za obsługę emisji
dłużnych papierów
korporacyjnych.
 rozwój rynków
korporacyjnych papierów
dłużnych (obniżenie popytu
na kredyt bankowy).
Źródło: IBnGR na podstawie S. Kozak, Wprowadzenie euro – analiza kosztów działania
oraz dochodów z operacji wymiany walut w sektorze bankowym, NBP, Materiały
i Studia, Zeszyt nr 233, Warszawa, 2009 oraz NBP, Ekonomiczne wyzwania integracji
Polski ze strefą euro, Warszawa, 2014.
Konsekwencje wynikające z globalnego kryzysu finansowego oraz kryzysu
nadmiernego zadłużenia państw strefy euro wpłynęły na zmianę
postrzegania ewentualnego przystąpienia Polski do unii walutowej. Na
przestrzeni ostatnich kilku lat zmienił się bowiem bilans potencjalnych
korzyści i zagrożeń na co wskazują opracowania Narodowego Banku
Polskiego. W raporcie z 2009 roku NBP podkreślał, że „w długim okresie
gospodarka Polski powinna odnieść korzyści z integracji ze strefą euro, pod
2
2014-11-21
warunkiem odpowiedniego przygotowania”2. W ramach dokonanej
wówczas oceny kryzys finansowy mógł jedynie w pewnym stopniu
ograniczyć korzyści wynikające z integracji rynków finansowych, wzrostu
inwestycji oraz intensyfikacji wymiany handlowej3.
Najnowsze analizy NBP4, w porównaniu do tych z 2009 roku, wskazują, że
przystąpienie Polski do unii walutowej stwarza jedynie szansę na
przyspieszenie tempa wzrostu gospodarczego. Ponadto jej wykorzystanie
byłoby bardzo trudne. Kryzys w strefie euro zmienił postrzeganie
członkostwa w unii walutowej. Przyczynił się także do wzrostu grupy
eurosceptyków projektu wspólnej waluty.
Decyzja w zakresie przystąpienia Polski do strefy euro wymaga zatem
odpowiedzi na pytanie - które korzyści oraz koszty wydają się
fundamentalne oraz które z nich przeważają?
Oceniając potencjalne konsekwencje dla krajowego sektora bankowego,
związane z przystąpieniem Polski do strefy euro, warto również zwrócić
uwagę na stagnację w zakresie rozwoju gospodarczego w państwach
należących do unii walutowej (zob. Rysunek 1.). Strefa euro w dalszym
ciągu bowiem zmaga się z kryzysem nadmiernego zadłużenia publicznego
(zob. Rysunek 2.) oraz zbyt wysokimi deficytami budżetowymi, co
negatywnie wpływa na gospodarki poszczególnych państw.
Należy wskazać, że tempo wzrostu PKB w czołowych gospodarkach strefy
euro, tj. Niemiec i Francji, jedynie nieznacznie przekroczyło 0% w 2013 roku,
odpowiednio 0,4% oraz 0,2%. Z kolei takie państwa jak Włochy, Hiszpania,
Holandia, Portugalia czy Grecja znajdują się nadal w recesji.
NBP, Raport na temat pełnego uczestnictwa Rzeczypospolitej Polskiej w trzecim etapie Unii
Gospodarczej i Walutowej, Warszawa, 2009, s. 372.
3 Ibidem, s. 372.
4 NBP, Ekonomiczne wyzwania integracji Polski ze strefą euro, Warszawa, 2014.
2
3
2014-11-21
Rysunek 1.
Tempo wzrostu PKB w państwach UE
w 2013 roku (w %)
Rysunek 2.
Poziom długu publicznego w państwach UE
wg danych na koniec 2013 roku (w %)
Źródło: IBnGR na podstawie danych
Eurostat.
Źródło: IBnGR
Eurostat.
na
podstawie
danych
Przedłużający się kryzys w strefie euro spowodował, że z uwagi na
relatywnie słabe perspektywy dotyczące rozwoju gospodarczego, sektor
bankowy znacznie ograniczył kredytowanie przedsiębiorstw i gospodarstw
domowych w relacji do poziomu sprzed kryzysu. Obniżenie wolumenu
sprzedaży kredytów przełożyło się z kolei na spadek rentowności
działalności bankowej (zob. Rysunek 3.).
Do nasilenia problemów w bankach w państwach strefy euro przyczyniły
się również straty banków wynikające m.in. ze znacznych ekspozycji na
amerykański rynek nieruchomości poprzez pochodne instrumenty
finansowe. Warto podkreślić, że pomimo faktu, iż kryzys finansowy
rozpoczął się w Stanach Zjednoczonych, to jednak w warunkach
globalizacji rynków finansowych, szybko rozprzestrzenił się na skalę
międzynarodową. Konsekwencje z nim związane szczególnie mocno
dotknęły banków z państw Unii Europejskiej, w tym w szczególności
z państw strefy euro.
4
2014-11-21
Rysunek 3.
Średni poziom wskaźnika ROE w wybranych państwach UE w latach 2008-2013 (w %)
20%
10%
0%
-10%
-20%
-30%
-40%
Polska
Węgry
Czechy
Malta
Szwecja
Bułgaria
Estonia
Finlandia
Francja
Słowacja
Rumunia
Austria
Holandia
Hiszpania
Luksemburg
Wielka Brytania
Dania
Niemcy
Litwa
Portugalia
Włochy
Belgia
Grecja
Łotwa
Irlandia
-50%
Źródło: R. Wierzba, E. Gostomski, M. Penczar, M. Liszewska, P. Górski, J. Giżyński,
E. Małecka, Polski sektor bankowy wobec wyzwań związanych z kryzysem finansowym
w strefie euro, Wydział Zarządzania Uniwersytetu Gdańskiego, Gdańsk 2015 (w druku).
W latach 2008-2013 spośród największych gospodarek strefy euro jedynie
sektor bankowy we Francji osiągnął średnią roczną stopę zwrotu
z kapitałów własnych na poziomie nieznacznie przekraczającym 5%.
W przypadku Holandii oraz Hiszpanii wskaźniki ROE wynosiły średnio 2,1%
oraz 1,9%. Z kolei sektory bankowe w Niemczech oraz we Włoszech
odnotowały ujemną rentowność kapitałów własnych, wynoszącą
odpowiednio -1,1% oraz -2,6%.
W sytuacji gdy kraje strefy euro borykają się z problemami związanymi ze
stagnacją gospodarki oraz nadmiernym zadłużeniem, zaś sektory bankowe
z kwestią delewaryzacji bilansów i niską rentownością, wśród polskich
ekonomistów pojawiają się pytania o sensowność przystąpienia Polski do
unii walutowej w najbliższym okresie. Większość ekonomistów jest obecnie
zgodnych, że wejście do strefy euro musi zostać poprzedzone reformami
strukturalnymi polskiej gospodarki, które podniosą jej konkurencyjność
i pozwolą zmniejszyć dystans rozwoju w stosunku do państw Europy
Zachodniej (m.in. w zakresie PKB per capita). Ponadto istotnej poprawy
wymaga również sytuacja w samej strefie euro.
Warto wskazać, że nie rozwiązane zostały dotychczas problemy, które
stanowiły przyczynę ostatniego kryzysu finansowo-gospodarczego.
W momencie zaostrzenia sytuacji kryzysowej unaoczniła się rzeczywista
skala strukturalnych i instytucjonalnych problemów strefy euro. Kraje
należące do unii walutowej nie spełniają bowiem – i nie spełniały
w momencie jej utworzenia - teoretycznych kryteriów optymalnego
obszaru walutowego (ang. Optimal Currency Area). Co więcej, ostatni
5
2014-11-21
kryzys pogłębił również różnice w poziomie rozwoju gospodarczego
pomiędzy krajami Europy Północnej i Południowej, zwiększając tym samym
niedopasowanie poszczególnych gospodarek w zakresie spełnienia ww.
kryteriów5.
Jak istotnym zagrożeniem dla perspektyw rozwoju gospodarczego może
być brak autonomicznej polityki pieniężnej oraz własnej waluty przekonały
się w dobie ostatniego kryzysu finansowego państwa Europy Południowej,
których gospodarki charakteryzują się niższym poziomem konkurencyjności
w porównaniu do państw Europy Północnej. Należy podkreślić, że
wprowadzenie wspólnej europejskiej waluty, poprzez zbyt niski poziom stóp
procentowych, przyczyniło się do powstania baniek cenowych na rynkach
nieruchomości, a następnie do ich załamania w takich państwach jak
Hiszpania czy Irlandia. W konsekwencji sytuacja ta wpłynęła negatywnie
na stabilność finansową oraz makroekonomiczną w tych państwach.
Ostatni kryzys finansowy pokazał zatem, że korzyści wynikające z niższych
stóp procentowych nie są jednoznaczne, w szczególności w ujęciu
długoterminowym.
Polska znajduje się na etapie „doganiania” wysoko rozwiniętych państw
Europy Zachodniej w wyniku czego nasza gospodarka z reguły
charakteryzuje się wyższym wskaźnikiem inflacji, w porównaniu do państw
strefy euro. Sytuacja ta sprawia, że w momencie korzystnej koniunktury
gospodarczej wymaga ona utrzymywania na wyższym poziomie stóp
procentowych. Gdyby bowiem stopa referencyjna utrzymywała się
w Polsce od kilku lat na takim samym poziomie jak ten ustalany przez EBC,
prawdopodobnie stan ten przyczyniłby się do powstania bańki cenowej na
rynku nieruchomości mieszkaniowych. Ekonomiści NBP w najnowszym
raporcie pt. „Ekonomiczne wyzwania integracji Polski ze strefą euro”
podkreślają, że odpowiednio prowadzona polityka makroostrożnościowa
może te ryzyko jedynie w pewnym stopniu ograniczyć, lecz nie jest w stanie
go całkowicie wyeliminować.
Pęknięcie bańki cenowej na rynku nieruchomości mieszkaniowych miałoby
poważne skutki dla polskiego sektora bankowego, głównie z uwagi na:
wzrost udziału kredytów nieregularnych w strukturze portfela kredytów
mieszkaniowych oraz spadek wartości zabezpieczeń kredytów. Co więcej,
w okresie deflacji na rynku nieruchomości mieszkaniowych konsumenci,
oczekując dalszego spadku cen, wstrzymują się z decyzjami dotyczącymi
zakupu, co nasila presję deflacyjną na tym rynku. Sytuacja ta wpływa z
W przypadku krajów cechujących się niższą wydajnością czynników produkcji uczestnictwo
w trzecim etapie Unii Gospodarczej i Walutowej okazało się kosztowne, głównie z uwagi na
recesję gospodarczą, drastyczne pogorszenie sytuacji w finansach publicznych oraz wysoki
wzrost stopy bezrobocia.
5
6
2014-11-21
kolei na spadek przychodów banków z tytułu sprzedaży kredytów
mieszkaniowych.
Z perspektywy sektora bankowego przystąpienie Polski do strefy euro
będzie opłacalne w sytuacji gdy długoterminowe korzyści będą
przewyższać długoterminowe koszty. Polski sektor bankowy powinien być
odpowiednio przygotowany na członkostwo w strefie euro. Moment
przystąpienia Polski do strefy euro powinien zostać zatem odpowiednio
określony, aby mógł przyczynić się do wzrostu stabilności sektora
finansowego.
Niniejszy tekst ma posłużyć jako wprowadzenie do dyskusji nt. wpływu
przystąpienia Polski do strefy euro na krajowy sektor bankowy. W tym celu
została sformułowana lista kilku ważnych pytań jakie w związku z tym się
nasuwają. Lista ta nie jest oczywiście zamknięta, aby nie ograniczała
swobody wyrażania opinii przez ekspertów zaproszonych do e-debaty.
Wejście Polski do strefy euro miałoby istotny wpływ na polski sektor
bankowy zarówno w wymiarze krótko-, jak i długookresowym. Ocena
potencjalnych konsekwencji integracji Polski ze strefą euro z perspektywy
krajowego sektora bankowego wiąże się z odpowiedzią na następujące
pytania:

Jakie koszty związane z wejściem Polski do strefy euro byłyby
najbardziej istotne z punktu widzenia polskich banków?

Jakie najważniejsze korzyści odniosłyby banki po przystąpieniu Polski
do unii walutowej?

Jakie rodzaje ryzyka i szanse dla banków wiążą się z wejściem Polski
do strefy euro?

Jaki wpływ na bezpieczeństwo i stabilność polskiego sektora
bankowego miałoby wejście Polski do strefy euro?

Jakie znaczenie miałoby wejście Polski do strefy euro dla
atrakcyjności polskiego sektora bankowego z punktu widzenia
potencjalnych inwestorów? Czy zachęciłoby ich do wejścia na
polski rynek bankowy?

Jakie byłyby ewentualne konsekwencje dla polskiego sektora
bankowego związane z wejściem Polski do strefy euro, w obecnym
momencie, gdy boryka się ona z problemami strukturalnymi oraz
instytucjonalnymi, zagrażającymi jej rozwojowi gospodarczemu?

Jaki wpływ miałoby przystąpienie Polski do strefy euro na:
a) dostępność finansowania długoterminowego dla banków
krajowych?
7
2014-11-21

b) koszt pozyskania finansowania długoterminowego przez banki
krajowe?
Czy wejście Polski do strefy euro wpłynęłoby na zmianę struktury
finansowania polskich banków, np. poprzez wzrost poziomu emisji
obligacji?
Serdecznie zachęcamy do wzięcia udziału w dyskusji. Przedstawione przez
Państwa opinie zawarte zostaną w publikacji „Ocena potencjalnych
konsekwencji integracji Polski ze strefą euro z perspektywy polskiego
sektora bankowego”.
8