1 Prof. UW dr hab. Barbara Szatur

Prof. UW dr hab. Barbara Szatur-Jaworska
Instytut Polityki Społecznej
Uniwersytet Warszawski
PROPOZYCJE ZAŁOśEŃ DO DIAGNOZY I PROGNOZY SYTUACJI
WARSZAWSKICH SENIORÓW
ZAŁOśENIA ZWIĄZANE Z ISTOTNYMI CECHAMI ZBIOROWOŚCI LUDZI
STARYCH
Populacja warszawskich seniorów jest nierównomiernie rozmieszczona w
przestrzeni miasta. Jej liczebność wzrasta i będzie wzrastać w przyszłości.
W dokumencie Zespołu ds. Społecznej Strategii Warszawy, zawierającym wstępną
diagnozę sytuacji seniorów w Warszawie, znajdujemy informacje dotyczące obecnej i
prognozowanej
sytuacji
demograficznej,
które
–
w
zestawieniu
z
danymi
ogólnopolskimi – prowadzą do kilku waŜnych wniosków.
1.
Warszawa naleŜy do najstarszych demograficznie polskich miast. Odsetek osób
w wieku powyŜej 60 lat wynosi ponad 23% ( dla porównania w Polsce stopa
starości 60+ = 17-18%). Seniorzy powyŜej 70. roku Ŝycia stanowią ponad 12%
populacji
warszawiaków.
poszczególnych
Stopa
dzielnicach.
starości
Najstarsze
jest
jednak
demograficznie
niejednakowa
są
w
następujące
dzielnice: śoliborz, Śródmieście, Mokotów, Ochota, Wola i Bielany, Dzielnice
najmłodsze to: Białołęka, Ursynów, Wesoła i Bemowo, Rembertów (stopa
starości 60+ na poziomie przeciętnej dla Polski lub niŜszym).
2.
Przewiduje się dalsze starzenie populacji Warszawy. Prognozy demograficzne
wskazują, Ŝe w naszym mieście w roku 2020 w stosunku do roku 2008 liczba
seniorów zwiększy się o około 20% (z ok.400 tys. do 500 tys.). Największą
dynamikę wzrostu przewiduje się w grupie wieku 60-65 lat, a ponadto wyraźny
ma być wzrost liczby osób w wieku 85 lat i więcej. Oczekuje się natomiast
stabilizacji liczebności grupy wieku 75-84 lata. Najwięcej ludzi powyŜej 60 roku
Ŝycia przybędzie w dzielnicach masowo zasiedlanych w latach 70. i 80.
ubiegłego wieku, takich jak np. Ursynów czy Bemowo. Tam w fazę starości
będzie wkraczało pokolenie powojennego wyŜu demograficznego z lat 50., a
zatem na tych obszarach będzie przybywało osób w tzw. trzeciego wieku.
1
Jednocześnie będzie miał wzrost liczby osób sędziwych – w tzw. czwartym
wieku.
3.
Prognozuje się, Ŝe nadal będą starzeć się centralne dzielnice Warszawy, choć
tempo tego procesu moŜe ulec zmniejszeniu. Z jednej strony w centrum miasta
jest relatywnie niewiele niezagospodarowanych terenów budowlanych i nowych
inwestycji mieszkaniowych, co ogranicza napływ osób w wieku produkcyjnym. Z
drugiej jednak strony liczebność młodszych generacji na tych terenach moŜe
wzrastać w związku z przejmowaniem mieszkań dotychczas zamieszkiwanych
przez osoby starsze.
Osoby starsze – takŜe starsi mieszkańcy Warszawy – to populacja silnie
zróŜnicowana pod względem:
A. wieku,
B. płci,
C. poziomu wykształcenia,
D. stanu zdrowia,
E. stanu cywilnego,
F. sytuacji mieszkaniowej,
G. poziomu dochodów.
Ad. A. W fazie starości demografowie wyróŜniają – zaleŜnie od autora - od 2 do 4
subfaz. Wówczas, gdy wzrasta nie tylko odsetek ludzi w wieku 60 lat i więcej (jako
granicę starości przyjmuje się takŜe inny wiek, np. 65 lat), ale takŜe odsetek osób
będących w fazie późnej starości (np. moŜna przyjąć tu granicę wieku 75 lat) – to
mówi się o podwójnym starzeniu demograficznym. Obserwacja tego procesu jest
bardzo istotna z punktu widzenia polityki społecznej, gdyŜ zasadniczo inne są
potrzeby tzw. młodych starych (trzeciego wieku), a inne osób w wieku sędziwym
(czwartego wieku).
W 2006 roku w Polsce przeciętne dalsze trwanie Ŝycia dla kobiet w wieku 60 lat
wynosiło 22,84,a wieku 75 lat – 11,31, zaś w przypadku męŜczyzn odpowiednio _
17,65 lat i 9,09 lat. W miastach województwa mazowieckiego kobieta 60-letnia miała
przed sobą przeciętnie 23,32 lat Ŝycia, zaś męŜczyzna 60-letni – 18,59 lat.1
1
www.stat.gov.pl
2
Ad.B. W populacji ludzi starszych obserwujemy przewagę liczebną kobiet nad
męŜczyznami. Im starsza grupa wieku, tym więcej kobiet a mniej męŜczyzn. Kobiety
Ŝyją dłuŜej, ale są samotne i bardziej schorowane. Jednocześnie – w porównaniu ze
starszymi męŜczyznami – wykazują większą zaradność w sprawach Ŝycia
codziennego, lepiej gospodarują niewielkimi dochodami. Starsze kobiety w naszym
kraju są gorzej wykształcone niŜ męŜczyźni, nie jest to jednak niezmienna cecha
populacji w starszym wieku. Z czasem, gdy próg starości zaczną przekraczać
przedstawiciele innych, lepiej wykształconych pokoleń ta róŜnica między kobietami i
męŜczyznami będzie zmniejszała się, a moŜe nawet zmienić kierunek – lepiej
wykształcone będą kobiety.
Kobiety będące we wcześniejszej fazie starości są najczęściej opiekunkami
sędziwych rodziców – głównie matek i teściowych.
W analizach sytuacji seniorów naleŜy zatem uwzględniać współczynnik feminizacji tej
populacji oraz tzw. potencjał opiekuńczy rodzin ludzi starych. Mierzy się go w
demografii na kilka sposobów:
•
współczynnik wsparcia (ang. – support ratio) – określający proporcje między
liczbą osób w średnim wieku a liczbą osób starszych, które ewentualnie
potrzebują pomocy ze strony młodszych; np. w publikacjach ONZ (np. „World
Population Ageing 1950-2050”) obliczane są dwie miary tego typu:
współczynnik potencjalnego wsparcia (ang. – potential support ratio) – liczba
osób w wieku 15-64 lata w relacji do liczby osób w wieku 65 lat i więcej, oraz
współczynnik wsparcia rodziców (ang. – parent support ratio) – liczba osób w
wieku 85 lat i więcej przypadająca na 100 osób w wieku 50-64 lata.
•
współczynnik potencjału pielęgnacyjnego – w polskim raporcie UNDP o
rozwoju społecznym z 1999 r. („Ku godnej aktywnej starości”, s. 70) obliczany
jest jako stosunek liczby kobiet w wieku 45-69 lat do liczby osób w wieku 70
lat i więcej.
Ad. C.
Populacja ludzi starych jest zróŜnicowana pod względem poziomu
wykształcenia. Ta cecha ma istotny dodatni związek z aktywnością społeczną,
stanem zdrowia, uczestnictwem w kulturze.
W dokumencie Zespołu ds. Społecznej Strategii Warszawy, zawierającym wstępną
diagnozę sytuacji seniorów w Warszawie, znajdujemy informację, iŜ 27,9%
3
mieszkańców Warszawy
wkraczających
w
wiek
emerytalny
w
1992
roku
legitymowało się wykształceniem podstawowym, zaś obecnie wśród przechodzących
na emeryturę odsetek ten wynosi 10,5%. Prognozuje się, Ŝe w 2023 roku wśród 60latków będzie zaledwie 4% do 2% osób z wykształceniem podstawowym. W 1992
roku 20% osób starszych legitymowało się wykształceniem wyŜszym, w 2008 roku
około 28 %, a w roku 2020 szacuje się, Ŝe podobnie jak w 2008 będzie ich około 28 –
30%.
Poziom wykształcenia warszawskich seniorów zatem wzrasta i będzie wzrastał, co
stanowi bardzo waŜną przesłankę miejskiej polityki społecznej. Z jednej strony naleŜy
spodziewać się zwiększenia oczekiwań i potrzeb starszego pokolenia w zakresie
oferty kulturalnej i aktywnego spędzania wolnego. Z drugiej strony, jest to dobry
prognostyk dla wzrostu społecznego zaangaŜowania seniorów w sprawy miasta i
lokalnych społeczności.
Ad. D. Stan zdrowia jest ściśle powiązany z wiekiem. W starszych grupach wieku
wzrasta odsetek osób niepełnosprawnych. W starszych wieku pojawia się ponadto
specyfika chorobowości: więcej chorób przewlekłych, zjawisko wielochorobowości,
schorzenia specyficzne dla starości.
W 2002 roku Narodowy Spis Powszechny wykazał, Ŝe w Warszawie mieszkało 181,1
tys. osób niepełnosprawnych, z tego 98,1 tys. – to osoby w wieku poprodukcyjnym
(54,2%)2. Przedsięwzięcia podejmowane z myślą o osobach niepełnosprawnych
powinny zatem uwzględniać, Ŝe większość spośród nich to osoby w wieku
emerytalnym.
Ad. E. Pod względem stanu cywilnego w populacji osób starszych występują
zasadnicze róŜnice pomiędzy kobietami a męŜczyznami. Z danych NSP z 2002 roku
dla całej populacji Polskie wynika, Ŝe w grupie wieku 60+ w związkach małŜeńskich
Ŝyło zaledwie 40% kobiet i aŜ 80% męŜczyzn. Te proporcje odnotowano zarówno na
wsi, jak i w miastach.3
Ad. F Jeśli idzie o sytuację mieszkaniową – to stwierdzić moŜna, Ŝe generalnie
osoby starsze zajmują starsze zasoby mieszkaniowe. Przy czym starsze zasoby – to
2
3
www.stat.gov.pl
www.stat.gov.pl
4
zarówno te pochodzące jeszcze sprzed II wojny światowej, odbudowywane i
budowane od podstaw bezpośrednio po II wojnie światowej, jak i „wielka płyta” z lat
70. i 80. poprzedniego stulecia. Standard i wielkość tych mieszkań są bardzo
zróŜnicowane. W porównaniu z gospodarstwami młodszych osób są one gorzej
wyposaŜone w sprzęt trwałego uŜytkowania (sprzęt AGD, elektronika itd.)
Ad. G Populacja w starszym wieku dysponuje bardzo zróŜnicowanymi bieŜącymi
dochodami. W najgorszej sytuacji są osoby utrzymujące się z zasiłków z pomocy
społecznej, ale tych jest niewiele. W lepszej sytuacji są renciści, a w najlepszej –
emeryci. Źródło dochodów i liczebność gospodarstw domowych – to czynniki
decydujące o poziomie Ŝycia osób starszych. Liczne badania ogólnopolskie wskazują
na to, Ŝe subiektywne odczucia osób starszych dotyczące ich poziomu Ŝycia są duŜo
gorsze niŜ stan opisywany przy pomocy zobiektywizowanych wskaźników.
ZAŁOśENIA DOTYCZĄCE PROBLEMU SPOŁECZNEGO WYKLUCZENIA LUDZI
STARYCH
Starość nie jest sama w sobie czynnikiem społecznego wykluczenia. Pewne
cechy zbiorowości ludzi starych – zwłaszcza, gdy kumulują się – mogą faktycznie
czynić ich bardziej podatnymi na wykluczenie, ale dotyczy to tylko części tej
zbiorowości.
Wykluczenie społeczne naleŜy rozpatrywać w róŜnych wymiarach. Odwołując się do
koncepcji angielskiego socjologa A.Giddensa przyjmijmy, Ŝe: wykluczenie społeczne
odnosi się do sytuacji, w której jednostki zostają pozbawione pełnego uczestnictwa w
społeczeństwie. Chodzi o sytuację, w której jednostki i grupy tracą szanse, jakie ma
większość ludzi.4 Wykluczenie – a co za tym idzie – takŜe przynaleŜność ujmować
moŜna w trzech wymiarach: ekonomicznym, politycznym i społecznym.5
Wykluczenie ekonomiczne dotyczyć moŜe – zdaniem Giddensa – zarówno
sfery produkcji, jak i konsumpcji. W sferze produkcji przejawia się ono poprzez
utrudniony dostęp ludzi do rynku pracy, zatrudnienie w niepełnym wymiarze czasu
pracy, bezrobocie. Przejawami wykluczenia w sferze konsumpcji są natomiast
4
5
A.Giddens, Socjologia, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 2004, s. 346
ibidem, s. 347-348
5
ubóstwo, brak mieszkania lub bardzo niski jego standard, nieposiadanie konta
bankowego, nieposiadanie telefonu itd.
Wykluczenie polityczne związane jest z utrudnieniami w uczestnictwie w
Ŝyciu politycznym społeczeństw demokratycznych. Utrudnienia te wynikają z braku
kompetencji umoŜliwiających zrozumienie procesów politycznych, braku dostępu do
informacji, ograniczoności środków i czasu, które są niezbędne dla aktywnego
udziału w Ŝyciu społecznym. Giddens wskazuje przy tym na zjawisko spirali
wykluczenia politycznego –wykluczeni nie zgłaszają swoich potrzeb, nie bronią
swoich interesów, co w konsekwencji prowadzi do tego, Ŝe ich sprawy są w coraz
mniejszym stopniu przedmiotem politycznej debaty.
Trzeci wymiar wykluczenia – to wykluczenie społeczne. W ujęciu Gidensa
oznacza ono słabą aktywność jednostek w relacjach pozarodzinnych, słabo
rozwiniętą sieć takich relacji, izolację społeczną i ograniczenie kontaktów.
Do trzech zaproponowanych przez Giddensa moŜna by dodać jeszcze jeden –
świadomościowy wymiar wykluczenia . Tak rozumiana ekskluzja przejawia się w
pomijaniu przez środki masowego komunikowania, lub tylko w sporadycznym
dostrzeganiu, istnienia w społeczeństwie pewnych społecznych zbiorowości oraz
utrwalaniu ich stereotypowego (często negatywnego, ale zawsze uproszczonego)
wizerunku. Inaczej mówiąc – jest to nieobecność lub niewystarczająca obecność
pewnych kategorii osób w kulturze masowej i społecznej komunikacji. Wykluczenie
tego typu moŜe polegać takŜe na nieuwzględnianiu potrzeb róŜnych zbiorowości w
kształtowaniu
publicznej przestrzeni,
co
ma
swoje
źródła
w świadomości
odpowiedzialnych za to osób, ale przynosi zupełnie realne skutki w postaci
nieobecności pewnych ludzi w przestrzeni publicznej, gdyŜ odbierają ją oni jako dla
siebie nieprzyjazną, nieprzeznaczoną „dla takich jak my”.
Przechodząc do problemu wykluczenia społecznego ludzi starych, naleŜy zwrócić
uwagę na specyficzne czynniki tego zjawiska. Ta specyfika wiąŜe się przede wszystkim ze
specyfiką starości jako ostatniej fazy Ŝycia. Hipotetycznie moŜna przyjąć, Ŝe ewentualne
zmarginalizowanie całości lub części tej zbiorowości moŜe mieć trzy róŜne źródła:
1. zmarginalizowani są ci ludzie starzy, którzy we wcześniejszych fazach Ŝycia
takŜe byli marginalizowani (np. długo byli bezrobotni i nie potrafili efektywnie
powrócić na rynek pracy, byli bezdomni, wiele lat spędzili w więzieniu), a
zatem źródłem marginalności jest biografia tych osób;
6
2. ludzie starzy zostali odsunięci lub sami się odsunęli od Ŝycia społecznego
dopiero
na
starość
–
na
skutek
wymierzonych
w
nich
praktyk
dyskryminacyjnych, a więc źródłem marginalności jest w tym przypadku
ageism;
3. ludzie starzy zostali odsunięci lub sami się odsunęli od Ŝycia społecznego
dopiero na starość, poniewaŜ mają kłopoty ze zdrowiem, są gorzej
wykształceni i mniej kompetentni niŜ osoby młodsze, stracili bliskich itd.;
inaczej mówiąc – źródłem wykluczenia jest niedostatek zasobów jakimi
dysponują ludzie starzy spowodowany przez efekt wieku, jak i efekt
przynaleŜności do określonej generacji.
Przeprowadzona przeze mnie przy innej okazji analiza problemu wykluczenia ludzi
starych w polskim społeczeństwie doprowadziła mnie do wniosku, Ŝe w poszczególnych
wymienionych wyŜej wymiarach występuje ono w niejednakowym natęŜeniu. Do sfer
Ŝycia, w których ludzie starzy – w porównaniu z resztą społeczeństwa – są najbardziej
naraŜeni na marginalizację naleŜą:
-
udział w rynku pracy,
-
uczestnictwo w pozarodzinnych kontaktach społecznych,
-
uczestnictwo w Ŝyciu politycznych,
-
obecność w kulturze masowej i w społecznej komunikacji.
Na dwóch pierwszych z wymienionych obszarów (rynek pracy, kontakty społeczne)
za istotny czynnik marginalizacji uwaŜam automarginalizację osób starszych.
Jako obszar „średniego ryzyka” wskazałabym udział w konsumpcji dóbr i usług.
Natomiast najmniej przejawów wykluczania seniorów obserwuje się w rodzinach. TakŜe
nieznaczna jest skala ich marginalności oceniana na podstawie kryterium korzystania przez
nich z pomocy społecznej, a więc instytucji społecznej przeznaczonej dla tych, którym nie
powiodło się w Ŝyciu i nie umieją sami poradzić sobie ze swoimi kłopotami.
. Znając – choćby częściowo – przejawy i źródła ich wykluczenia moŜna natomiast
stwierdzić, Ŝe na faktyczne – a nie tylko symboliczne – znalezienie się na marginesie Ŝycia
społecznego najbardziej naraŜone są osoby, które są jednocześnie: schorowane i
niepełnosprawne, słabo wykształcone, samotne i osamotnione, utrzymują się z renty lub
zasiłków.6 Natomiast na marginalizację w sensie symbolicznym naraŜeni są wszyscy ludzie
6
W Narodowej Strategii Integracji Społecznej dla Polski w części 7 wymieniono grupy zagroŜone
wykluczeniem społecznym i wykluczone, dzieląc je na grupy podatne na wykluczenie społeczne i powaŜnie nim
7
starzy, gdyŜ jest ona efektem stereotypów starości, a nie faktycznych jej moŜliwości i
ograniczeń.
ZAŁOśENIA DOTYCZĄCE POLITYKI SPOŁECZNEJ WOBEC LUDZI STARYCH
W WARSZAWIE
1/ Polityka społeczna wobec ludzi starych to duŜo więcej niŜ społeczna integracja
osób zagroŜonych wykluczeniem lub wykluczonych.
2/ Działania na rzecz seniorów muszą być podejmowane z myślą o dwu
podstawowych celach:
zapobieganie deprywacji, działania osłonowe: problemy zdrowotne, niski
standard mieszkań, trudności finansowe, naduŜycia i przemoc wobec ludzi
starych itd.
aktywizacja: przedłuŜanie zawodowej aktywności, wolontariat, twórczość,
samopomoc itd.
3/ Tylko znikoma część ludzi starych – to beneficjenci pomocy społecznej. Dlatego
teŜ nietrafne i niestosowne jest umieszczanie zadań związanych z potrzebami tej
grupy mieszkańców wśród zadań pomocy społecznej, jak dzieje się to w Strategii
Rozwoju Miasta Stołecznego Warszawy do 2020 roku7 (program operacyjny 1.1.6).
Pomoc społeczna powinna wspierać osoby społecznie wykluczone, zaś pozostali
seniorzy powinni mieć moŜliwość korzystania zarówno z oferty przygotowanej przez
instytucje pomocy społecznej, jak i inne instytucje i organizacje – edukacyjne,
kulturalne, rekreacyjne. Poprawa jakości Ŝycia seniorów powinna znaleźć się wśród
zadań realizowanych w związku z róŜnorodnymi celami strategii:
Cel strategiczny 1: Poprawa jakości Ŝycia i bezpieczeństwa mieszkańców
Warszawy >> (wszystkie cele operacyjne zawarte w tym celu strategicznym);
Cel strategiczny 2 : Wzmocnienie poczucia toŜsamości mieszkańców poprzez
pielęgnowanie tradycji, rozwój kultury i rozwój aktywności społecznej >> cel
operacyjny
2.4:
Aktywizacja
społeczności
lokalnych
i
organizacji
pozarządowych.
zagroŜone. Na liczącej 14 pozycji liście grup podatnych na wykluczenie społeczne znalazły się samotne osoby
starsze. Podaję za: www.reintegracja.gov.pl (7.11.2004)
7
Uchwała Rady Miasta Stołecznego Warszawy z dnia 25 listopada 2005 roku.
8
4/ W ofercie instytucji polityki społecznej dla seniorów uwzględnione musi być duŜe
zróŜnicowanie ich potrzeb i moŜliwości. Jednocześnie oferta ta powinna dawać
osobom starszym moŜliwość wyboru (!) świadczeń i usług najlepiej dostosowanych
do ich oczekiwań oraz zasobów (finansowych, społecznych, intelektualnych), jakimi
dysponują. Taką róŜnorodność i moŜliwość wyboru zapewnić mogą centra socjalne,
realizujące róŜnorodne programy, udostępniające swoje usługi na zróŜnicowanych
zasadach (bezpłatnie, za odpłatnością; ze skierowania, bez skierowania itd.)
5/ Inwentaryzacja zasobów, niezbędna przy formułowaniu strategii społecznej
miasta, wymaga ich opisu i oceny stanu nasycenia nimi na dwu róŜnych poziomach
zarządzania. Na poziomie dzielnic naleŜy analizować występowanie takich instytucji,
jak np. centra socjalne, domy dziennego pobytu, kluby seniora, natomiast na
poziomie miasta naleŜy ocenić występowanie takich instytucji, jak np. domy pomocy
społecznej,
Uniwersytety
Trzeciego
Wieku
–
a
więc
mających
zasięg
ponaddzielnicowy.
6/ W programach adresowanych do seniorów naleŜy zwracać uwagę na
wzmacnianie więzi międzypokoleniowych – zarówno w wymiarze rodzinnym (np.
poprzez dostarczanie wsparcia rodzinom opiekującym się seniorami, poprzez
wprowadzanie pokolenia dziadków w świat wartości i symboli pokolenia wnuków), jak
w skali relacji w środowisku lokalnym.
7/ Najbardziej atrakcyjna oferta instytucji polityki społecznej moŜe nie być
wykorzystana, jeŜeli:
seniorzy nie będą o niej naleŜycie informowani;
przestrzeń publiczna (ulice, środki komunikacji miejskiej, urzędy) będzie
postrzegana przez nich jako nieprzyjazna.
8/ W strategii musi być uwzględniona obowiązująca powszechnie w polityce
społecznej państw rozwiniętych zasada, by świadczyć pomoc seniorom przede
wszystkim i jak najdłuŜej w ich domach. Stąd polityka senioralna miasta powinna
zawierać „komponent mieszkaniowy” – programy tworzenia róŜnych form mieszkań
dla osób starszych, np. samodzielnych mieszkań wyposaŜonych w system alarmowy,
9
skupisk indywidualnych mieszkań seniorów z dostępem do usług medycznych i
socjalnych, komunalnych domów wielopokoleniowych z rozwiniętą i wspieraną przez
miasto pomocą sąsiedzką.
9/ Specyfika potrzeb zdrowotnych w starszym wieku powoduje, Ŝe potrzebni są nie
tylko lekarze geriatrzy, ale zespoły geriatryczne, w których skład wchodzą róŜni
specjaliści: geriatra, rehabilitant, pracownik socjalny, pielęgniarka. Dotychczasowy
system finansowania z NFZ opieki geriatrycznej nie daje moŜliwości organizowania
takich zalecanych przez specjalistów zespołów. Niezbędne w tej sprawie jest
wsparcie finansowe ze strony samorządu.
10