racjonalne użytkowanie pastwisk niżowych

INSTYTUT TECHNOLOGICZNO-PRZYRODNICZY
Zakład Użytków Zielonych
Jerzy BARSZCZEWSKI, Zbigniew WASILEWSKI,
Michał MENDRA
RACJONALNE UŻYTKOWANIE
PASTWISK NIŻOWYCH
Falenty 2015
WYDAWNICTWO ITP
INSTYTUT TECHNOLOGICZNO-PRZYRODNICZY
Dyrektor: dr hab. Piotr Pasyniuk, prof. nadzw.
Wykonano w ramach realizacji Programu wieloletniego
„Standaryzacja i monitoring przedsięwzięć środowiskowych, techniki rolniczej
i rozwiązań infrastrukturalnych na rzecz bezpieczeństwa i zrównoważonego rozwoju
rolnictwa i obszarów wiejskich”
(Uchwała Nr 201/2011 Rady Ministrów z dnia 14 października 2011 r. w sprawie
ustanowienia programu wieloletniego na lata 2011–2015)
Priorytet 6.
Działanie 6.1
„Standaryzacja metod gospodarowania przyrodniczo-produkcyjną przestrzenią trwałych użytków zielonych, z uwzględnieniem ochrony bioróżnorodności”
Recenzenci: mgr inż. Jan Pajdzik, dr inż. Witold Rzepiński
Kierownik Działu Wydawnictw: dr hab. Halina Jankowska-Huflejt, prof. nadzw.
Opracowanie redakcyjne
Iwona Ornoch
Skład komputerowy
Elżbieta Golubiewska
ISSN 08060-1410
© Copyright by Instytut Technologiczno-Przyrodniczy 2015
Adres Redakcji: Falenty, al. Hrabska 3, 05-090 Raszyn
e-mail: [email protected]; tel. +48 22 720-05-98, tel./fax +48 22 628-37-63
Realizacja wydania: Agencja Wydawniczo-Poligraficzna „Gimpo”
3
WSTĘP
Pastwiska trwałe stanowią niewielki, ale niezwykle ważny składnik użytków
rolnych. Pełnią one wiele ważnych funkcji zarówno w gospodarstwie rolnym, przestrzeni produkcyjnej, jak i na obszarach wiejskich. Powierzchnia pastwisk w Polsce
od początku XXI w. systematycznie maleje. Przyczyn tego należy upatrywać
w koncentracji bydła mlecznego w gospodarstwach specjalistycznych oraz zmian
w żywieniu ze sposobu klasycznego bazującego na pastwiskach latem oraz kiszonkach i sianie zimą na żywienie pełnoporcjowe przez cały rok [BARSZCZEWSKI i in.
2006]. Dążenie w chowie bydła mlecznego do coraz wyższej jednostkowej wydajności wymusza zmiany w sposobie żywienia zwierząt. Wypas uznawany jest za
zbyt ekstensywny sposób żywienia, wiążący się z dużymi stratami energii zwierząt
na pokonywanie drogi na pastwisko i z powrotem oraz poruszanie się po pastwisku.
W klasycznym sposobie żywienia, rolnicy utrzymują tylko te pastwiska, które położone są blisko obór, na których prowadzą często tylko okresowy wypas przez
3–4 godziny dziennie [WASILEWSKI, NAZARUK 2009].
Oprócz dostarczania najwartościowszej paszy objętościowej dla przeżuwaczy
pastwiska spełniają niezwykle ważną funkcję zoohigieniczną oraz wiele innych
funkcji pozaprodukcyjnych [WASILEWSKI 1998].
Pastwiska trwałe są w stanie dostarczać duże ilości paszy o wysokich walorach
żywieniowych. Ze wszystkich pasz produkowanych na użytkach zielonych najwartościowsza i najtańsza jest zielonka pastwiskowa [OKULARCZYK 2002], która jest
paszą bogatą w białko i energię, makro- i mikroskładniki, witaminy oraz całą gamę
różnych substancji korzystnie wpływających na zdrowie zwierząt i jakość pozyskiwanych od nich produktów (mleko, mięso) [WASILEWSKI 2006]. Jej duża wartość pokarmowa gwarantuje wydajność zwierząt na poziomie, nawet 18–20 l mleka
od krowy dziennie lub dobowe przyrosty masy ciała bydła opasowego na poziomie
0,8–1,0 kg od sztuki.
ZNACZENIE PASTWISKOWEGO ŻYWIENIA ZWIERZĄT
Pastwiskowe żywienie pozwala na uzyskanie następujących korzyści:
 ekonomicznych – wynikających z niskich kosztów produkcji i pozyskiwania
paszy (wydatek energetyczny związany z pobieraniem paszy przez zwierzęta na
pastwisku jest nie tylko równoważy, ale znacznie go przewyższa);
 gospodarczych – wynikających z ograniczenia produkcji nawozów naturalnych
z uwagi na pozostawianie odchodów na pastwiskach; to również ograniczenie
zużycie maszyn i energii na ich wywożenie i aplikację;
4
 organizacyjnych – wynikających ze znacznie zredukowanych nakładów siły
roboczej związanych z żywieniem zwierząt (w chowie alkierzowym – dowożenie paszy do obory, zadawanie jej do żłobów, usuwanie resztek);
 jakościowych – wynikających ze składu botanicznego runi, która jako pasza
zielona zawiera niezbędne dla zwierząt i w odpowiednich proporcjach składniki
pokarmowe, zwłaszcza makro- i mikroelementy, białko (korzystny skład aminokwasowy), węglowodany, witaminy, związki hormonalne i inne, określane
mianem związków czynnych;
 zoohigienicznych – wynikających z niezwykle korzystnego wpływu ruchu na
świeżym powietrzu, czynników atmosferycznych i słońca na zdrowie, kondycję
i odporność zwierząt na choroby; sprzyjają temu również różne substancje dietetyczne i antyseptyczne znajdujące się w zjadanych żywych roślinach, zwłaszcza ziołach;
 środowiskowych – wynikających z korzystnego wpływu zwierząt na glebę
(ograniczanie intensywności mineralizacji substancji organicznej) i darń
(zwiększenie jej zwartości, sprężystości, nośności), zwiększenie bioróżnorodności (flora, fauna – od bezkręgowców aż po ssaki);
 krajobrazowych – wynikających ze zwiększenia bogactwa i urozmaicenia
krajobrazu oraz dużej wartości przyrodniczej i estetycznej.
Wypasane zwierzęta oddziałują na ruń pastwiskową, glebę oraz środowisko
przyrodnicze zarówno pozytywnie, jak i negatywnie (udeptywanie wierzchniej
warstwy gleby, selektywne pobieranie przez nie paszy, pozostawianie odchodów).
Celem ograniczenia lub wyeliminowania niekorzystnego oddziaływania należy
prowadzić racjonalną gospodarkę pastwiskową, postępując według zasad:
‒ stosowanie użytkowania zmiennego, tj. kośno-pastwiskowego,
‒ prawidłowego urządzenia pastwiska,
‒ wyboru optymalnego terminu i sposobu wypasu,
‒ racjonalnego nawożenia (zgodnie z potrzebami),
‒ prowadzenia zabiegów pielęgnacyjnych zgodnie z potrzebami (rozgarnianie
kretowisk, koszenie niedojadów).
CHARAKTERYSTYKA SEZONU PASTWISKOWEGO
W Polsce warunki meteorologiczne są znacznie zróżnicowane w zależności od
regionu. Najmniej korzystne są w północno-wschodniej części kraju. Występują
tam duże wahania temperatury powietrza (dobowe i roczne), głębokie przemarzanie gleby oraz przemarzanie nadziemnych części roślin w czasie ich wegetacji na
skutek występowania, często bardzo silnych, przymrozków późnowiosennych
i wczesnojesiennych. Wegetacja roślin trwa w tym rejonie 180–190 dni, a sezon
pastwiskowy najczęściej ok. 130–140 dni.
5
Centralna Polska, leżąca w strefie klimatu przejściowego umiarkowanego, charakteryzuje się dużo lepszymi warunkami. Wegetacja roślin trwa 210–220 dni (najczęściej od końca marca do końca października), a sezon pastwiskowy najczęściej
ok. 160–170 dni (od początku maja do połowy października).
Pastwiska w naszej strefie klimatycznej plonują nierównomiernie w sezonie
wegetacyjnym. Wielkość plonu uzyskiwanego w maju i czerwcu ocenia się na ok.
50% plonu rocznego, w lipcu i sierpniu już tylko na ok. 35%, a we wrześniu i październiku zaledwie na ok. 15% [MIKOŁAJCZAK 1983]. Wynika z tego konieczność
przeznaczania coraz większych powierzchni do spasania dla określonego stada
zwierząt w miarę upływu sezonu pastwiskowego. Orientacyjny udział plonów
z poszczególnych wypasów (odrostów runi) w plonie rocznym na dobrym pastwisku przedstawia się następująco: I odrost – ok. 20%, II – ok. 25%, III – ok. 22%,
IV – ok. 20% i V – ok. 13% [WASILEWSKI 1997].
Selektywne pobieranie roślin pastwiskowych przez zwierzęta sprawia, że jej część
nie jest zjadana. Wiążą się z tym pewne straty paszy, które nie powinny być większe niż 10% plonu. Ruń należy spasać w momencie uzyskania przez nią tzw. dojrzałości pastwiskowej, tj. w zależności od jej składu botanicznego oraz gatunku
wypasanych zwierząt, po uzyskaniu wysokości 15–18 cm dla bydła, 12–15 cm dla
koni oraz 10–12 cm dla owiec. Taką ruń zwierzęta chętnie pobierają i w stosunkowo krótkim czasie są w stanie zaspokoić swoje potrzeby pokarmowe. W takiej
fazie rozwoju runi zawartość składników pokarmowych dla zwierząt jest optymalna, a wzajemne proporcje zawartości białka i węglowodanów są najbardziej korzystne. Spasanie runi zarówno zbyt młodej, jak i zbyt starej sprawia że zwierzęta
pobierają jej mało, co niekorzystnie odbija się na ich wydajności. Na dobrym pastwisku czas pasienia się zwierząt nie przekracza 8–10 godz. na dobę, a jego wydłużenie nie sprzyja zwiększeniu pobrania paszy.
Fot. 1. Przykład zbyt starej runi do spasania (fot. J. Jaszczyński)
6
Na pastwiskach intensywnych dla bydła zaleca się rozpoczynać wypas wiosną
po uzyskaniu przez ruń już około 10 cm wysokości (kiedy plon można szacować
na 4–5 t· zielonej masy z ha), a w pełni sezonu – ok. 15 cm (plon 7–8 t z.m./ha).
Natomiast wysokość spasionej runi nie powinna być mniejsza niż 5–6 cm
w przypadku wypasu bydła, 4–5 cm koni oraz 3–4 cm owiec. Należy stosować
zasadę, że im większą wydajność mają wypasane zwierzęta, tym wysokość pozostawianej runi (dolnego jej piętra) powinna być wyższa. Wynika to z tego, że wartość paszowa runi pastwiskowej zmienia się na niekorzyść od piętra najwyższego
do najniższego. Badania przeprowadzone na intensywnym pastwisku trwałym dla
krów mlecznych w Falentach wskazują, że największym zmianom, we wszystkich
piętrach runi, podlegała zawartość białka ogólnego, a mniejszym włókna surowego
(tab. 1).
Tabela 1. Kształtowanie się zawartości białka ogólnego i włókna surowego w runi pastwiskowej
w zależności od jej piętra oraz nawożenia azotem
Nawożenie
Piętro runi mierzone od
powierzchni gleby, cm
Białko ogólne
Włókno surowe
PKN – 120
16–20
11–15
5–10
0–5 (ścierń)
211
182
170
–
286
295
278
–
PKN – 240
16–20
11–15
5–10
0–5 (ścierń)
245
209
198
–
288
296
294
–
g/kg s.m.
Źródło: badania własne [WASILEWSKI 1998].
WARUNKI SIEDLISKOWE WYPASU ZWIERZĄT
Użytki zielone w Polsce położone są na różnych rodzajach siedlisk (16 rodzajów), z których na połowie może być prowadzona gospodarka pastwiskowa (tab.
2). Różnorodność siedliskowa była podstawą ich podziału i została usystematyzowania i funkcjonuje pod nazwą „Typologiczny podział łąk” [GRZYB, PROŃCZUK
1994]. Uwzględniono w nim: położenie w topografii terenu, typ gleby oraz jej
uwilgotnienie, a ponadto rodzaj zasilającej je wody (opadowa, powierzchniowa,
gruntowa). Czynniki te w mają wyraźny wpływ na wykształcenie się określonej
szaty roślinnej (zbiorowisk roślinnych).
Typologiczny podział łąk dobrze i precyzyjnie klasyfikuje siedliska łąkowe
pod względem składu botanicznego oraz ich przydatności do rolniczego użytkowania, tj. kośnego i pastwiskowego.
7
Tabela 2. Grupy i rodzaje użytków zielonych, wg typologicznego podziału, przydatne do wypasu
zwierząt oraz ich potencjał produkcyjny
Grupy i rodzaje użytków
zielonych
Grądowe
zubożałe
właściwe
popławne
podmokłe
Łęgowe
zgrądowiałe
właściwe
Pobagienne (murszowiska)
grądowiejące
zdegradowane
właściwe
łęgowiejące
Przydatność
do wypasu1)
Potencjał produkcyjny, t s.m./ha
naturalny
aktualny
możliwy do uzyskania2)
+++
+++
+++
++
0,5–1,5
1,5–2,5
3,0–5,0
2,0–2,5
3,0–4,0
5,0–6,0
5,0–7,0
3,0–4,0
5,0–7,0
6,0–10,0
6,0–10,0
4,0–6,0
+++
++
3,0–4,0
4,0–5,0
5,0–7,0
5,0–7,0
6,0–11,0
6,0–10,0
+++
++
+++
++
1,5–2,0
1,0–2,0
1,5–2,5
2,0–3,5
5,0–6,0
4,0–6,0
5,0–7,5
6,0–8,0
6,0–9,0
6,0–7,0
7,0–10,0
7,0–11,0
1)
+++ przydatność pełna, ++ możliwy wypas okresowy.
Możliwy do uzyskania po uregulowaniu stosunków wodnych, odpowiednim nawożeniu i użytkowaniu.
Źródło: opracowanie własne na podstawie: GRZYB, PROŃCZUK [1994].
2)
DOBÓR GATUNKÓW I ODMIAN ROŚLIN NA PASTWISKA
Na dobrym pastwisku powierzchnia zadarniona powinna pokrywać nie mniej
niż 90% jego powierzchni. Gęsta ruń gwarantuje plon na poziomie ok. 0,54 t/ha
zielonki na każdy 1 cm wysokości głównej masy runi powyżej 5 cm. Taka gęstość
gwarantuje pobieranie przez krowę 12–14 kg suchej masy w ciągu 8–10 godzin
pasienia. Odpowiednia gęstość runi zwiększa wytrzymałość darni na nacisk zwierząt w trakcie wypasu, co jest szczególnie ważne na glebach organicznych. Zadowalające plony i dobrą ich wartość pokarmową, a jednocześnie zwartą darń i gęstą
ruń pastwiska uzyskuje się w warunkach dominującego udziału szlachetnych traw
i roślin bobowatych oraz odpowiednich ziół (tab. 3).
Tabela 3. Optymalny udział poszczególnych grup roślin w runi w zależności od sposobu użytkowania
Grupa roślin
Trawy ogółem, w tym:
trawy wysokie
trawy niskie
Rośliny bobowate
Zioła i chwasty
Źródło: opracowanie własne.
Udział (%) w warunkach użytkowania
pastwiskowego
zmiennego (pastwiskowo-kośnego)
60–70
60–70
20–30
30–40
40
30
20
20
do 10
do 10
8
Skład botaniczny runi pastwiskowej w dużej mierze zależy od rodzaju siedliska.
Najbardziej przydatnymi i pożądanymi gatunkami na pastwiska są: życica trwała,
wiechlina łąkowa, mietlica olbrzymia, tymotka łąkowa, kupkówka pospolita, kostrzewa łąkowa, kostrzewa czerwona oraz koniczyna biała (tab. 4).
Tabela 4. Liczby waloryzacyjne przydatności zalecanych gatunków traw stosowanych na pastwiska
trwałe i ich cechy
Wykaz cech
Życica
trwała
Wiechlina
łąkowa
Smakowitość
Plonowanie
Zawartość białka
Zawartość energii
Strawność
Trwałość
Zimotrwałość
Odporność na udeptywanie
Odporność na zgryzanie
Zadarnianie
Intensywność krzewienia
Energia odrastania
Średnia ocena żywieniowa1)
Średnia ocena ogólna2)
Wartość użytkowa (Lwu)3)
5
5
5
5
5
4
4
5
5
4
5
5
5
4,8
10
5
5
5
5
5
5
5
5
5
5
5
4
5
4,9
10
KoMietlica
strzewa
olbrzyczerwomia
na
5
2
4
3
4
3
5
4
4
4
4
4
5
5
4
3
4
3
4
2
4
2
4
2
4,5
3,2
4,3
3,2
9
6
Kostrzewa
łąkowa
Tymotka łąkowa
4
4
5
5
5
4
5
3
4
4
3
4
4,8
4,1
10
4
4
5
5
4
4
5
3
4
3
3
3
4,5
3,9
10
Kupkówka
pospolita
4
5
5
5
4
4
5
4
5
3
4
5
4,2
4,4
9
1)
Na podstawie cech w wierszach 1, 3, 4, 5.
Ocena ogólna: 5 – bardzo dobra, 4 – dobra, 3 – średnia, 2 – niska.
3)
Lwu (liczba wartości użytkowej) – stanowi wskaźnik wartości poszczególnych gatunków pod względem paszowym, plonowania i składu chemicznego (10–9 pkt. – wartość bardzo dobra, 8–7 – dobra, 6–4 – średnia, 3 i mniej –
wartość mierna).
Źródło: opracowanie własne.
2)
W celu wyrównania podaży paszy o zbliżonej wartości żywieniowej w całym
okresie pastwiskowym konieczne jest utrzymanie na części pastwiska wczesnych
(ok. 30% powierzchni) oraz późnych (ok. 15% powierzchni) mieszanek odmian
traw. Z roślin bobowatych szczególnie ważna w gospodarowaniu na pastwiskach
jest koniczyna biała. Do jej największych zalet należą:
‒ możliwość wiązania azotu atmosferycznego przez bakterie Rhizobium;
‒ ograniczenie zużycia mineralnych nawozów azotowych;
‒ odporność na udeptywanie oraz częste przygryzanie;
‒ poprawia w sposób znaczący jakość runi pastwiskowej;
Wadą jej jest nietrwałość na glebach zakwaszonych oraz podsychających.
9
Każdy 1% udział koniczyny w runi jest równoważny nawożeniu azotem w ilości
od 2 do 3 kg N/ha. Daje to wymierne korzyści ekonomiczne rolnikowi wynikające
z rezygnacji nawożenia azotem.
NAWOŻENIE PASTWISK
Poziom nawożenia pastwisk zależy od wielkości plonów i ich jakości oraz od zasobności gleby w składniki pokarmowe i składu botanicznego runi. W celu określenia precyzyjnej dawki nawożenia zalecane jest wykonanie analiz zasobności
gleby w składniki nawozowe oraz zawartości składników pokarmowych w paszy.
Pastwisko jest nawożone przez cały okres wypasu zwierząt ich odchodami. Obliczając wielkości dawek nawozów należy uwzględniać te ich ilości, które dostają
się do gleby wraz z odchodami zwierząt. Jedna duża jednostka przeliczeniowe
(DJP) przez sezon pastwiskowy (trwający 160–170 dni) pozostawia odchody,
w których znajduje się ok. 30–35 kg N, 6 kg P i 15 kg K. Średnie wykorzystanie
azotu wynosi 50% (wykorzystanie maleje wraz z upływem sezonu pastwiskowego), wykorzystanie fosforu – 100% i potasu – ok. 80%. Ponadto poziom nawożenia
pastwiska determinują: zasobność gleby, wielkość spodziewanego plonu, zawartość w nim określonych pierwiastków (składników) (tab. 5) oraz obsada zwierząt.
Orientacyjne potrzeby pokarmowe runi pastwiskowej – w przeliczeniu na 1 t
suchej masy plonu (ok. 5 t z.m.) – są następujące: ok. 35 kg azotu (N), 4,3 kg fosforu (P), 20 kg potasu (K), 9 kg wapnia (Ca), 3 kg magnezu (Mg) i 2,5 kg sodu
(Na). Po przeliczeniu powyższych składników na plon całoroczny, np. 6 t s.m. (ok.
30 t z.m.) ich zawartość wyniesie: 210 kg N, 25,8 kg P, 120 kg K, 54 kg Ca, 18 kg
Mg i 15 kg Na.
Mimo że w gospodarce pastwiskowej pierwszoplanowe znaczenie mają azot,
fosfor i potas, to nie należy zapominać o innych składnikach, takich jak: wapń,
magnez, sód, miedź i inne mikroelementy.
Nawożenie azotem. Na pastwiskach najbardziej plonotwórczym składnikiem
jest azot. Jego wykorzystanie z nawozów jest zróżnicowane i waha się od ok. 30 do
70%. Nawożenie nim określa poziom intensywności gospodarowania. Celem maksymalnego wykorzystania azotu w procesie tworzenia się plonu i jednocześnie
ograniczenia rozpraszania jego do środowiska zaleca się stosowanie dawek i porcji
adekwatnych do żyzności gleby, wielkości spodziewanego plonu oraz jego jakości.
W naszych warunkach klimatyczno-glebowych, na glebach mineralnych, roczne
dawki azotu zawierają się między 60 a 170 kg N/ha, a na glebach organicznych
między 30 a 120 kg N/ha. Niskie dawki azotu zalecane są na gleby lekkie w stanowiskach suchych, na których dostatek wody występuje tylko w okresie wiosennym
10
Tabela 5. Zawartości makro- i mikroelementów w s.m. zielonki pastwiskowej
Składnik
Jednostka
miary
 25
 2,6
Wapń (Ca)
Magnez (Mg)
g/kg s.m.
Azot ogólny (N og.)
Fosfor (P)
Potas (K)
Sód (Na)
Siarka (S)
Żelazo (Fe)
Miedź (Cu)
Molibden (Mo)
Kobalt (Co)
Bor (B)
K : (Ca + Mg)
 2,0
 1,8
 2,0
 50
7
 0,5
 0,2
 10
 1,4
5
K : Na
 1,9
 10
Ca : P
N:S
NO3
 10
 5,0
 80
 40
mg/kg s.m.
Mangan (Mn)
Cynk (Zn)
niska
g/kg s.m.
1
Zawartość
optymalna
25–35
2,6–4,3
10–20
5,0–9,0
2,0–3,0
1,8–2,5
2,0–3,0
80–100
40–80
50–60
7–10
0,5–0,8
0,2–0,5
10–30
1,4–2,1
5–10
1,9–2,1
10–30
1–4
wysoka
 35
 4,3
 20
 9,0
 3,0
 2,5
 3,0
 100
 80
 60
 10
 0,8
 0,5
 30
 2,1
 10
 2,1
 30
4
Źródło: opracowanie własne na podstawie literatury.
oraz na glebach organicznych podsychających, podatnych na murszenie i intensywną mineralizację substancji organicznej, w których uwalniają się duże ilości
tego składnika. Natomiast większe dawki azotu stosuje się na pastwiskach położonych na glebach dobrze uwilgotnionych, w runi których dominują: życica trwała,
wiechlina łąkowa, kostrzewa łąkowa, kupkówka pospolita czy tymotka łąkowa.
Zalecane jest stosowanie azotu w 4–5 porcjach [WASILEWSKI 1999]. Wielkość
pojedynczych porcji powinna się zawierać między 20 a 60 kg N/ha. W warunkach
dość krótkiego czasu odrastania runi większe porcje azotu mogą pogarszać jego
wykorzystanie, jakość paszy i zagrażać środowisku.
Łatwa dostępność azotu dla roślin może powodować szybkie jego pobieranie przez
rośliny i kumulowanie mineralnych jego form (azotany), co pogarsza jakość paszy,
zwłaszcza w pierwszych 1–2 tygodniach po wysiewie nawozów. Dlatego zalecane
jest rozpoczęcie wypasu nie wcześniej niż po ok. 3 tygodniach od ich wysiewu.
Optymalnym terminem stosowania nawozów azotowych jest okres od ruszenia
wegetacji do pierwszych dni września.
11
Nawożenie fosforem powoduje lepsze wykorzystanie azotu i potasu przez ruń
oraz znacząco wpływa na jakość paszy. Niedobory fosforu w paszy szczególnie źle
wpływają na rosnące osobniki młode oraz bydło mleczne. Pełnowartościowa pasza
powinna zawierać nie mniej niż 2,6, a optymalnie 4,3 g P/kg w suchej masie. Fosfor jest pierwiastkiem mało ruchliwym w glebie, a zatem nie następuje jego wymywanie do wód gruntowych albo przenawożenie. Może być jedynie zmywany
z powierzchni pastwiska do niższych jego partii lub do wód otwartych, gdzie wraz
z azotem przyczynia się do eutrofizacji i rozwoju fitoplanktonu.
Fosfor wpływa korzystnie na skład botaniczny runi, stymulując rozwój roślin bobowatych, zwłaszcza koniczyny białej. Wielkość dawek fosforu zależy głównie od
zasobności gleby w fosfor oraz jego zawartości w paszy. Biorąc pod uwagę powyższe kryteria wielkość dawek fosforu powinno się ustalać na ok. 20 kg P/ha na
glebach zasobnych w fosfor do ok. 30 kg P/ha na glebach mało zasobnych. Roczną
dawkę fosforu można wysiać jednorazowo, najlepiej wiosną. Ustalając poziom
nawożenia pastwiska tym składnikiem, należy uwzględniać jego ilość dostającą się
do gleby wraz z pozostawianymi odchodami zwierząt.
Nawożenie potasem stosuje się głównie w celu zwiększenia wykorzystania
azotu i fosforu oraz pozyskania dużego plonu. Zapotrzebowanie pokarmowe zwierząt na ten składnik jest niewielkie i wystarczająca jego zawartość w paszy to ok.
10–20 g/kg s.m. Maksymalna zawartość potasu w suchej masie nie powinna przekraczać 20 g/kg s.m. Wielkość dawki potasu, podobnie jak innych składników,
ustala się na podstawie zasobności gleby, zawartości tego składnika w paszy, oczekiwanej wielkości plonu oraz obsady zwierząt.
Zaleca się dzielenie rocznej dawki potasu na 2–3 porcje i stosowanie łącznie
z nawożeniem azotem. Na glebach organicznych często występują niedobory tego
składnika, więc należy je uzupełniać wyższymi jego dawkami, które wynoszą od
60 do 150 kg K/ha, a pojedyncze porcje tego składnika powinny wynosić od 30 do
50 kg K/ha. Przy ustalaniu poziomu nawożenia potasem trzeba uwzględnić jego
ilość, jaka dostaje się do gleby wraz z odchodami pasących się zwierząt.
Roślinność użytków zielonych jest zdolna do pobierania potasu w ilościach
przekraczających ich fizjologiczne potrzeby (tzw. pobierania „luksusowego”), co
wpływa niekorzystnie na jakość paszy. W skrajnych przypadkach może to powodować biegunki u zwierząt (odwodnienie organizmu), a przy jednoczesnym niedoborze w paszy wapnia i magnezu – schorzenie zwane tężyczką pastwiskową.
12
Odczyn gleby i jej wapnowanie
Wapnowanie pastwisk jest konieczne w przypadku obniżenia pHKCl wierzchniej
warstwy gleby, zależnie od jej rodzaju, poniżej 5–5,5. Wapnowanie poprawia odczyn gleby oraz jej strukturę i żyzność. Wpływa także na efektywniejsze wykorzystanie przez roślinność składników nawozowych, poprawia skład botaniczny runi
przez stymulowanie rozwoju roślin bobowatych co poprawia jakość paszy.
Jak podaje SAPEK [1992] potrzeby wapnowania oraz dawki wapna wynoszą:
konieczne, jeżeli pHKCl jest niższe niż 4,5, zalecana dawka CaO to 1–2 t/ha,
potrzebne, jeżeli pHKCl wynosi 4,6–5,0, zalecana dawka CaO to 0,5–1,5 t/ha,
wskazane, jeżeli pHKCl wynosi 5,1–5,5, zalecana dawka CaO to 0,25–1,0 t/ha,
ograniczone, jeżeli pHKCl wynosi 5,6–6,0, zalecana dawka CaO to 0–0,5 t/ha,
zbędne, jeżeli pHKCl jest wyższe niż 6,0.
Zalecane jest stosowanie nawozów wapniowych w formie węglanowej lub nawozów wapniowo-magnezowych. Najkorzystniejszym terminem wapnowania jest
jesień. Lepiej jest pastwisko wapnować częściej, ale mniejszymi dawkami niż odwrotnie.
Nawożenie miedzią. W przypadku niedoborów tego pierwiastka w zielonce
pastwiskowej (mniej niż 7 mg Cu/kg s.m.), a zdarza się to często na glebach organicznych, zaleca się stosowanie uzupełniającego nawożenia miedzią w ilości 5–10
kg Cu/ha, co odpowiada 20–40 kg/ha technicznego siarczanu miedzi (sinego kamienia). Taką dawkę najlepiej zastosować w formie oprysku 4% roztworem lub
rozsiać, po uprzednim bardzo dokładnym rozdrobnieniu (zmieleniu), jesienią po
zakończeniu wegetacji roślin, raz na kilka czy kilkanaście lat. Kryterium potrzeby
nawożenia jest zawartość miedzi w paszy.
Nawożenie karnalitem. Dobre rezultaty uzyskuje się, stosując nawożenie karnalitem, który jest produktem ubocznym przy wydobyciu soli (chlorku sodu). Minerał ten zawiera przede wszystkim sód (18,5% Na), magnez (4,8% Mg), potas
(5,8% K) oraz mikroelementy. Jest to nawóz naturalny, pozyskiwany w kopalni
soli kamiennej w Kłodawie. Nawóz ten korzystnie wpływa na skład chemiczny
paszy, na wielkość plonu, a najbardziej na smakowitość zielonki (zwierzęta bardzo
chętnie zjadają tak nawożoną zielonkę). Karnalit najlepiej zastosować jesienią lub
bardzo wczesną wiosną w dawce 200–400 kg/ha.
Nawożenie pastwisk nawozami naturalnymi. Zgodnie z ustawą o nawozach
i nawożeniu z 10 lipca 2007 r., maksymalna roczna dawka azotu w nawozach naturalnych nie może przekraczać 170 kg N/ha (tab. 6). Nawozy naturalne i organiczne
w postaci stałej lub płynnej można stosować w okresie od 1 marca do 30 listopada.
Nie dotyczy to obszarów OSN (obszary szczególnie narażone), gdzie te nawozy
można stosować jedynie do 15 listopada.
‒
‒
‒
‒
‒
13
Tabela 6. Orientacyjne dopuszczalne dawki nawozów naturalnych na pastwiska w zależności od
obsady zwierząt (wypas dzienny 10–12 godz.)
Obsada
zwierząt
DJP/ha
Ilość azotu
w odchodach
kg/ha
1,5
45
2,0
60
2,5
75
3,0
90
3,5
105
Rodzaj nawozu
Dopuszczalna
ilość azotu
zawartego w
nawozie
kompost obornikowy
lub gnojowica bydlęca
lub gnojówka
kompost obornikowy
lub gnojowica bydlęca
lub gnojówka
kompost obornikowy
lub gnojowica bydlęca
lub gnojówka
kompost obornikowy
lub gnojowica bydlęca
lub gnojówka
kompost obornikowy
lub gnojowica bydlęca
lub gnojówka
125
125
125
110
110
110
95
95
95
80
80
80
65
65
65
Zalecana ilość nawozu do
jednorazowego zastosowania
w ciągu roku (jesienią lub
wczesną wiosną)
t lub m3/ha
21
25
21
18
22
18
16
19
16
13
16
13
11
13
11
Źródło: opracowanie własne.
Nawozy naturalne na pastwiskach, ze względu na ich specyfikę, można stosować w bardzo ograniczonym zakresie i w zasadzie tylko poza sezonem pastwiskowym, w tym zwłaszcza jesienią (nawozy stałe) oraz bardzo wczesną wiosną (nawozy przede wszystkim płynne, ale także stałe). Pastwiska codziennie nawożone są
odchodami pasących się zwierząt i dlatego stosowanie dodatkowego nawożenia
wymaga dużej rozwagi i ostrożności.
Przyjęto następujące założenia:
‒ 1 DJP wydala w odchodach w sezonie pastwiskowym ok. 30 kg N,
‒ 1 t kompostu obornikowego zawiera 6 kg N,
‒ 1 m3 gnojowicy zawiera 5 kg N,
‒ 1 m3 gnojówki zawiera 6 kg N.
Z nawozów naturalnych zaleca się przede wszystkim kompost obornikowy
(obornik po co najmniej rocznym kompostowaniu) w ilości ok. 20 t/ha raz na dwa–
trzy lata, najlepiej w danym roku na te kwatery czy części pastwiska, które wiosną
będą koszone.
Stosowanie gnojowicy i gnojówki na pastwiskach jest bardzo ograniczone.
Rozlewanie tych nawozów jest możliwe tylko bardzo wczesną wiosną (po rozmarznięciu gleby) na kwatery lub części pastwiska, które wiosną będą koszone w dawce 10–20 m3/ha. Gnojowicę i gnojówkę można stosować corocznie. Stosując gnojowicę trzeba pamiętać o uzupełniającym nawożeniu mineralnym, zwłaszcza fosfo-
14
rem i azotem, a w przypadku gnojówki – zwłaszcza fosforem. Aby ograniczyć
straty amoniaku i emisję odorów oraz zapobiec ewentualnym uszkodzeniom roślin
zaleca się rozlewanie tych nawozów w dni pochmurne, a nawet deszczowe. Najlepiej rozlewać je z beczkowozów, za pomocą specjalnych adapterów do aplikowania powierzchniowego bezpośrednio na darń.
ORGANIZACJA WYPASU
Systemy i sposoby wypasu
Efektywny wypas zwierząt, za wyjątkiem koni, jest możliwy na pastwiskach oddalonych od budynków inwentarskich do 1 km. Ocenia się, że krowa po przejściu 1,3
km zużywa tyle energii ile na produkcję 1 litra mleka.
Organizacja gospodarki pastwiskowej opiera się na dwóch systemach – rotacyjnym i ciągłym. W systemie rotacyjnym najczęściej prowadzi się wypas sposobem kwaterowym, z dawkowaniem paszy, na uwięzi (palikowanie zwierząt) oraz
kierowany strzeżony, natomiast w systemie ciągłym – sposobem wolnym (zwanym
też bezplanowym).
Rotacyjny system wypasu polega na kilkakrotnym (4–6 razy) spasaniu runi
w ciągu sezonu pastwiskowego. Należy tak zorganizować wypas, aby czas jego
trwania w jednej rotacji był możliwie jak najkrótszy, natomiast czas odrastania runi
możliwie długi, jednak – niezależnie od jej wysokości – nie dłuższy niż ok. 5 tygodni. W sezonie pastwiskowym spasanie runi powinno trwać 20% czasu, a jej odrastanie – 80%. W sezonie trwającym około 160 dni ogólny czas spasania runi we
wszystkich rotacjach nie powinien przekraczać 30 dni, a okres odrastania – pozostałą część sezonu, czyli około 130 dni.
Sposób kwaterowy polega na wydzieleniu na pastwisku równych powierzchniowo kwater. Dla bydła powinno ich być 10–12, dla owiec – 7–8, a dla koni –
4–8. Czas spasania runi na kwaterze nie powinien przekraczać 5 dni w przypadku
bydła oraz ok. 7 dni w przypadku owiec i koni.
Zaletami tego sposobu są:
‒ zapewnienie zwierzętom odpowiedniej ilości paszy o wysokiej i stabilnej wartości żywieniowej;
‒ zapewnienie ciągłości żywienia zielonką, nawet w okresach niedostatecznego
tempa przyrastania runi (np. susza);
‒ możliwość efektywnego i bardziej intensywnego nawożenia;
‒ możliwość terminowego wykonywania wszystkich zabiegów pratotechnicznych.
15
Fot. 2. Wypas kwaterowy bydła mięsnego (fot. Z. Wasilewski)
Sposób kwaterowy jest polecany dla gospodarstw prowadzących intensywny
chów zwierząt, zwłaszcza krów mlecznych, potrzebujących paszy o najwyższych
walorach pokarmowych. Duża liczba kwater wiąże się z dużymi kosztami urządzenia pastwiska. Wzrastają też koszty eksploatacyjne związane z wypasem zwierząt,
tj.: częstym ich przepędzaniem na inną kwaterę oraz wykonywaniem, po skończeniu wypasu w danej kwaterze, różnych zabiegów, zwłaszcza nawożenia, wykaszania niedojadów czy przeciągania koryt ruchomych wodopojów.
Z badań ITP (dawny IMUZ) wynika, że przyrost masy ciała jałówek rasy czarno-białej wypasanych na pastwisku 4-kwaterowym, 12-kwaterowwym i z dawkowaniem paszy był prawie taki sam (tab. 7). Nieco gorsze efekty uzyskano z pastwiska 8-kwaterowego , a zdecydowanie gorsze z użytkowanego sposobem wolnym.
Tabela 7. Wielkość plonów oraz przyrosty masy ciała jałówek żywionych wyłącznie zielonką pastwiskową w zależności od sposobu wypasu
Sposób wypasu
Plon suchej masy
t/ha
Wolny (bezplanowy)
Kwaterowy: 4 kwatery
8 kwater
12 kwater
Dawkowanie paszy
6,3
8,6
8,2
8,3
9,4
Dobowy przyrost
masy ciała
kg/szt
0,52
0,70
0,64
0,69
0,67
Przyrost masy ciała
1 szt. w sezonie
kg
69
100
91
99
98
Źródło: badania własne [WASILEWSKI 1994a, b]
Sposób dawkowania paszy polega na wydzielaniu zwierzętom, najczęściej
dwa razy dziennie, świeżej paszy za pomocą przenośnego ogrodzenia elektrycznego. Ten sposób jest wysoce efektywny. Do jego zalet zalicza się:
16
‒
‒
‒
‒
dobre wykorzystanie runi przez zwierzęta;
zapewnienie im zawsze świeżej paszy;
możliwość ciągłego zbioru nadwyżek plonu;
pozyskiwanie wysokich plonów o dużej wartości żywieniowej.
Wadami tego sposobu są:
‒ potrzeba dobrej znajomości potrzeb pokarmowych wypasanego stada zwierząt;
‒ znajomość jakości paszy oraz wielkości aktualnego plonu;
‒ potrzeba dobrej znajomości zasad gospodarki pastwiskowej;
‒ duża pracochłonność, związana z koniecznością częstego nadzoru (przestawianie płotów czołowego i tylnego).
Sposób ten sprawdza się najlepiej w gospodarstwach farmerskich prowadzących bardzo intensywną produkcję, specjalizujących się w produkcji mleka i mięsa,
oraz w gospodarstwach posiadających pastwiska o niewielkiej powierzchni.
Ten sposób wypasu jest nisko nakładowy, gdyż jedynie obwodnica pastwiska
i ewentualnie droga dopędowa wymagają trwałego ogrodzenia.
Wypas na uwięzi (palikowanie zwierząt) jest wydajnym sposobem wypasu
rotacyjnego. Precyzyjne dawkowanie powierzchni do wypasu następuje za pomocą
przestawiania palika, dzięki temu zagęszczenie zwierząt na jednostce powierzchni
może być duże. Dużą zaletą tego sposobu jest:
– możliwość indywidualnego żywienia każdej sztuki,
– łatwe regulowanie ilości dysponowanej jej paszy.
Fot. 3. Wypas na uwięzi (fot. M. Mendra)
Wypas na uwięzi sprawdza się głównie w gospodarstwach posiadających nieliczne stada bydła lub koni (kilka sztuk). Palikowanie sprawia pewne niedogodności wynikające z konieczności przestawiania palika i pojenia zwierząt (doprowadzanie do wodopoju lub dowożenie wody na pastwisko). W dni upalne, kiedy
zwierzętom bardzo dokuczają owady, najlepiej paść je tym sposobem wczesnym
rankiem i po południu.
17
Kierowany wypas strzeżony polega na dozorowaniu stada przez pasterza. Jest
on w pewnym stopniu podobny do wypasu rotacyjnego, co wyraża się powracaniem zwierząt – po pewnym czasie – na obszary spasane wcześniej. Taki sposób
jest praktykowany głównie w górach przy wypasie owiec. Wypas strzeżony może
mieć duże znaczenie na terenach cennych przyrodniczo jako czynnik stymulujący
zwiększanie ich bioróżnorodności oraz zachowanie cennych fitocenoz.
Wypas ciągły polega na ciągłym (permanentnym) spasaniu runi, na całej lub częściowo regulowanej powierzchni pastwiska, od wiosny do jesieni, sposobem wolnym (bezplanowym).
Wypas wolny polega na ciągłym spasaniu runi, od wiosny do jesieni, na całej
powierzchni pastwiska. Charakterystyczną jego cechą jest brak nawożenia w sezonie pastwiskowym za wyjątkiem tylko wczesnowiosennego (przed wypasem). Pielęgnowanie pastwiska ogranicza się tylko do wiosennego rozrzucenia kretowisk,
Nie reguluje się też liczebności stada.
Fot. 4. Wypas wolny – zbyt mocno wyjedzona ruń (fot. J. Terlikowski)
W tym sposobie użytkowania pełne zaspokojenie potrzeb pokarmowych przez
zwierzęta jest możliwe tylko w maju i czerwcu. W następnych miesiącach zapotrzebowanie na paszę znacznie przekracza jej podaż. Dorosła krowa o masie ciała
500 kg (DJP) może zjeść dziennie 50–70 kg zielonki (12–15 kg s.m.). Dla zaspokojenia tych potrzeb pokarmowych powinno dziennie na 1 ha przyrastać tyle samo
zielonej masy. Ciągłe spasanie runi prowadzi do daleko idącej selekcji negatywnej,
ponieważ zwierzęta pewne gatunki roślin zjadają bardzo chętnie, inne mniej,
a jeszcze inne omijają, a intensywność przyrostu plonu zielonki stanowi zaledwie
20–30% ilości możliwej do uzyskania po zastosowaniu systemu rotacyjnego.
18
Z badań WASILEWSKIEGO [1999] wynika, że tempo przyrastania plonu suchej
masy w ciągu sezonu pastwiskowego jest nierównomierne (tab. 8). Najintensywniejszy przyrost plonu stwierdza się w II odroście runi, a najmniejszy – w odroście
V. Tempo przyrastania runi w sezonie pastwiskowym zależy także od poziomu
nawożenia, zaopatrzenia roślin w wodę oraz od składu botanicznego runi.
Tabela 8. Intensywność przyrastania runi na pastwisku, mm/dobę
Pastwisko w siedlisku okresowo
suchym z dominacją w runi
kupkówki pospolitej
3,2
6,5
3,6
4,2
2,5
Rotacja / miesiąc
I / maj
II / czerwiec
III / lipiec
IV / sierpień
V / wrzesień
Pastwisko w siedlisku umiarkowanie
wilgotnym z dominacją w runi
życicy trwałej
4,0
4,1
3,4
3,2
2,3
Źródło: WASILEWSKI [1997].
Liczba kwater i powierzchnia pastwiska
Potrzebną liczbę kwater na pastwisku oblicza się następująco:
Liczba kwater =
Czas odrastania runi (dni)
Czas spasania kwatery w rotacji (dni)
+
liczba wypasanych stad
zwierząt
Do obliczeń przyjmuje się najdłuższy czas odrastania runi w rotacji (V rotacja)
trwający około 35–42 dni.
Do ustalenia wielkości powierzchni pastwiska potrzebne są: liczebność stada
(DJP), czas trwania sezonu pastwiskowego (dni), przewidywana wielkość plonu
(t/ha) (tab. 9)
Tabela 9. Powierzchnia pastwiska i obsada zwierząt zależnie od wielkości plonu przy założeniu
równomiernej podaży paszy w sezonie
Plon zielonej
masy
t/ha
Sezon
pastwiskowy
dni
15
20
25
30
35
40
160
160
160
160
160
160
Zapotrzebowanie zielonej masy
dla 1 DJP
dziennie
w sezonie
kg
t
70
11,2
70
11,2
70
11,2
70
11,2
70
11,2
70
11,2
Źródło: badania własne [WASILEWSKI 1991].
Powierzchnia
pastwiska
dla 1 DJP
ha
Dopuszczalna
obsada
DJP/ha
0,75
0,56
0,45
0,37
0,32
0,28
1,3
1,8
2,2
2,7
3,1
3,6
19
Zaopatrzenie zwierząt w wodę
Niezwykle ważnym zagadnieniem jest zaopatrzenie w wodę pitną pasących się
zwierząt. Dorosła krowa wypija dziennie ok. 60 l wody, a młode bydło – w zależności od masy ciała – od 20 do 40 l. Jeżeli na pastwisku lub w jego pobliżu znajdują się cieki lub zbiorniki wodne można je z powodzeniem wykorzystywać jako
wodopoje, pod warunkiem że woda z nich odpowiada wymaganiom jakościowym
wody pitej dla zwierząt. Należy wtedy urządzić trwały wodopój i zapewnić zwierzętom stały dostęp do wody. Zwierzęta nie powinny wchodzić do wody. Innym
rozwiązaniem jest zastosowanie pomp pastwiskowych, które w łatwy sposób można przenosić na kolejne spasane kwatery. Najbardziej rozpowszechnionym sposobem jest dowożenie wody na pastwiska za pomocą beczkowozów lub tzw. wozów
poidłowych. Jest on drogi, ale najkorzystniejszy dla zwierząt ze względów higienicznych.
Fot. 6. Pojenie zwierząt wodą dowożoną beczkowozem (fot. H. Jankowska-Huflejt)
Celowe jest, aby przy wodopojach znajdowały się lizawki solne (z mikroelementami). Oprócz dostarczania zwierzętom niezbędnych składników mineralnych
zwiększają ich apetyt, co przekłada się na większe pobieranie przez nie paszy oraz
zwiększenie ich wydajności.
Wiosenne rozpoczęcie wypasu
Z rozpoczęciem wypasu wiosną nie należy zwlekać. Opóźnienie powoduje, że
spasana ruń będzie przestarzała, szczególnie w I rotacji, oraz będzie dłużej odrastała. W takiej sytuacji mniejszym błędem jest wcześniejsze rozpoczęcie wypasu. Ruń
nadaje się do wypasu kiedy uzyska 10–12 cm wysokości, jednak najkorzystniejszą
zawartość składników pokarmowych oraz odpowiednie ich proporcje uzyskuje,
gdy jej wysokość wynosi ok. 15–18 cm.
20
W pierwszym tygodniu wypasu należy zwierzęta przestawić z żywienia zimowego
na letnie. Jest to związane ze zmianą mikroflory w żwaczu. W okresie wiosennym
młoda zielonka pastwiskowa jest bogata w białko i składniki pokarmowe, ale zawiera mało suchej masy. Łagodne przejście z jednej formy żywienia na drugą ma
na celu uchronienie zwierząt przed powstaniem zaburzeń trawiennych, a rolnika
przed zmniejszeniem wydajności zwierząt w tym okresie. Należy w tym czasie
podawać pasze ubogie w białko, a bogate w węglowodany(w zależności od wydajności zwierząt).
Przejście z żywienia zimowego na letnie powinno przebiegać następująco:
‒ w pierwszym i drugim dniu należy zwierzęta wypuścić na pastwisko około godz.
10–11, po uprzednim nakarmieniu w oborze – powinny przebywać na nim ok.
1 godz., bardziej w celu zapoznania się z pastwiskiem niż samego pasienia;
‒ od trzeciego dnia należy wydłużać przebywanie zwierząt na pastwisku o godzinę
dziennie, zadawać w oborze pasze węglowodanowe, a ograniczyć treściwe;
‒ od siódmego lub ósmego dnia przejść na wypas całodzienny.
Wypas dzienny czy całodobowy
Korzyści z wypasu tylko dziennego:
‒ lepsze wykorzystanie przez zwierzęta paszy na pastwisku, co przekłada się na
mniejszą ilość niedojadów;
‒ mniejsza ilość pozostawianych na pastwisku odchodów, a większa produkcja
nawozów naturalnych w gospodarstwie;
‒ mniejsze niebezpieczeństwo zakażeń pasożytami (robaczycą);
‒ lepsza organizacja doju.
Korzyści z wypasu całodobowego:
‒ mniejsze nakłady robocizny związanej z wypędzaniem zwierząt na pastwisko
i spędzaniem z niego;
‒ zwierzęta nie tracą energii na dochodzenie do pastwiska i schodzenie z niego;
‒ większe spożycie paszy (tzw. konsumpcja luksusowa, stanowiąca nawet ok.
20% paszy pobranej w ciągu dnia);
‒ większa jednostkowa wydajność zwierząt.
Mając na uwadze coraz większe jednostkowe wydajności bydła mlecznego
i mięsnego, lepszym rozwiązaniem jest wypas tylko dzienny. Przemawia za nim to,
że pobieranie paszy przez bydło w ciągu doby trwa średnio ok. 8–10, wyjątkowo
do 12 godzin. Czas pasienia na ogół w małym stopniu zależy od dostępności czy
jakości paszy. Nawet na pastwiskach nisko wydajnych krowy nie przedłużają czasu
pasienia, mimo że nie są w stanie pobrać dostatecznej ilości paszy i nie są w pełni
najedzone. ŻUREK [2000] w swoich badaniach wskazuje, że wydajność krów wypasanych całodobowo była tylko o ok. 7% większa niż krów wypasanych tylko
w dzień. Ponadto, w warunkach wypasu całodobowego gorsze było wykorzystanie
paszy (najedzone zwierzęta, poruszając się po pastwisku, udeptywały ruń, zwiększając ilość niedojadów).
21
PIELĘGNOWANIE PASTWISK
Jedynie na pastwiskach prawidłowo pielęgnowanych można uzyskać prawidłowy skład botaniczny runi i dużą efektywność żywienia.
Pielęgnowanie darni i runi sprowadza się do wiosennego rozrzucenia kretowisk
oraz zeszłorocznych łajniaków. Konieczne jest także wykoszenie niedojadów, najlepiej na wysokości 8–10 cm (jednak nie mniej jak 5 cm). Najlepiej jest wykosić
niedojady po II wypasie (w kwaterach późno spasanych można wykosić je po
I wypasie). Na pastwiskach zachwaszczonych celowe jest dwukrotne koszenie, tj.
po I oraz II wypasie.
Innymi równie ważnymi pracami są:
‒ naprawy i konserwacje urządzeń melioracyjnych,
‒ konserwacja urządzeń pastwiskowych (ogrodzeń, bram oraz wodopoi),
‒ bieżąca naprawa dróg pastwiskowych.
Na użytkach zielonych przydatnych do wypasu, tj. położonych blisko gospodarstwa i niezbyt mokrych, zalecane jest użytkowanie kośno-pastwiskowe, polegające na zmiennym, planowym i systematycznym, użytkowaniu pastwiskowym na
przemian z kośnym. Można stosować użytkowanie zmienne w sezonie wegetacyjnym, np.: koszenie I pokosu i późniejszy wypas lub koszenie po I wypasie. Można
także w jednym roku wypasać, a w następnym prowadzić użytkowanie kośne,
w cyklach nie dłuższych niż 3 letnie.
Fot. 5. Skutki braku pielęgnacji pastwiska – znaczne zachwaszczenie (fot. J. Terlikowski)
22
Użytkowanie kośno-pastwiskowe utrzymuje zrównoważony skład botaniczny
runi, zapewniając proporcjonalny udział traw, roślin bobowatych oraz ziół. Sprzyja
także tworzeniu i utrzymaniu mocnej, sprężystej darni oraz zwartej runi, z której
uzyskane plony mogą być o 5–10% wyższe w porównaniu do użytkowania pastwiskowego. Poprawia także wykorzystanie paszy nawet o 10%.
AKTUALNE UWARUNKOWANIA
PRODUKCYJNO-EKONOMICZNE
Znaczenie TUZ, w tym pastwisk, w gospodarce człowieka nie ogranicza się
tylko do aspektu produkcji pasz objętościowych, chociaż jest to najważniejsza ich
funkcja. Są to użytki antropogeniczne o cechach ekosystemów naturalnych, odgrywające bardzo ważną rolę w ochronie środowiska przyrodniczego oraz przynoszące korzyści gospodarcze, ekonomiczne, dydaktyczne i społeczne. Ich walory
pozaprodukcyjne polegają na:
‒ zabezpieczeniu gleby przed degradacją, erozją wodną i powietrzną;
‒ retencji wody z roztopów i wysokiej fali letniej;
‒ ochronie zbiorników wodnych przed eutrofizacją;
‒ zmniejszaniu niebezpieczeństwa przedostawania się szkodliwych substancji
i patogenów ze ścieków i innych źródeł do wód powierzchniowych;
‒ oczyszczaniu atmosfery z pyłów i zanieczyszczeń;
‒ dostarczaniu roślin leczniczych.
Aby utrzymać funkcje TUZ należy zwrócić większą uwagę na ich ochronę.
Najpoważniejszymi zagrożeniami dla funkcjonowania TUZ są:
‒ wadliwe melioracje;
‒ niewłaściwe nawożenie oraz użytkowanie;
‒ szkodliwe oddziaływanie przemysłu;
‒ zaorywanie i przeznaczanie pod uprawy polowe.
Nowoczesne gospodarowanie na użytkach zielonych ma wymiar głównie ekonomiczny. Ich wartość określa się na podstawie wysokości plonów, ich jakości,
nakładów pracy oraz nakładów materiałowych na jednostkę powierzchni. Należy
dodać, że ekonomiczną wartość produkcji pasz można ocenić poprzez produkcję
mleka, mięsa czy wełny. Z ekonomicznego punktu widzenia produkcja zwierzęca
opiera się na minimalizacji kosztów żywienia oraz maksymalizacji osiągniętych
dochodów. Najtańszym źródłem pasz podstawowych, o optymalnych walorach
pokarmowych oraz smakowych, są odpowiednio pielęgnowane pastwiska. Pomimo
tego rolnicy odchodzą od wypasania zwierząt, podając następujące argumenty:
‒ wypas wysokowydajnych krów mlecznych jest uważany za ekstensywny sposób
żywienia ze względu na małą zawartość suchej masy w zielonce;
‒ utrzymanie stabilnej wartości pokarmowej zielonki w czasie trwania sezonu
pastwiskowego jest trudne;
23
‒ wykorzystanie białka z paszy z powodu jego trawienia w żwaczu jest relatywnie
niskie;
‒ utrzymanie pastwiska w dobrej kulturze jest pracochłonne;
‒ zwierzęta tracą dużo energii na drogę do pastwiska i poruszanie się po nim;
‒ żywienie alkierzowe jest prostsze i wygodniejsze.
Jednak żywienie pastwiskowe ma wiele niedocenianych zalet, m.in.:
‒ zielonka pastwiskowa jest paszą najtańszą, a jednocześnie pełnowartościową
i charakteryzuje się dobrą strawnością;
‒ ruch, słońce i świeże powietrze sprzyja utrzymaniu dobrej kondycji i zdrowia
zwierząt;
‒ mniejsza jest produkcja nawozów naturalnych, których zagospodarowanie bywa
kłopotliwe.
PODSUMOWANIE
Pastwiska trwałe mają niewielki, zaledwie 5% udział w powierzchni użytków
rolnych, ale są niezwykle ważnym ich składnikiem, a wypas jest najbardziej naturalną formą letniego żywienia zwierząt. Pełnią one także wiele ważnych funkcji,
zarówno w gospodarstwie rolnym, jak i przestrzeni produkcyjnej oraz obszarach
wiejskich. Są w stanie dostarczać dużych ilości najwartościowszej i najtańszej
paszy, o wysokich walorach żywieniowych, jaką jest zielonka pastwiskowa. Ruń
pastwiskowa jest paszą najtańszą i najwartościowszą, bogatą w białko i energię,
makro- i mikroskładniki, witaminy oraz całą gamę różnych substancji korzystnie
wpływających na zdrowie zwierząt i jakość pozyskiwanych od nich produktów
(mleko, mięso). Wysoka wartość pokarmowa runi gwarantuje wydajność zwierząt
na poziomie nawet 18–20 l mleka od 1 krowy dziennie lub dobowe przyrosty masy
ciała na poziomie 0,8–1 kg od jednej sztuki.
W runi pastwiskowej powinny dominować trawy (60–70%) oraz rośliny bobowate (10–30%) z domieszką ziół jako komponentu smakowo-dietetycznego (do
10%). Najkorzystniejszą zawartość składników pokarmowych oraz odpowiednie
ich proporcje w runi uzyskuje się gdy jej wysokość wynosi ok. 15–18 cm.
Efektywny wypas bydła jest możliwy na pastwiskach oddalonych od budynków inwentarskich do 1 km.
Przejście z żywienia zimowego na pastwiskowe powinno odbywać się stopniowo i trwać nie krócej niż tydzień, w celu uniknięcia zaburzeń trawiennych.
W okresie wiosennym młoda zielonka pastwiskowa jest bogata w białko i składniki
pokarmowe, ale zawiera mało suchej masy. W tym czasie, w zależności od wydajności zwierząt, należy podawać pasze ubogie w białko, a bogate w węglowodany.
Utrzymanie pastwisk w dobrej kulturze sprowadza się do odpowiedniego nawożenia, wiosennego rozrzucenia kretowisk i zeszłorocznych łajniaków oraz wykaszania niedojadów. W nawożeniu pastwisk należy uwzględnić ilość składników
nawozowych pozostawionych w odchodach pasących się zwierząt oraz zasobność
24
gleby i spodziewanego plonu. Zaleca się, aby azot i potas wysiewać w porcjach
przed każdym odrostem, natomiast fosfor – w jednej dawce wiosną. Należy także
pamiętać o wapnowaniu co kilka lat, w ilości zależnej od odczynu gleby.
WYKORZYSTANA LITERATURA
BARSZCZEWSKI J., WRÓBEL B., WASILEWSKI Z. 2006. Wykorzystanie pasz z trwałych użytków zielonych w różnych systemach żywienia bydła mlecznego. W: Aktualne problemy gospodarowania
na użytkach zielonych i kształtowania środowiska w świetle obowiązujących norm prawnych.
Materiały Seminaryjne. Nr 51. Falenty. Wydaw. IMUZ s. 94–107.
GRZYB S., PROŃCZUK J. 1994. Podział i waloryzacja siedlisk łąkowych oraz ocena ich potencjału
produkcyjnego. W: Kierunki rozwoju łąkarstwa na tle aktualnego poziomu wiedzy w najważniejszych jego działach. Materiały Ogólnopolskiej Konferencji Łąkarskiej. Warszawa, 27–28 września 1994. Warszawa. Wydaw. SGGW s. 51–63.
MIKOŁAJCZAK Z. 1983. Kwaterowe użytkowanie pastwiska. Wyd. 2. Warszawa. PWRiL ss. 101.
OKULARCZYK S. 2002. Ekonomiczne i ekologiczne możliwości produkcji mleka i wołowiny z wykorzystaniem użytków zielonych. W: Pasze z użytków zielonych czynnikiem jakości zdrowotnej
środków żywienia zwierząt i ludzi. Falenty. Wydaw. IMUZ s. 66–72.
SAPEK B. 1992. Zasady oceny potrzeb wapnowania i wyznaczania dawek nawozów wapniowych na
trwałe użytki zielone na glebach mineralnych. Materiały Instruktażowe. Nr 101. Falenty. Wydaw.
IMUZ. ss. 12.
WASILEWSKI Z. 1991. Urządzanie i użytkowanie pastwisk w gospodarstwach drobnotowarowych.
Zalecenia. Falenty. Wydaw. IMUZ. ISSN 0860-1410 ss. 98
WASILEWSKI Z. 1994a. Wpływ różnych sposobów wypasu na wielkość i jakość plonów. Wiadomości
IMUZ. T. 18. Z. 1 s. 9–22.
WASILEWSKI Z. 1994b. Wpływ różnych sposobów wypasu na produkcyjność młodego bydła. Wiadomości IMUZ. T. 18. Z. 1 s. 23–32.
WASILEWSKI Z. 1997. Sezonowe zróżnicowanie tempa przyrostu runi oraz zmian ich jakości na pastwiskach grądowych. W: Kierunki badań nad nawożeniem i użytkowaniem łąk i pastwisk. Sesja
Naukowa. Materiały Seminaryjne. Nr 38. Falenty. Wydaw. IMUZ s. 299–306.
WASILEWSKI Z. 1998. Pastwiskowe wykorzystanie użytków zielonych według zasad dobrej praktyki
rolniczej. W: Dobre praktyki w produkcji rolniczej. T. 2. Materiały z Konferencji naukowej. Puławy, 3–4 czerwca 1998. Puławy. Wydaw. IUNG s. 577–584.
WASILEWSKI Z. 1999. Wpływ długotrwałego i zróżnicowanego nawożenia azotem na produkcyjność
pastwisk grądowych. Rozprawy habilitacyjne. Falenty. Wydaw. IMUZ. ISBN 83-85735-78-X ss.
94.
WASILEWSKI Z. 2006. Skład chemiczny runi łąkowej i pastwiskowej pozyskiwanej w przeciętnych
warunkach gospodarowania. Opracowanie dla Krajowej Stacji chemiczno-Rolniczej w Wesołej
ss. 6.
WASILEWSKI Z. 2009. Stan obecny i kierunki gospodarowania na użytkach zielonych zgodnie z wymogami Wspólnej Polityki Rolnej. Woda-Środowisko-Obszary Wiejskie. T. 9. Z. 2 (26) s. 169–
184.
WASILEWSKI Z., NAZARUK M. 2009. Trwałe użytki zielone (TUZ) w świetle danych statystycznych
z lat 2000-2007. Wiadomości Melioracyjne i Łąkarskie. Nr 1 s. 27–29.
ŻUREK H. 2000. Efektywność żywienia krów mlecznych na pastwisku na glebie torfowo-murszowej.
W: Nowoczesne metody produkcji pasz na użytkach zielonych i ocena ich wartości pokarmowej.
Materiały Seminaryjne. Nr 45. Falenty. Wydaw. IMUZ s. 274–280.