docSławomir Mrożek - Suecia Polonia
download 
Reklamacja Transkrypt
Sławomir Mrożek - Suecia Polonia
Sławomir Mrożek Begravning Pogrzeb Maria Skłodowska-Curie Ett subjektivt kompendium Subiektywne kompendium 2 Vems nobelpris? Komu Nobel? N obel dla Adolfa H. Włodzimierza Paźniewskiego – publikowany w tym numerze tekst znakomitego polskiego eseisty, pisarza, społecznego krytyka i surowego obserwatora serdecznie polecamy. Jednocześnie wrażliwszych czytelników ostrzegamy przed końską dawką zjadliwości i jadowitości. Ale spokojnie – zawsze są one wsparte solidną erudycją i przenikliwością, a nawet pewnym naddatkiem profetycznym. Świadczy o tym dobitnie ten esej – napisany dla nas jesienią ubiegłego roku – który dzisiaj, po anszlusie Krymu, nabiera dodatkowych znaczeń i palącej aktualności. Co roku mamy jakieś stulecie. Andrzej Panufnik, wybitny modernistyczny kompozytor, o rok młodszy od Witolda Lutosławskiego, którego stulecie obchodziliśmy, jak czytelnicy zapewne pamiętają, w ubiegłym roku, wspólnie z Lutosławskim grywał na pianinie, dla chleba, w warszawskich kawiarniach w czasie okupacji. O fascynującym życiu i twórczości Panufnika, trochę mniej znanej w Szwecji niż utwory jego starszego o rok kolegi, opowiada krytyk Lech Dzierżanowski. Zamykamy numer obszernym, chociaż bardzo subiektywnym, ułożonym alfabetycznie kompendium o Marii Skłodowskiej-Curie i epoce w której żyła. Jest to podsumowanie, rozpoczętych w 2011 roku, obchodów stulecia jej drugiej nagrody Nobla. Jeśli jednak ktoś chciałby koniecznie okrągłą rocznicę przypadającą w tym roku to proszę bardzo: osiemdziesiąta rocznica śmierci wielkiej uczonej – zmarłej, dosłownie, w służbie nauki, na białaczkę, której nabawiła się prowadząc pionierskie badania nad radioaktywnością. W ubiegłym roku natomiast zmarł Sławomir Mrożek, wybitny dramatopisarz i prozaik, obrazoburca i prześmiewca, wytrwały niszczyciel narodowych pseudoświętości, póz, stereotypów i samozadowolenia. I robiący to w sposób zrozumiały nie tylko dla Polaków. Znany w Szwecji, albo może słuszniej będzie powiedzieć, znany kiedyś, kiedy wystawiano tu jego dramaty – ostatnio jakieś 20 lat temu. Ponieważ żadna polska instytucja nie zadbała o książkowe wydanie szwedzkich przekładów tych sztuk – popadł w zapomnienie. Owszem, w jednej czy dwóch szwedzkich bibliotekach można zapoznać się z tymi przekładami, bo zostały tam niegdyś zdeponowane w formie maszynopisów. Są chyba trudniej dostępne, niż opisane w tym numerze polskie archiwalia z XVII wieku – przez Jacka Gancarsona w szwedzkich bibliotekach odnalezione i zdygitalizowane. Opowieść o Mrożku, która otwiera ten numer, zaczynamy, naturalną w Polsce koleją rzeczy – od jego pogrzebu, brawurowo opisanego przez Ludomira Garczyńskiego-Gąssowskiego, a kontynuować będziemy już w następnym numerze. ❒ I detta nummer kan vi rekommendera den kände polske essäisten, författaren, samhällskritikern och skarpögde betraktaren Włodzimierz Paźniewskis artikel Nobelpriset till Adolf H. Samtidigt vill vi varna våra mer känsliga läsare för den överdos av spydigheter och giftigheter som kan förekomma. Men var lugna – dessa är alltid grundade i gedigen lärdom och skarpsinnighet och har dessutom en viss profetisk anstrykning vilket denna essä, som skrevs för vår räkning under förra hösten, eftertryckligen vittnar om. Idag, efter annekteringen av Krim, har den dessutom fått ytterligare betydelser med sin brännande aktualitet. Varje år har vi något slags hundraårsfirande. Andrzej Panufnik, den framstående modernistiske kompositören som bara var ett år yngre än Witold Lutosławski, vars hundraårsminne våra läsare säkert kommer ihåg att vi uppmärksammade förra året, tjänade sitt levebröd genom att spela piano tillsammans med Lutosławski på Warszawas kaféer under ockupationen. Om Paufniks fascinerande, men i Sverige förhållandevis lite mindre kända liv och verk, berättar kritikern Lech Dzierżanowski. Vi avslutar detta nummer med ett omfattande, och ändå starkt subjektivt kompendium i alfabetisk ordning om Maria Skłodowska-Curie och den epok hon levde i. Det är en summering av de högtidlighållanden, påbörjad 2011, som hölls kring hundraårsfirandet av hennes andra nobelpris. Om någon absolut skulle vilja ha ett jämnt firande som infaller just i år så varsågod: i år är det åttio år sedan den stora lärda dog, bokstavligen i tjänsten, i en leukemi som hon ådrog sig i samband med att hon företog sina pionjärforskning av radioaktivitet. Förra året däremot dog Sławomir Mrożek, den framstående dramatikern och författaren, ikonoklasten och gyck laren, ihärdig förgörare av nationella pseudoheligheter, poser, stereotyper och självgodhet. Och han var fattbar inte bara i Polen, utan även känd i Sverige, eller snarare, känd på den tiden när man uppförde hans pjäser – senast för kanske 20 år sedan. Eftersom ingen polsk institution förvaltat utgivningen av dessa verk på svenska – har han fallit i glömska. Visst, i ett eller två av Sveriges bibliotek kan man lära känna dessa översättningar eftersom de deponerats där en gång i form av maskinskrivna ark. Men de är nog ändå svårare att få tag på än de i detta nummer omskrivna polska sextonhundratalsarkiven som återfunnits i svenska bibliotek och digitaliserats av Jacek Gancarson. Historien om Mrożek vars första avsnitt inleder detta nummer, börjar, enligt polsk ordning, med hans begravning som Ludomir Garczyński- Gąssowski skrivit om med stor bravur och fortsätter redan i nästa nummer. ❒ 3 Suecia Polonia Hélène, Marie Curies andra barnbarn, som efter sitt giftermål bär dubbelnamnet Langevin-Joliot, är kärnfysiker liksom sin make, Michel Langevin, barnbarn till Paul Langevin, framstående fysiker och Marie Curies stora kärlek. Det gemensamma liv som inte var förunnat deras mormor och farfar, då deras kärlek var förbjuden, lyckades barnbarnen uppnå. Läs mera sid. 30 Czytaj dalej str. 30 Prenumeration / Prenumerata Vill du prenumerera på de följande 4 numren av Suecia Polonia så sätt in 100 SEK på plusgiro 1946268. Glöm inte ange namn och adress på inbetalnigskortet. Jeśli chcesz zaprenumerować kolejne 4 numery Suecii Polonii wpłać 100 SEK na plusgiro 194626-8. Nie zapomnij podać imienia, nazwiska i adresu. Omslaget I / Okładka I: Polsko-szwedzka umowa przed elekcją króla Zygmunta III Wazy, 19 08 1587 / Ett polskt-svenskt avtal före valet av Sigismund III Vasa till polska kungen foto: eurofresh.se Omslaget IV / Okładka IV: En väggmålning på en bostadshus vägg vid Mińskagatan i Warszawa Mural na ścianie kamienicy przy ul. Mińskiej 12 w Warszawie Foto: Anna Skwarcan innehåll 6 sid. Sławomir Mrożek. Begravning Ludomir Garczyński-Gąssowski Sławomir Mrożek. Pogrzeb 13 sid. Nobelpriset till Adolf H. Włodzimierz Paźniewski Nobel dla Adolfa H. 15 sid. Panufnik Lech Dzierżanowski Panufnik 20 sid. Warszawas barn Zbigniew Bidakowski Dzieci Warszawy 22 sid. Två fanor – mellan myt och historia Grażyna Michałowska Dwa sztandary – między mitem a historią 26 sid. Svenska och ryska arkiv på internet Jacek Gancarson Archiwa szwedzkie i rosyjskie w internecie 30 sid. Marie Skłodowska-Curie och hennes epok Mila Zaydel Maria Skłodowska-Curie i jej epoka Foto: wikipedia.org Hélène, wnuczka Marii Skłodowskiej-Curie, po zamążpójściu nosząca podwójne nazwisko Langevin-Joliot, jest fizykiem jądrowym. Podobnie jak jej mąż, Michel Langevin, wnuk Paula Langevina, wybitnego fizyka i wielkiej miłości Marii Skłodowskiej-Curie. Wspólne życie, które nie udało się babci i dziadkowi, bo ich miłość w ich czasach była zakazana udało się wnuczce i wnukowi. Ombyggnads-& inredningsprojekt ROT-avdrag tfn +46 708 622 103 e-post: [email protected] www.stockholmwerkstatte.se Ludomir Garczyński-Gąssowski Sławomir Mrożek. Begravning Pogrzeb Foto: wikipedia.org Zmarł Sławomir Mrożek (1930 – 2013). Gdy odchodzi ktoś taki pisze się o niepowetowanej stracie oraz o tym, że mógł jeszcze dużo napisać i dużo nas nauczyć. Tym razem to nieprawda. Mrożek zamilkł wiele lat temu, po wylewie z trudem wracała mu pamięć. Wtedy powstał Baltazar – wydana w 2006 roku autobiografia pisarza. W latach 2010 – 2013 wydano dzienniki Mrożka ale tylko z lat 1962 do 1989. Sławomir Mrożek (1930 – 2013) har gått bort. När en sådan som han går bort, skriver man gärna om den oåterkalleliga förlust hans bortgång innebär och att han skulle kunna ha skrivit mer och lärt oss mer. Men det går inte. Det var flera år sedan Mrożek tystnade. Efter sin stroke hade han svårt att få minnet tillbaka. Det var så Baltazar kom till – författarens självbiografi, utgiven 2006. Mellan 2010-2013 gavs även Mrożeks dagböcker ut, men bara från åren 1962 till 1989. Mrożek prześmiewca debiutował całkiem poważnie 22 lipca 1950 roku w piśmie Budujemy Socjalizm. Był to pierwszy numer późniejszego Głosu Nowej Huty. W 25 lat później GNH pisał z satysfakcją: Den spefulle Mrożek debuterade allvarigt den 22 juli 1950 i tidskriften Budujemy Socjalizm. Det var första numret av det som senare skulle bli Głos Nowej Huty (Nowa Hutas röst). Tjugofem år senare konstaterade tidningen nöjt att: Reprodukujemy pierwszą stronę pierwszego numeru gazety .... Na ostatniej stronie tego numeru reportaż z pracy Junaków pisał sam Sławomir Mrożek... Vi återpublicerar här den första sidan i det första numret av tidningen …. På sista sidan i samma nummer finns ett reportage om Junakernas arbete som självaste Sławomir Mrożek skrivit. Pochodzący ze wsi Sławomir Mrożek był przez pewien czas też Junakiem SP czyli Służby Polsce. Pisarz urodził się w podkrakowskiej wsi Borzęcin. Była to wylęgarnia talentów. Z tej samej wsi pochodzi jeden z najwybitniejszych współczesnych poetów – Józef Baran, dobrze znany w Sztokholmie, autor cyklu wywiadów z bardziej znaczącymi postaciami naszej Polonii. Wywiady te ukazały się drukiem w Krakowie na łamach tygodnika Wieści, którego ostatnim redaktorem naczelnym był właśnie Józef Baran. Pismo Wieści zostało zlikwidowane ponie6 Sławomir Mrożek som var från landet hade under en tid själv varit junak1 i SP, det vill säga Służba Polsce (I Polens tjänst). Författaren föddes öster om Kraków i byn Borzęcin. Det var ett drivhus för talanger. Från samma by kommer även en av de mest begåvade samtida poeterna – Józef Baran, välkänd i Stockholm, upphovsman till en rad intervjuer med några av de mest kända personligheterna från vår Poloniakrets. Dessa intervjuer kom ut i tryckt form i Kraków- tidskriften Wieści (Nyheter), där den siste chefredaktören var ingen mindre än han själv. Wieści fick lägga ner sin verksamhet eftersom Polskie Stronnictwo Ludowe (Polska bondepartiet) kom fram till att de inte längre behövde sin litterära tidskrift. Ingen förväntade sig någon ny Przyboś eller Myśliwski eller någon av de snarlika författare som också kom från landet. Innan andra världskriget bröt ut var det landsbygden som understödde en stor del av de litterära naturbegåvningarna. Folkrepubliken försökte också befrämja den konstärliga kreativiteten hos folket, men gjorde det med tvång. Dessutom var man mindre intresserad av framstående talang än av propagandaeffekter. Den Tredje Folkrepubliken, det vill säga Polen efter 1989, struntade fullkomligt i det, vilket var synd. Mrożek, som föddes 1930, var femton år när Folkrepubliken formades. Folkrepublikens grundare kungjorde att de ville förändra strukturerna i landet genom att förflytta massor av ungdomar från landsbygden till staden. Först i skiftet mellan sextiotalet och sjuttiotalet insåg makthavarna att nykomlingarna i staden alltjämnt bevarade sina vanor och sin kyrklighet. En mångårig konflikt kring om en kyrka skulle byggas i Nowa Huta2 eller inte, vilket makthavarna givetvis inte ville tillåta, blev ett tydligt exempel på det. Men samhällets utveckling var ett faktum. Detta skulle Sławomir Mrożek utnyttja. Liksom alla ungdomar från landsbygden var han organiserad inom Służba Polska som junak och därför med om att bygga upp Nowa Huta. Då tillhörde han även den kommunistiska ungdomsförbundet Związek Młodzieży Polskiej (Polska ungdomsförbundet). Hans litterära förmågor blev snabbt kända. Därav reportaget om byggandet av Nowa Huta. Eftersom han var duktig på att rita och dessutom känd för sin vassa tunga, fick han så småningom även publicera en serie satiriska teckningar i Dziennik Polski (Polska dagstidningen) i Kraków. Där publicerade Mrożek också serier och satir riktade mot reaktionärerna. En upplysning till våra yngre läsare: I Folkrepublikens gryning kallades alla de reaktionärerna som motsatte sig införandet av ett kommunistiskt statsskick i Polen. Den beteckningen fanns kvar fram till vändpunkten, det så kallade ”tövädret” (en beteckning som kommer från titeln på den berömda men konstnärligt halvdana berättelsen av Ilja Ehrenburg om tiden efter Stalins död), alltså fram till oktober 1956. Dessförinnan hann Mrożek skriva Maleńkie lato (Lillsommaren) – en lustig och nedgörande berättelse om de gamla besuttna klasserna. Men en pojke från landet som växt upp med Poradnik agitatora (Agitatorns handböcker) hade rätt att skriva och tänka så då. Man måste också komma ihåg att en författare som till exempel Kazimierz Brandys publicerade liknande böcker, men till skillnad från Mrożek var han fullt medveten om att han skrev osanningar. De var bara mindre spirituella. På samma sätt publicerade den från aristokratin bördiga Magdalena Kossakówna (under pseudonymen Samozwaniec), ännu mer medveten om sitt dubbelspel, den satiriska historien Błękitna krew (Blått blod), där hon förlöjligade människor från sin egen krets. Men sådana var tiderna. Den mycket intelligente Mrożek gjorde sig snabbt av med sina illusioner under ”tövädret” efter Stalins död. Givetvis sörjde inte Mrożek Stalin. Tillsammans med andra som genomdränkts av socialismen försökte han konsolidera avstaliniseringen. Efter Oktober 19563 gick waż Polskie Stronnictwo Ludowe doszło do wniosku, że nie potrzebuje swojego pisma literackiego. Nikt nie czekał na nowych Przybosiów czy Myśliwskich i całą plejadę im podobnych też pochodzących ze wsi autorów. Przed II wojną światową wieś wspomogła literaturę dużą liczbą samorodnych talentów. PRL też próbowała promować pochodzących z ludu twórców, ale robiła to na siłę i wcale jej nie chodziło o wybitne talenty tylko o efekt propagandowy. III RP, czyli Polska po 1989 roku, odpuściła to sobie zupełnie, a szkoda. Urodzony w 1930 roku Mrożek, gdy nastała Polska Ludowa, miał lat piętnaście. Twórcy PRL-u zakładali, że zmienią struktury państwa przenosząc masy młodzieży ze wsi do miast. Dopiero na przełomie lat sześćdziesiątych na siedemdziesiąte władze zorientowały się, że przybysze ze wsi zachowali swoje zwyczaje i religijność. Długoletni spór o budowę kościoła w Nowej Hucie, na który władze nie chciały pozwolić, pokazał to dobitnie. Ale awans społeczny był faktem. I z tego skorzystał też Sławomir Mrożek. Został, jak wszyscy wówczas młodzi ludzie ze wsi, powołany do SP i jako Junak budował Nową Hutę. Należał też wtedy do komunistycznego Związku Młodzieży Polskiej (ZMP). Szybko poznano się na jego zdolnościach literackich. Stąd ten reportaż o budowie Nowej Huty, a później, ponieważ miał zdolności rysunkowe i cięty język, seria satyrycznych rysunków zamieszczanych na łamach Dziennika Polskiego w Krakowie. W tym samym czasie Mrożek publikował, na łamach tego samego dziennika satyry i felietony godzące w reakcjonistów. Wyjaśnienie dla młodszych Czytelników: u zarania Polski Ludowej reakcjonistami nazywano wszystkich przeciwników wprowadzania w Polsce ustroju komunistycznego. To określenie dotrwało do przełomu, tzw. „odwilży” (od tytułu sławnej, chociaż artystycznie kiepskiej powieści Ilji Ehrenburga o czasach po śmierci Stalina) czyli do października 1956 roku. Przed tym Mrożek zdążył jeszcze napisać powieść ośmieszającą i piętnującą byłe klasy posiadające – Maleńkie lato. Chłopak ze wsi, kształcony na Poradnikach agitatora, miał prawo wtedy tak myśleć i pisać. Ale trzeba pamiętać, że w tym samym czasie np. Kazimierz Brandys z pełną świadomością, że pisze nieprawdę publikował swoje książki o podobnym charakterze. Tyle, że mniej dowcipne. A pochodząca z arystokracji Magdalena Kossakówna, z jeszcze większą świadomością, że dopuszcza się fałszu, opublikowała (pod pseudonimem Samozwaniec) satyryczną powieść Błękitna krew, gdzie wyśmiewała ludzi ze swojego środowiska wyzutych z ich gniazd rodzinnych. Takie to były czasy. Bardzo inteligentny Mrożek szybko pozbył się złudzeń. W czasie „odwilży” po śmierci Stalina. Mrożek naturalnie po nim nie płakał, ale razem z innymi umoczonymi w socjalizm starał się utrwalać destalinizację. A później, po Październiku, poszło to jak z górki. Pisarze (Andrzejewski, Ważyk, Konwicki, Woroszylski i inni) masowo oddawali legitymacje partyjne. ZMP rozwiązano. W Krakowie i Zakopanem, a pewnie i w innych miejscowościach, publicznie palono legitymacje ZMP. W tym czasie Mrożek przeprowadził rozrachunek: sam z sobą zrobił wywiad i opublikował w gazecie. Było to coś jak książka René Claira. Wielki reżyser i teoretyk filmu po latach sięgnął do swoich rewolucyjnych tekstów (chodziło o reformowanie kinematografii) i napisał książkę Po namyśle, w której stary René Clair prowadzi dialog z młodym René Clairem. Podobny zabieg (bez zgody i wiedzy autora) wyko7 nał Adam Schaff przeciwstawiając pisma młodego Marksa pismom starego. A więc Mrożek rozliczył się sam z sobą. Nie zrobił tego w obawie przed lustracją IPN (Institutet för nationellt minnesarv) lub byłych stalinowców typu profesora Jacka Trznadla, którzy z zapałem tropili „gorszych od siebie”, bo tego i sam Mrożek by nie wymyślił. A potem z pełną świadomością wyśmiewał absurdy PRL, ale także wszelkie nasze wady narodowe, czym narażał się zawodowym patriotom. Pamiętam nagonkę na Mrożka po napisaniu sztuki Śmierć Porucznika ośmieszającej Mickiewicza i kult klęski. Przełomem w twórczości Mrożka był tom pt. Słoń. W książce tej autor wyśmiewał propagandę reżimową, ale i opozycyjnych hura-patriotów. W mrocznych czasach stanu wojennego Mrożek też nie zatracił dystansu. Z dużą przyjemnością przedrukowałem w 1983 roku w 1/33 numerze Arki – Jedności pochodzący z londyńskiego Pulsu List do dyrekcji muzeum w Lówr zagranicą. List zestawiłem ze starszym o ćwierć wieku opowiadaniem Ostatni Husarz o Lucusiu, który jeździł koleją po kraju i pisał w toaletach dworcowych lub nawet patykiem na śniegu antyreżimowe hasła typu „Generał Franco wam pokaże”. A oto List, w którym Mrożek parodiuje polskiego półinteligenta: DO DYREKCJI MUZEUM W LÓWR ZAGRANICĄ. Niniejszym donoszę, że mam dla Dyrekcji niespodziankę. Przy kopaniu na działce wykopałem dwie ręce w stanie dobrym z kamienia. Orientuję się, że Dyrekcja jest w posiadaniu starożytnej rzeźby greckiej bogini Wenus Zmilo. Dyrekcja nie zaprzeczy, bo są świadkowie. Wyżej wzmiankowana rzeźba nie ma rąk, bo jej brakują. Ja o tym wiem z dobrego źródła. Sytuacja teraz jest taka, że ja te ręce znalazłem. Mogę te ręce dosłać Dyrekcji za uiszczeniem opłaty pocztowej przy odbiorze. Za to proszę Dyrekcję o spełnienie moich życzeń. Moje życzenia są takie: Wycofanie obcych wojsk z terenu mojego kraju. Rozpisanie wolnych wyborów do Sejmu drogą powszechnego głosowania. Niezwłoczne zaopatrzenie nas w mydło, buty i pastę do zębów. Jeśli Dyrekcja nie może tego załatwić sama to niech się porozumie z Narodami Zjednoczonymi. Im chodzi o kulturę światową i jest jasne, że albo bogini będzie dalej bez rąk, albo już będzie z rękami. Dla mnie osobiście proszę za fatygę o wysłanie mi kawy mielonej w proszku marki Nescafe. Proszę o wysłanie przesyłką poleconą bo kradną. Z wyrazami poważania – Sławomir Mrożek – polak. Prawdopodobnie stan zdrowia spowodował, że Mrożek nie reagował na absurdy III RP. A przecież sytuacji jakby żywcem wziętych z jego satyr czy sztuk w dzisiejszej Polsce nie brakuje. W połowie lat sześćdziesiąty ub. wieku w Krakowie w studenckim klubie „Pod Jaszczurami” działał kabaret „Salamandra”, który dużą część swojego programu opierał na tekstach Mrożka. Teksty te przeplataliśmy nostalgicznymi piosenkami z przedwojennych kabaretów: „Zielonego Balonika” i „Qui Pro Quo”. Co jeszcze bardziej podkreślało nierealność życia w PRL. Moja koleżanka z „Salamandry” Janka Paradowska – dziś Wielka Dama polskiej publicystyki – informując o śmierci Sławomira Mrożka i przewidywanym na 17 września pochowaniu pisarza obok księdza Piotra Skargi w nieczynnym od stuleci Panteonie w podziemiach kościoła Piotra i Pawła w Krakowie – doszła 8 det snabbt. Författare (Andrzejewski, Ważyk, Konwicki, Woroszylski och andra) sade upp sina partimedlemskap i massor och Związek Młodzieży Polskiej upplöstes. I Kraków, och säkert också i andra städer, brände man sina ZMP-medlemskap offentligt. Men Mrożek gjorde upp räkningen på egen hand: han intervjuade sig själv och publicerade intervjun i en tidning. Greppet påminner om en bok av René Clair: efter flera år närmade sig den store regissören och filmteoretikern sina ”revolutionära texter” (som handlade om vissa reformer inom filmen) och skrev boken Vid närmare eftertanke där den gamle René Clair för en dialog med den unge René Clair. Ett liknande grepp (utan godkännande och vetskap från författaren) gjorde Adam Shaff när han ställde den unge Marx skrifter mot den äldres. På så sätt gjorde Mrożek upp räkningen med sig själv. Han gjorde det inte av rädsla för Instytut Pamięci Narodowej (Institutet för nationellt minnesarv), eller före detta stalinister av typen Jacek Trznadel, som med stor iver jagade sådana som var ”sämre än de själva”; Mrożek skulle inte ens kommit på tanken. Så småningom hånade han medvetet absurditeterna inom Folkrepubliken, alla våra nationella brister, vilket förargade yrkespatrioterna. Jag minns klappjakten på Mrożek efter att han skrivit verket Śmierć Porucznika (Löjtnantens död) som förlöjligade Mickiewicz och kulten kring nederlaget. Mrożeks genombrott kom med boken Słoń (Elefanten). I boken gjorde författaren narr av regimens propaganda, men också de oppositionella yrkespatrioterna. I de dunkla krigstider som förelåg lyckades Mrożek behålla distansen. Med stort nöje lät jag återpublicera List do dyrekcji muzeum w Lówr zagranicą (Brev till Louvrenmuseets styrelse, i utlandet)1983 i tidskriften Arka – Jedność. Jag placerade brevet tillsammans med den kvarts sekel äldre berättelsen Ostatni Husarz (Den siste husaren) som handlar om Lucius som åker omkring med tåg över landet och skriver regimkritiska slagord av typen ”general Franco ska visa er” på tågstationernas toaletter eller till och med med en pinne i snön. Här är det brev där Mrożek parodierar den polska halvintelligentian: TILL LOUVRENMUSEETS STYRELSE, I UTLANDET. Härmed vill jag meddela Styrelsen att jag har en överraskning. I samband med att jag grävde på min kolonilott, grävde jag upp två händer av sten i gott skick. Jag vet att Styrelsen har en antik skulptur av den grekiska gudinnan Venus Avmilo i sin ägo. Detta kan Styrelsen inte förneka, för det finns vittnen. Den ovan nämnda skulpturen saknar händer, eftersom de fattas henne. Detta har jag fått kännedom om från en säker källa. Situationen är nu sådan att jag funnit dessa händer. Jag kan skicka dessa händer till Styrelsen om Styrelsen erlägger portokostnaden vid avhämtning. För detta ber jag Styrelsen att uppfylla några önskningar jag har. Dessa önskningar är följande: Att alla utländska trupper dras tillbaka från mitt land. Att fria val till Sejmen öppnas upp genom allmän rösträtt. Att vi alla omedelbart förses med tvål, skor och tandkräm. Om Styrelsen inte kan ordna med det på egen hand får Styrelsen försöka komma överens med FN. Där bryr man sig om världskulturen och finner det för självklart att gudinnan antingen fortsätter vara utan händer, eller blir med händer. Personligen ber jag att ni besvärar er med att skicka mig pulverkaffe av märket Nescafé. Jag ber er att skicka det med rekommenderat paket eftersom man stjäl. Högaktningsfullt – Sławomir Mrożek – polack. Det var förmodligen en sviktande hälsa som gjorde att Mrożek inte invände mot absurditeterna i Tredje Folkrepubliken (alltså Polen efter 1989). Situationen i dagens Polen är som hämtad från hans satirer och verk. I Kraków under mitten av sextiotalet på studentklubben ”Pod Jaszczurami” (”Under salamandrarna”) verkade kabareten ”Salamander” som byggde stora delar av sin repertoar på Mrożeks texter. Vi flätade samman dessa texter med nostalgiska visor från förkrigskabareter som ”Zielony Balonik” (”Grön kula”) och ”Qui Pro Quo”, vilket ännu tydligare framhävde Folkrepublikens overkliga vardag. I samband med att Sławomir Mrożeks bortgång delgavs och jordfästningen spåddes äga rum den 17 september, sida vid sida med prästen Piotr Skarga4, i det sedan tre sekler oanvända minnestemplet Panteon i den underjordiska S:t Petrus- och Pauluskyrkan i Kraków, påpekade min väninna från Salamander, Janka Paradowska – idag mycket känd inom polsk media – att inte ens Mrożek själv skulle ha kommit på det. Det finns här ytterligare en datumets symbolik: Mrożek dog den 15 augusti på årsdagen av ”Cud nad Wisłą”5 [Undret vid Wisła], och den 17 september skulle årsdagen av bolsjevikernas invasion 1939 infalla. Överpatriotiska kretsar protesterade livligt efter Czesław Miłoszs död mot att nobelpristagaren skulle begravas i kyrkan ”na Skałce” [kyrkan på lilla berget], trots att alla möjliga vilar där. Det var först Johannes Paulus II ingripande som tystade drevskallen. Jag var rädd att ingen skulle lyckas tysta dessa gamla spöken om de väcktes på nytt inför Mrożeks begravning. Sławomir Mrożeks begravning äger rum den 17 september i Kraków. Urnan med hans aska kommer att ställas ut i Barbakan, där man kommer att kunna besöka den fram till klockan 12.00. Därefter kommer urnan att fraktas med vagn till S:t Petrus- och Pauluskyrkan där den placeras i kryptan, under förutsättning att man för detta tillfälle hinner att skapa en nödutgång. Det lät groteskt. Jag var rädd för Benny Hills vision. Men Mrożeks begravning var inte grotesk. Den blev mycket värdig. Foto: wikipedia.org *** Det sägs att Benny Hill, en populär komiker från brittisk TV som avled 1992, spelade in ett avsnitt av sin show innan sin död där han, i egenartade burleska stil, gestaltade sin egen begravning. Man får alltså se ett begravningsfölje där en gravkista faller i marken. Ur kistan faller Benny Hill som med kistan under armen börjar jaga följet. Efter det får man se två svartklädda änkor klädda i sorgflor som grälar om platserna vid katafalken, och så vidare. Ingen av de TV-kanaler som tidigare hade brukat visa Hills program ville sända detta. Men det är inte ens säkert att avsnittet överhuvudtaget gjordes. Kanske var det bara något Hill planerade och berättade om för sina vänner. Det är oviktigt. Jag kom i alla fall att tänka på den lilla historien när jag fick höra följande nyheter på en av de polska radiostationerna: do wniosku, że sam Mrożek by tego nie wymyślił. A do tego jeszcze symbolika dat: Mrożek umiera 15 sierpnia w rocznicę „Cudu nad Wisłą”, 17 września to rocznica najazdu bolszewickiego w 1939. Czynne bardzo po śmierci Czesława Miłosza kręgi nadpatriotyczne protestowały przeciwko pochowaniu noblisty w kościele na Skałce, choć różni tam spoczywają. I dopiero interwencja papieża Jana Pawła II uciszyła te ujadania. Bałem się, że, jeśli te upiory obudzą się znowu – przed pogrzebem Mrożka, tym razem nikt ich nie poskromi. *** Zmarły w 1992 roku Benny Hill, popularny komik z telewizji brytyjskiej, podobno nagrał przed śmiercią odcinek swojego show, w którym, w stylu uprawianej przez siebie burleski, przedstawił swój pogrzeb. A więc jedzie karawan, z którego wypada trumna. Z trumny wypada Benny Hill, który z trumną pod pachą goni karawan. Potem dwie na czarno ubrane wdowy w woalkach kłócą się o miejsce przy katafalku itp. Żadna z telewizji emitujących poprzednio programy Hilla tego nie pokazała. I nie ma pewności czy 9 program ten powstał naprawdę czy Hill tylko go planował i opowiadał o tym swoim przyjaciołom. Nie ważne. Przypomniała mi się ta historyjka, gdy usłyszałem w jednej z polskich stacji informację mniej więcej takiej treści: Pogrzeb Sławomira Mrożka odbędzie się 17 września w Krakowie. Urna z prochami wystawiona będzie w Barbakanie, gdzie będzie można ją zwiedzać do godziny 12-stej. Po czym urna zostanie przewieziona dorożką do kościoła Piotra i Pawła i umieszczona w krypcie o ile do tego czasu zrobione będzie wyjście zapasowe. Brzmiało to groteskowo. Bałem się wizji Benny Hilla. Ale pogrzeb Mrożka nie był groteskowy. Był bardzo godny. Rzeczywiście urnę wystawiono w odświętnie przystrojonym Barbakanie. Liczni żegnający Mrożka wpisywali się do Księgi Pamiątkowej. Po czym przeniesiono urnę do królewskiego, oszklonego karawanu. Karawan ciągnęły dwa dorodne kare konie w ozdobnej uprzęży. Po bokach karawanu szli strażnicy. Za karawanem tłum odprowadzających. Mimo dokuczliwego deszczu nikt nie otworzył parasola. Od Barbakanu do kościoła pod wezwaniem świętych Piotra i Pawła droga jest krótka: przez Bramę Floriańską do Rynku Głównego, dalej ulicą Grodzką do placu Marii Magdaleny. Na tym placu, przed telebimem, pozostała większość odprowadzających, bowiem do Kościoła zaproszeni byli tylko nieliczni. Na placu wyrósł las parasoli. Deszcz padał przez cały czas pogrzebu. Kościół pod wezwaniem św. Piotra i Pawła (ufundowany w 1597 roku przez króla Szwecji i Polski – Zygmunta III Wazę) charakteryzuje się tym, że na murze odgradzającym ten kościół od ulicy stoją posągi dwunastu apostołów. Figury te stały sobie spokojnie przez kilkaset lat aż do czasu, gdy z udziałem Urnan blev mycket riktigt utställd i den cermoniellt utsmyckade Barbakan. Många av dem som kommit för att ta farväl av Mrożek skrev i minnesboken. Efteråt bar man urnan till den kungliga, inglasade likvagnen som drogs av två ståtliga, svarta hästar med prydda seldon. Vid sidan om likvagnen gick vakter och efter den följde folkmassan. Trots det förargliga regnet var det ingen som öppnade sitt paraply. Från Barbakan till kyrkan, som kallas S:t Petrus och Paulus, är vägen kort: man går genom Floriańska Porten till Huvudtorget, vidare längs Grodzka gatan till Sankta Maria Magdalenas torg. Där, framför LED-skärmen, fick större delen av folkmassan stanna eftersom det bara var ett mindre antal som fått inbjudan till själva kyrkan. En skog av paraplyer slog upp på platsen. Regnet föll under hela begravningen. S:t Petrus- och Pauluskyrkan (grundad 1597 av den svensk-polske kungen Sigismund III) utmärker sig på så sätt att det står statyer av de tolv apostlarna på den mur som skiljer kyrkan från gatan. Dessa figurer stod så under lång tid tills Nowa Huta, med Sławomir Mrożeks hjälp, började byggas. Då inleddes en flerårig period av vittring, orsakad av fabrikernas utsläpp som föll över Kraków i form av så kallade ”sura regn”. När fabrikerna sedan lades ner var det redan för sent för renovering. Originalen fick ersättas av nytillverkade statyer. I anslutning till begravningståget berättade Tomasz Jastrun i TVP Info underhållande historier om Mrożeks vistelse i Stockholm 1992 då man på Adam Brombergs initiativ hade ställt ut flera verk av Mrożek samtidigt till en sådan där minifestival. Jastrun underströk särskilt att Mrożek var en ovanligt spirituell person, samtidigt som han var så sorgsen och olycklig, och att han säkert skulle ha velat att man talade om hans begravning med ett leende. Mrożeks likvagn Karawan Mrożka Foto: Fakt.pl 10 Jag försöker komma på vilka ironier han skulle ha använt för att beskriva sin egen begravning. Som avslutning delade Jastrun med sig av följande reflektion: Mrożek hade mycket liberala värderingar, närmast blasfemiska. Han, liksom nästan alla som älskar sitt land väldigt mycket, kritiserade sitt land väldigt mycket. Han var en mycket skarp kritiker av Polen, men Piłsudski kritiserade landet ännu skarpare. Så är det när man älskar, då lider man när saker och ting inte står rätt till. Han flydde från Polen, men var alltid där.” Innan mässan, nu inne i kyrkan, överlämnade chefen för presidentens kansli, ställföreträdande för president Bronisław Komorowski, Stora Kommendörskorset av Polonia Restituta till Mrożeks änka, fru Susan Osorio-Mrożek. Det är den högsta polska order en civil kan erhålla. Inte illa för att vara en av den polska litteraturens störste kritiker och häcklare av officiell pompa och ståt. Inte nog med det: 1997 erhöll Sławomir Mrożek Kommendörskorset av Polonia Restituta med stjärna av president Kwaśniewski och 2003 Hederslegionen av president Chirac i Frankrike. Begravningsmässan utfärdades av kardinal Stanisław Dziwisz, som i sin predikan förklarade orsaken till varför urnan med Sławomir Mrożeks aska skulle placeras i Panteon. Han sa bland annat: I den här kyrkan finns det här landets tredje nationella minnestempel efter Wawel och Skałka där människor, kända för sina framstående prestationer för vårt fädernesland, kommer att vila. Domkapitlet anser Sławomir värdig att vila på denna plats. På detta sätt vill jag hylla minnet av en enastående författare, dramatiker, tänkare och tecknare som berikat vårt lands kulturskatt. Historiskt sett är just kryptan i S:t Petrus- och Pauluskyrkan den första plats man avsatte för att begrava sina mest framstående, innan Polen delades på slutet av 1700-talet. Men man hann bara gravlägga prästen och predikaren Piotr Skarga. Fram till slutet av Första Republiken, det vill säga till delningarna, ingen annan ansågs värdig nog att begravas i kryptan. Därefter glömdes kryptan. I Wawel och ”na Skałce” finns det tydligen inte längre plats. Därför kom man alltså att tänka på detta första minnestempel där ”framstående polacker och framför allt kulturmänniskor” nu kommer att bli begravda, enligt Krakóws borgmästare. Med kardinal Dziwisz tillägg: oavsett politisk åskådning – oavsett trosuppfattning. Det är bara att applådera. Prästen och filosofen Andrzej Kłoczowski höll en vacker predikan och talade särskilt om den dödes verk. Han citerade delar ur Mrożeks arbeten och dennes korrespondens med Jan Błoński och jämförde Mrożek med Sokrates. Han avslutade med följande poäng: När sanningens stund var inne stod han stadigt, utan mask. När Tjeckoslovakien invaderades 1968 tog han starkt avstånd, vilket gjorde att Folkmakten tog ifrån honom hans medborgarskap och pass… En som hånade Samosierra och ädla traditioner. Vi har lärt oss mycket av Mrożek. Vi har lärt att se oss själva med Sławomira Mrożka, zbudowano kombinat w Nowej Hucie. I wtedy w ciągu kilkunastu lat zaczęły kruszeć. Spowodowały to opary z kombinatu spadające na Kraków w postaci tzw. kwaśnych deszczy. Gdy kombinat zlikwidowano, było już za późno na renowację i oryginały zastąpiono nowo wyrzeźbionymi posągami. W czasie gdy kondukt żałobny sunął swoją trasą, Tomasz Jastrun opowiadał w TVP Info zabawne historyjki z czasu pobytu Mrożka w Sztokholmie w roku 1992, gdy z inicjatywy Adama Bromberga wystawiono w Sztokholmie jednocześnie parę sztuk Mrożka. Taki mini festiwal. Jastrun zwrócił uwagę na to, że Mrożek był tak niezwykle dowcipnym człowiekiem i zarazem tak smutnym i nieszczęśliwym, że on by chciał, żeby mówić o tym jego pogrzebie z uśmiechem i ja próbuję wymyślić, jakby on sam opisał ten swój pogrzeb ironicznie. Na zakończenie swego komentarza Jastrun podzielił się ze słuchaczami taką refleksją: Mrożek miał poglądy bardzo liberalne, nawet obrazoburcze. On, prawie jak każdy, co bardzo kocha swój kraj bardzo go krytykował. On był właściwie bardzo ostrym krytykiem Polski, ale Piłsudski krytykował jeszcze ostrzej. To tak jest, jak się kocha to się też bardzo cierpi, jeśli pewne rzeczy są nie tak. Uciekał od Polski, ale zawsze w niej był. Przed nabożeństwem, już w kościele, szef kancelarii Prezydenta RP w imieniu Prezydenta Bronisława Komorowskiego przekazał, wdowie po Sławomirze, pani Susanie Osorio-Mrożek Wielką Wstęgę Wielkiego Krzyża Orderu Polonia Restituta. Jest to najwyższe polskie odznaczenie cywilne. Jak na największego w polskiej literaturze szydercę i prześmiewcę oficjalnej pompy to nieźle. Mało tego: w 1997 roku Sławomir Mrożek odznaczony został Komandorią OPR z Gwiazdą przez Prezydenta Kwaśniewskiego, a w 2003 – przez Prezydenta Francji Chiraca – Krzyżem Legii Honorowej. Nabożeństwo żałobne odprawił kardynał Stanisław Dziwisz, który w swojej homilii uzasadnił powód, dla którego urna z prochami Sławomira Mrożka została umieszczona w Panteonie Narodowym. Powiedział m.in.: W tym kościele znajduje się trzeci po Wawelu i Skałce Panteon Narodowy, gdzie spoczywać będą ludzie wielkich zasług dla naszej ojczyzny. Kapituła Panteonu Narodowego uznała zmarłego Sławomira za godnego pochówku w tym miejscu. W ten sposób pragnie uczcić pamięć wybitnego pisarza, dramaturga, myśliciela i rysownika, który wzbogacił skarbiec naszej kultury narodowej”. Chronologicznie to właśnie krypta w kościele św. Piotra i Pawła była pierwszym miejscem, gdzie jeszcze przed rozbiorami, w XVIII, postanowiono chować najbardziej zasłużonych. Pochowano tam tylko księdza – kaznodzieję Piotra Skargę. Aż do końca I-szej Rzeczpospolitej, czyli rozbiorów, nie uznano nikogo godnym pochówku w tej krypcie. Na Wawelu i Skałce nie ma już podobno miejsca więc przypomniano sobie o tym pierwszym Panteonie, gdzie obecnie według zapowiedzi Prezydenta Krakowa będą chowani: „Wybitni Polacy przede wszystkim ludzie 11 distans. Ni måste förlåta mig, men jag fick en sådan tokig idé som jag måste dela med mig av. Kanske är just gravläggandet av Författaren i Panteon, nationens minnestempel, vår egen nationella hämnd. Du har snackat så mycket med oss om svåra och sanna saker, om oss, om dem vi är. Och för det begraver vi dig i Panteon för att hedra dig. Du har själv lagat ditt öde. Kulturminister Bogdan Zdrojewski, som bitvis använde sig av citat från Mrożek i sitt anförande, sa: Till alla dem som dömde honom [Mrożek] (...) för allt möjligt – vänder jag mig nu med en personlig önskan. Ändra inte åsikt om honom nu när han gått bort. Om ni ändrar åsikt om honom nu kommer det att betyda att ni ger upp. För vad är det som har förändrats? Han har bara gått bort. Känner ni er trygga då? Kommer han aldrig mer att kunna såra er egenkärlek? Om ni plötsligt, på ett ögonblick, ändrar åsikt om honom betyder det att ni hälsar hans död som er egen frigörelse." Ludomir Garczyński−Gąssowski Noter kultury”. A kardynał Dziwisz dodał, że bez względu na poglądy polityczne – tak samo wierzący jak i niewierzący. Tylko przyklasnąć. Piękną homilię wygłosił ks. prof. Andrzej Kłoczowski. Omówił szczegółowo sylwetkę i twórczość zmarłego. Przytoczył fragmenty twórczości Mrożka i jego korespondencji z profesorem Janem Błońskim. Porównał Mrożka z Sokratesem. Zakończył puentą: Gdy przyszła chwila prawdy, stanął bardzo mocno bez żadnej maski. Gdy w 1968 nastąpiła inwazja na Czechosłowację złożył bardzo mocne oświadczenie, za które Władza Ludowa pozbawiła go obywatelstwa i paszportu... Kogoś, co szydził z Samosierry i szczytnych tradycji. Nauczyliśmy się od Mrożka wiele. Nauczyliśmy się patrzyć na siebie z dystansem. Proszę wybaczyć, ale napadła mnie taka szalona myśl, którą się podzielę. Że może właśnie pochowanie Pisarza w Panteonie Narodowym to taka nasza narodowa zemsta. Tyle nagadałeś nam trudnych i prawdziwych rzeczy o nas, o tym kim jesteśmy. Za to chowamy Cię w Panteonie Narodowym z czcią. Sam zgotowałeś sobie ten los. Minister Kultury Bogdan Zdrojewski, posługując się częściowo cytatami z Mrożka powiedział: do wszystkich jego [Mrożka] (...) oskarżycieli o cokolwiek – zwracam się z osobistą prośbą. Nie zmieniajcie o nim zdania teraz, kiedy umarł. Jeżeli teraz zmienicie zdanie to będzie znaczyło, że poddajecie się. Co się zmieniło? Tyle tylko, że umarł. A więc czujecie się już bezpieczni? Nigdy więcej nie urazi waszej miłości własnej? A zatem jeśli nagle, w jednej chwili, zmienicie o nim zdanie to znaczy, że witacie jego śmierć, jako swoje wyzwolenie. Ludomir Garczyński−Gąssowski 12 1. Junak, medlem i den paramilitära ungdomsorganisationen Służba Polsce (I Polens tjänst) som verkade i Polen under den stalinistiska perioden 1948-1955. Dess medlemmar utgjorde oavlönad arbetskraft och erhöll endast arbetskläder, vikt och en sovplats i baracken. 2. Nowa Huta, en stadsdel i Kraków. Den började uppföras på slutet av 1940-talet som en separat stad för det stora stålverkets anställda och var tänkt att bli en kommunistisk mönsterstad. 3. Oktober 1956, det stora genombrottet i Polens efterkrigshistoria, då stalinismen tog slut och ersattes av en något mildare version av kommunismen. Detta hade tvingats fram av en folklig resning i oktober 1956. Trots förberedelserna avstod Sovjetunionen från att ingripa med vapen. 4. Piotr Skarga (1536-1612), jesuit, teolog, författare och predikant vid Sigismund III Vasas hov. En konservativ företrädare för motreformationen, ogillad av adeln som betraktade religionsfrihet och tolerans som sina privilegier. 5. ”Undret vid Wisła” eller Slaget vid Warszawa. En polsk seger över Sovjetrysslands arméer 1920. I den polska mytbildningen kallas det ”undret vid Wisła”. I historisk litteratur kallas det ibland ett av världens viktigaste slag, vid sidan av slaget vid Salamis, vid Poitiers etc. Den 2 juli 1920 gav marskalk Tuchatjevskij, Röda arméns befälhavare, sina styrkor ordern att inleda offensiven som skulle stödja den kommunistiska revolutionen i Tyskland och därefter ”befria” resten av Europa: ”Över Polens lik leder vägen till en världsomfattande eldsvåda. Till Wilno, Minsk, Warszawa – marsch.” Röda armén stoppades dock utanför Warszawa i augusti, slogs tillbaka varefter den sovjetiska reträtten övergick i panikartad flykt. ❒ Nobelpriset till Adolf H. Nobel dla Adolfa H. Włodzimierz Paźniewski O tej bulwersującej sprawie wie się niewiele albo prawie tyle co nic, ponieważ bardzo wielu ludzi, mimo upływu lat, jest nadal żywo zainteresowanych w jej przemilczaniu, w czym przodują elity szwedzkie, i w ogóle cała Skandynawia bardzo nie lubi, kiedy jej się głośno o tym przypomina. Naprawdę niewiele brakowało, aby Adolf Hitler otrzymał w 1939 roku pokojową Nagrodę Nobla za (radzę czytać uważnie, gdyż nie jest to żart): pozbawiony przemocy sposób rozwiązywania konfliktów międzypaństwowych w ówczesnej Europie w duchu pojednania i sprawiedliwości! W projekcie uzasadnienia szczegółowo roztkliwiano się nad dwoma przykładami takiego budującego podziw i zaufanie postępowania kanclerza III Rzeszy, tj. układem monachijskim, który, jak było o tym dogłębnie przekonanych wielu polityków europejskich, skutecznie zażegnał kryzys czechosłowacki. W podobnym stylu przywódca Niemiec uporał się ze skomplikowaną kwestią austriacką, co także zostało zauważone i odpowiednio docenione. Oczywiście w oficjalnych dokumentach zostało to ubrane w gładkie ogólniki o budowie silnej Europy Środkowej jako zapory przeciwko wpływom bolszewizmu. Gigantyczny skandal na skalę światową już pukał do drzwi. Kontrkandydatem Hitlera był niejaki Ghandi. Zgłaszano go do tego wyróżnienia w roku 1937, 1938, 1939 i później. Po wybuchu drugiej wojny światowej, aż do jej zakończenia, przyznawanie nagrody pokojowej, co było zrozumiałe, całkowicie zawieszono. Podobno uprawianie polityki skutecznie wyjaławia umysł i duszę człowieka; psychologia nie ma co do tego żadnych wątpliwości, dlatego rzadko który polityk potrafi w sposób rzeczowy i trafny, odczytywać sensy i przewidywać skutki poszczególnych wydarzeń. Do takich durniów nad durniami zaliczał się na pewno przewodniczący parlamentu szwedzkiego niejaki E. G. C. Brandt, który oficjalnie zgłosił kandydaturę führera a potem nie skąpił swojemu pupilowi górnolotnych słów. Otrzeźwienie przyszło bardzo późno. Właściwie pomysł wycofano w ostatniej chwili, czyli pierwszego lutego 1939 roku i tylko dzięki temu Komitet Noblowski zdołał ocalić dobre imię, lecz chyba nie na długo. Om detta upprörande ämne vet man inte mycket eller nästan inget alls, eftersom det finns många som, trots att det var länge sedan, fortfarande är livligt intresserade av att tysta ner det; där har den svenska eliten varit ledande och överhuvudtaget tycker man i hela Skandinavien inte om att man talar högt om det. Men det var verkligen inte mycket som fattades för att Adolf Hitler skulle få Nobels fredspris 1939 för att han (och jag råder er att läsa noga eftersom det inte är ett skämt): enbart med fredliga medel ville lösa de mellanstatliga konflikterna i dåvarande Europa i enande och rättvis anda! I förslaget lyftes särskilt två exempel fram på anmärkningsvärda och förtroendeingivande ageranden som Tredje rikets kansler vidtagit: Münchenöverenskommelsen, som enligt flera europeiska, djupt övertygade politiker effektivt hade förhindrat krisen i Tjeckoslovakien, och den komplicerade österrikiska frågan, som den tyske ledaren tagit sig an på liknande sätt och som likaledes blev uppmärksammad och uppskattad. Givetvis kläddes byggandet av ett starkt Centraleuropa som en barriär mot bolsjevismens inflytande i allmänna ordalag i de officiella dokumenten. En gigantisk världsskandal stod redan för dörren. Hitlers motkandidat var en viss Ghandi. Man hade nominerat honom till denna utmärkelse 1937, 1938, 1939 och senare. Från andra världskrigets utbrott till dess slut, var utdelandet av fredspriset av förståeliga skäl bordlagt. Av allt att döma brukar politisk verksamhet effektivt utarma det mänskliga förnuftet och anden; det hyser psykologin inget tvivel om, därför är det sällan politikern förmår att på ett sakligt och adekvat sätt läsa av meningen med och förutse effekterna av särskilda händelser. Som en sådan dårarnas dåre kan parlamentsledamoten E. G. C. Brandt räknas, han som officiellt nominerade führern och sedan inte sparade på krutet vad gällde högtravande ord om sin gunstling. Uppvaknandet skedde mycket sent. Idén drogs i själva verket tillbaka i sista stund, det vill säga 1 februari 1939, och tack vare det lyckades Nobelkommittén bevara sitt goda rykte, men inte för en längre tid. 13 Zbierając materiał do tego tekstu odnalazłem zaskakujący zestaw nazwisk kandydatów do nagrody pokojowej. O dziwo, znaleźli się na tej liście Mussolini i Mołotow. Ale to wcale nie koniec. I samband med att jag samlade material till den här texten fann jag en häpnadsväckande lista på kandidater till fredspriset. Tänka sig, på denna lista återfanns namn som Mussolini och Molotow. Men inte nog med det. „Słońce wszystkich narodów ”, czyli Josif Wissarionowicz Dżugaszwili pojawiło się wśród kandydatów aż dwukrotnie. Pierwszy raz „nadzieję ludu pracującego miast i wsi” zgłosił w 1945 roku były minister spraw zagranicznych Norwegii Halvdan Koht. Pikanterii całej sprawie dodaje fakt, że był on z wykształcenia i zawodu historykiem i powinien wiedzieć, co działo się w Związku Sowieckim np. podczas czystek w latach trzydziestych. Ostatecznie wyróżniono Cordella Hulla, amerykańskiego sekretarza stanu, który zalicza się do założycieli ONZ. Była to więc zasługa bardzo konkretna i istotna dla społeczności międzynarodowej. „A lla nationers sol”, det vill säga Iosif Vissarionovitj Dzjugasjvili, förekom som kandidat till och med två gånger. Första gången nominerades ”hoppet för städernas och landsbygdens arbetande folk” 1945 av Norges före detta utrikesminister Halvdan Koht. Ett pikant faktum är att denne var utbildad historiker och alltså borde ha vetat om vad som hände i Sovjet, till exempel under utrensningen på 1930-talet. Slutligen valde man Cordell Hull, den amerikanske politikern som man räknar som en av grundarna till FN. Således en mycket konkret och väsentlig förtjänst för det internationella samfundet. Andra gången Stalin nominerades till Nobels fredspris var 1948 av den tjeckiske vetenskapsmannen Vladislav Rieger. Det gäller att komma ihåg att kandidatens brott, som i ideologisk blindhet innebar mord på tjugo miljoner människor, officiellt uppdagades först åtta år senare, men redan tidigare kände man till dem. Drugi raz zgłosił Stalina do Nobla w roku 1948 czeski naukowiec Vladislav Rieger. Należy przy tym pamiętać, że zbrodnie kandydata, który w ideologicznym zaślepieniu zgładził dwadzieścia milionów ludzi, oficjalnie ujawniono dopiero osiem lat później, ale wcześniej również o nich sporo wiedziano. Tę listę szemranych kandydatów do pokojowego Nobla zamyka dobrze znany nam gen. Wojciech Jaruzelski. Do tego wyróżnienia zgłosił osobnika dowodzącego Wojskiem Polskim w 1968 roku podczas inwazji Czechosłowacji oraz autora i wykonawcę stanu wojennego w Polsce, niejaki Adam Schaff, tak zwany profesor filozofii marksistowskiej, stalinowski talmudysta i niszczyciel nauki oraz kultury polskiej w latach czterdziestych, pięćdziesiątych i później. Postać wyjątkowo obmierzła. Operując skrótem myślowym, sam pomysłodawca wart był kandydata, którego tak bardzo lansował, i odwrotnie. Na szczęście nikt nie potraktował tego poważnie. Nie sposób przemilczeć, że pokojowa Nagroda Nobla ma wyjątkowego pecha do dziwnych laureatów i nietrafionych decyzji. Kilka lat temu otrzymał ją amerykański prezydent Barack Obama, praktycznie rzecz biorąc za nic, a następnie Unia Europejska, za osiągnięcia jak wyżej, czyli kompletny ich brak. Zegar historii pokazuje niepokojącą godzinę. A świat w tej sprawie z przyzwyczajenia, jak zwykle, nabiera wody w usta. ❒ Włodzimierz Paźniewski 14 Listan över tveksamma kandidater till Nobels fredspris kröns av den av oss välkände general Wojciech Jaruzelski. Nomineringen gjordes 1968, under invasionen av Tjecko slovakien, när generalen var en befälhavare i polska armén, av en viss Adam Schaff, professor i marxistisk filosofi, stalinistisk talmudist som förstörde den polska vetenskapen och kulturen under 1940-talet, 1950-talet och senare. En fullkomligt vidrig person. I ett tankeprång ansåg idégivaren själv vara värd den kandidatur han lanserade så hårt, och tvärtom. Lyckligtvis tog ingen det på allvar. Det finns ingen anledning att hymla med att Nobels fredspris har haft en ovanlig otur med märkliga pristagare och hopplösa val. För flera år sedan fick den amerikanske presidenten Barack Obama priset, praktiskt taget utan att ha gjort någonting, och därefter Europeiska unionen för att ha uppnått, liksom ovan, ingenting. Historiens klocka slår ett oroväckande slag. Men som vanligt förseglar världen sina läppar. ❒ Włodzimierz Paźniewski Panufnik Panufnik Lech Dzierżanowski Ż ycie Andrzeja Panufnika składa się z dwóch prawie równych, zwierciadlanie różnych części. Pierwsze czterdzieści lat kompozytor spędził w Polsce (nie licząc krótkich wyjazdów na studia i podróży artystycznych). Ten okres był pełen dramatycznych zwrotów i mógłby służyć za kanwę sensacyjnego filmu, zakończonego mocną pointą – ucieczką artysty z komunistycznego kraju. Drugi okres, spędzony w Anglii, był dość ubogi w biograficzne wydarzenia a, począwszy od ślubu z Camillą Jessel w 1963 roku, wręcz nudny za to w pełni poświęcony twórczości. Niezwykłą kulminacją długiego życia kompozytora był jego triumfalny powrót do kraju, który właśnie odzyskał niepodległość – w 1990 roku. Rok później Andrzej Panufnik zmarł. Urodzony tuż po wybuchu I wojny światowej Panufnik należał do pokolenia, które w Polsce obrodziło wybitnymi osobowościami w dziedzinie sztuki. Pięć lat wcześniej, w 1909, przyszła na świat Grażyna Bacewicz, 3 lata wcześniej Czesław Miłosz, rok wcześniej Witold Lutosławski, a rok później Tadeusz Kantor. Panufnik należał do tego pokolenia, którze urodziło się jeszcze w niewoli, wychowało się i uformowało w niepodległej Polsce, doświadczyło koszmaru II wojny światowej a potem musiało stawić czoła stalinowskiemu totalitaryzmowi. Z wyjątkiem zmarłej wcześnie Grażyny Bacewicz, wszyscy wymienieni twórcy dożyli odzyskania niepodległości przez Polskę. W ich losach odbija się niezwykła i okrutna historia XX wieku, a ich życiorysy i wybory życiowe są różnorodne i fascynujące. Panufnik pochodził z rodziny o muzycznych tradycjach. Jego matka grała na skrzypcach, a namiętnością ojca, wykształconego geodety, było lutnictwo. Młody Andrzej już w młodości wykazywał skłonności do muzyki, ale jego pierwsze doświadczenia w dziedzinie edukacji muzycznej okazały się niefortunne. Pierwszy nauczyciel fortepianu chłopca nie poznał się na jego talencie i w rezultacie Panufnik w wieku 13 lat porzucił naukę gry na fortepianie. Jednak powołania muzycznego nie dało się oszukać. Kiedy w wieku 17 lat Panufnik postanowił ponownie zdać do Konserwatorium problemem okazał sie jego wiek. Jedynym kierunkiem jaki wchodził w grę była perkusja. I chociaż Panufnik szybko poświęcił się kompozycji, nauka gry na perkusji nie pozostała bez znaczenia dla jego późniejszej twórczości. A ndrzej Panufniks liv består av två nästan lika långa men diametralt olika delar. Bortsett från korta studie- och konstnärsresor tillbringade tonsättaren sina första fyrtio år i Polen. Denna period var full av dramatiska vändningar och skulle kunna bli tema för en thriller med en spännande avslutning i form av kompositörens flykt från hans kommunistiska hemland. Den andra perioden, som tillbringades i England, var fattig på biografiska tilldragelser och blev rentav enformig efter giftermålet 1963 med Camilla Jessel, men ägnades i gengäld helt och hållet åt skapandet. Höjdpunkten i tonsättarens liv blev hans triumfatoriska återkomst 1990 till hemlandet som just hade återfått sin oavhängighet. Han dog ett år senare. Panufnik, som var född strax efter första världskrigets utbrott, tillhörde en generation polacker i vilken framstående kulturpersonligheter var rikt representerade. Grażyna Bacewicz hade kommit till världen fem år tidigare – 1909, Czesław Miłosz tre år tidigare, Witold Lutosławski ett år tidigare, Tadeusz Kantor var född ett år senare. Panufnik och hans jämnåriga var födda i ett ofritt land, växte upp och formades i ett fritt och självständigt Polen, skulle genomleva andra världskrigets mardröm och sedan ställas emot den stalinistiska totalitarismen. Alla de ovan nämnda förutom den tidigt avlidna Bacewicz fick uppleva den dag då Polen åter blev fritt och självständigt. Nittonhundratalets märkliga och grymma historia avspeglar sig i deras mångfacetterade och fascinerande levnadsöden. Panufnik kom från en familj med musiktraditioner. Hans mor spelade fiol medan hans far, utbildad till lantmätare, var en passionerad lutbyggare. Redan som ung visade den blivande tonsättaren tydligt musikintresse men hans första musiklektioner visade sig vara mindre lyckade. Hans första pianolärare förstod sig inte på pojkens begåvning, vilket resulterade i att den trettonårige Panufnik övergav pianot. Musikens kall gick ändå inte att förtränga. När Panufnik i en ålder av 17 år bestämde sig för att återigen söka till konservatoriet, visade det sig att hans ålder var ett problem. Slagverk var den enda inriktning som kunde komma i fråga. Även om Panufnik snart därefter började ägna sig åt komposition, skulle hans slagverkserfarenhet lämna spår i hans verk. Efter studierna i Warszawa fortsatte Panufnik sin utbildning i Wien och i Paris där han kom i kontakt med den legendariska Nadia Boulanger. Han hann komma hem 15 Andrzej Panufnik Foto: Lady Camilla Panufnik Po studiach w Warszawie Panufnik kontynuował swoją edukację muzyczną w Wiedniu i Paryżu. Ze stolicy Francji, gdzie zetknął sie z legendarną Nadią Boulanger zdążył wrócić tuż przed wybuchem II wojny światowej. Miał wtedy na swym koncie parę utworów filmowych, przebój do sztuki Dymszy i pierwsze poważne kompozycje: Trio fortepianowe i Wariacje symfoniczne na orkiestrę. Okres II wojny był w życiu Panufnika czasem bardzo intensywnej pracy. Młody kompozytor zarabiał na życie pracą w kawiarniach, gdzie grał na fortepianie razem ze swoim kolegą ze studiów Witoldem Lutosławskim. Jednocześnie pisał piosenki dla podziemia (słynne Warszawskie dzieci ze słowami Stanisława Ryszarda Dobrowolskiego), komponował swoje pierwsze symfonie i wkraczał w dorosłe życie (związał się wtedy z wdową po kawalerzyście, który zginął w czasie kampanii wrześniowej). Wojna to także czas tragicznych wydarzeń, w czasie powstania ginie ukochany brat, wcześniej na gruźlicę umiera jego żona. Tuż po wojnie umiera także matka Panufnika, przybita śmiercią syna i trudnymi doświadczeniami wojennymi. W czasie wojny ulegają też spaleniu wszystkie rękopisy jego dotychczasowych kompozycji. Jednak Panufnik, podobnie jak większość jego kolegów, zaraz po wojnie rzuca się w wir pracy twórczej i organizacyjnej. Udaje mu się zrekonstruować partytury najważniejszych utworów przedwojennych i powstałych w czasie wojny. W listopadzie 1945 zostaje drugim dyrygentem Filharmonii Krakowskiej, a w maju 1946 roku otrzymuje niezwykle nobilitującą posadę dyrektora orkiestry Filharmonii Warszawskiej. Najbliższe lata obfitują w intensywne 16 just före krigsutbrottet. Han hade då på sin meritlista en del filmmusik, en estradschlager och de första seriösa kompositionerna: Pianotrio och Symfoniska variationer för en orkester. Andra världskriget blev för honom en period av intensivt arbete. Den unge tonsättaren tjänade sitt uppehälle genom att spela piano på caféerna tillsammans med sin studiekamrat Witold Lutosławski. Samtidigt skrev han visor för motståndsrörelsen (den kända Warszawas barn till Stanisław Ryszard Dobrowolskis text), komponerade sina första symfonier och gjorde inträde i vuxenlivet (han inledde ett förhållande med änkan efter en kavallerist som hade stupat i krigets inledningsfas). Kriget förde med sig personlig tragik: hans älskade bror stupade i Warszawaupproret 1944, innan dess dog svägerskan i tuberkulos. Strax efter kriget dör hans mor, hårt drabbad av den ena sonens död och av de svåra umbärandena under kriget. Alla manuskript av Panufniks kompositioner eldas upp och förstörs. I likhet med de flesta kollegerna kastar Panufnik sig ändå i ett virrvarr av skapande arbete. Han lyckas rekonstruera partityrer av sina allra viktigaste verk från tiden före kriget. I november 1945 blir han utnämnd till andre dirigent vid filharmonin i Kraków, i maj 1946 får han den prestigfyllda posten som direktör för Warszawafilharmonins orkester. De närmaste åren för med sig mängder av utlandsresor. Han ger konserter i London, Paris, Zürich och Köpenhamn och uppträder 1948 med Berliner Philharmoniker. Samtidigt skapas nya kompositioner: den innovativa Vaggvisan där han använder sig av samklanger med kvarts tonsintervall, den stämningsfulla Nokturn som inspirerats av Londons atmosfär, och en samling av pianominiatyrer under titeln Kvintcirkeln som avslöjar Panufniks förkärlek för precis konstruktion – något som så tydligt framträder i hans senare kompositioner. Periodens viktigaste tillskott var Sinfonia Rustica, hans första framstående symfoniska verk, belönat med första pris i en tonsättartävling i samband med Chopinåret. Under dessa år fick Panufnik uppskattning både i det officiella Polen och i tonsättarkretsarna, vilket på slutet av 1948 resulterade i hans utnämning till viceordförande i Polska tonsättarförbundet (även om han inte var förtjust i denna typ av samhällsuppdrag). Tonsättarnas villkor förändrades radikalt i och med den ökända kongressen i Łagów 1949 där den dåvarande kulturministern Włodzimerz Sokorski lade ut en ny kulturpolitisk kurs. Nu började regimen hålla ett strängt öga på tonsättarnas förehavanden. Man talade sig varm för förenklad konst som skulle ha det lättare att tala till massorna. De kompositioner som inte uppfyllde regimens krav betecknades som formalistiska. Alla de vars verk inte överensstämde med socialrealismens påbjudna direktiv riskerade att bli föremål för kritik. Med tanke på direktivens bristfälliga precision hamnade avgörandet hos politikerna. Några tonsättare valde att hålla sig på avstånd, som Panufniks kollega Witold Lutosławski. De unga (medlemmarna i Grupa 49: Baird, Serocki och Krenz) försökte förbli trogna sina konstnärliga ideal och samtidigt godta det officiella programmet. Panufnik hamnade i en besvärlig situation. Även om han var uppskattad av regimen och inte var ifrågasatt som ledande tonsättare, kände han sig samtidigt mera och mera hämmad av kravens snäva korsett. Den nyss prisade Sinfonia Rustica har nu blivit kritiserad som formalistisk (i likhet med Lutosławskis Symfoni nr 1), möjligheterna att resa utomlands har beskurits drastiskt. I detta läge valde tonsättaren att koncentrera sig på bearbetningar av äldre polsk musik. Det blev även stora förändringar i hans privatliv: år 1951 gifte han sig med den vackra och sensuella irländskan Elisabeth O’Mahoney-Rudnicka. Snart därefter föddes parets dotter Oonagh. Stalins död 1953 föranledde inga radikala förändringar i Polens kulturpolitik. Först tre år senare kom tövädret och de förändringar som gjorde det möjligt att ordna Warszawahösten – en för östblocket unik festival för samtida musik. Under tiden höll Panufniks tålamod på att rinna ut. Dotterns tragiska död genom drunkning i badet blev en bitter kalk för tonsättaren som just då befann sig i Kina med en officiell delegation. Inget höll honom kvar i Polen längre med tanke på att hans far hade dött 1951. I denna situation bestämde han sig för att fly. Vid sidan av Czesław Miłoszs vägran att återvända till hemlandet var Panufniks flykt ett av de mest spektakulära bevisen för den kommunistiska kulturpolitikens sammanbrott. År 1954 reser han till Schweiz för att ge konserter och fortsätter sedan med flyg till London. Hans hustru, som redan har flyttat till London, har förberett flykten i minsta detalj i samarbete med Panufniks vän, den i Schweiz bosatte framstående polske tonsättaren Constantin Régamey. Nu är Panufnik fri men hans situation visar sig vara mycket svårare än man kunde tro. Efter det initialt stora intresset för tonsättaren, eller snarare för hans flykt och då i huvudsak från den polska exilpressens sida, är det dags för honom wyjazdy zagraniczne, Panufnik prowadzi koncerty w Londynie, Paryżu, Zürichu i Kopenhadze, a w 1948 występuje z Berlińskimi Filharmonikami. Jednocześnie powstają nowe kompozycje: nowatorska Kołysanka, w której kompozytor używa współbrzmień ćwierćtonowych, nastrojowy Nokturn inspirowany atmosferą Londynu i zbiór miniatur fortepianowych zatytułowany Krąg kwintowy, w którym ujawnia się tak ważne dla późniejszej twórczości Panufnika zamiłowanie do precyzyjnej konstrukcji. Najważniejszym dziełem tego okresu była Sinfonia rustica, pierwsze wybitne dzieło symfoniczne Panufnika, która otrzymała I nagrodę na konkursie kompozytorskim zorganizowanym z okazji Roku Chopinowskiego. W tych latach Panufnik cieszył się uznaniem zarówno władz jak i środowiska kompozytorskiego i w końcu 1948 został wybrany na stanowisko wiceprezesa Związku Kompozytorów Polskich (choć nie przepadał za pracą organizatorską i społeczną). Sytuacja kompozytorów w Polsce zmieniła się radykalnie po pamiętnym zjeździe w Łagowie w 1949 roku, kiedy to ówczesny minister kultury, Włodzimierz Sokorski, ustalił nowy kurs polityki kulturalnej. Władza zaczęła surowym okiem spoglądać na poczynania kompozytorów. Propagowana była twórczość uproszczona, łatwo przemawiająca do mas robotniczych i chłopskich. Kompozycje niespełniające wymogów narzuconych przez władze były określane jako formalistyczne. Na zarzut ten mogli narazić się wszyscy, których twórczosć nie zgadzała się z nowo zadekretowanymi wytycznymi socrealizmu. A ponieważ wytyczne te nie były zbyt precyzyjne, wszystko było w rękach polityków. Niektórzy kompozytorzy wybrali politykę dystansu, jak kolega Panufnika Witold Lutosławski. Młodzi (kompozytorzy z Grupy 49: Baird, Serocki i Krenz) próbowali pogodzić wiernosć swoim ideałom kompozytorskim z deklarowaną zgodą z programem władz. Panufnik znalazł się w trudnej sytuacji. Choć był ceniony przez władze, a jego pozycja w kraju jako czołowego kompozytora nie była kwestionowana, jednocześnie coraz wyraźniej odczuwał ciasny gorset wymagań władzy. Niedawno nagrodzona Sinfonia rustica została teraz skrytykowana jako dzieło formalistyczne (podobny los spotkał I Symfonię Lutosławskiego), wyjazdy zagraniczne zostały drastycznie ograniczone. W tej sytuacji kompozytor postanowił skoncentrować się na opracowaniach muzyki staropolskiej. Zmiany zachodzą też w życiu osobistym kompozytora: w 1951 roku poślubia oszałamiająco piękną i zmysłową Irlandkę Elisabeth O’Mahoney – Rudnicką. Wkrótce młodemu małżeństwu rodzi się córka Oonagh. Śmierć Stalina w 1953 roku nie przyniosła w polityce kulturalnej Polski radykalnych zmian. Odwilż i zmiany, które pozwoliły na zorganizowanie wyjątowego w bloku komunistycznym festiwalu muzyki współczesnej Warszawska Jesień przyszły dopiero trzy lata później. Tymczasem wytrzymałość Panufnika wyczerpywała sie. Czarę goryczy przelała tragiczna śmierć córki, która utonęła w kapieli, gdy kompozytor przebywał z oficjalną delegacją w Chinach. Wobec tego, że w 1951 roku zmarł ojciec Panufnika, nic już nie łączyło kompozytora z krajem. W tej sytuacji podjął decyzję o ucieczce. Ucieczka Panufnika, obok odmowy powrotu do kraju Czesława Miłosza, była jednym z najbardziej spektakular17 nych świadectw klapy polityki kulturalnej komunistów. W 1954 roku Panufnik wyjeżdża na koncerty do Szwajcarii po czym odlatuje do Londynu. Całą ucieczkę perfekcyjnie przygotowuje w porozumieniu z zaprzyjaźnionym z Panufnikiem wybitnym kompozytorem polskim osiadłym w Szwajcarii Konstantym Régameyem żona Panufnika, która już wcześniej wyjechała do Londynu. Panufnik jest wolny, ale jego sytuacja okazuje się o wiele trudniejsza niż mogło by się to z pozoru wydawać. Po krótkim okresie zainteresowania kompozytorem, a przede wszystkim jego ucieczką, głównie mediów emigracyjnych, Panufnika czeka trudna droga odbudowywania swojej kariery prawie od zera. Jak pisze w swojej autobiografii: „Po jakiś dwóch miesiącach zacząłem się obawiać, że wkrótce odkryjemy ze Scarlett (tak nazywał kompozytor ówczesną żonę), iż nasza wolność jest przede wszystkim wolnością umierania z głodu. W Polsce byłem kimś, w Angli stałem się absolutnie nikim”. Nieznany kompozytor z Polski, pomimo pomocy przyjaciół (m.in. wybitnego pianisty Witolda Małcużyńskiego) miał bardzo trudną sytuację w Anglii. Sytuacja ta pogorszyła się jeszcze, kiedy politykę kulturalną radia BBC w dziedzinie muzyki przejęli ludzie o bardzo awangardowych gustach. Złośliwą ironią losu okazało się, że Panufnik, który w Polsce był krytykowany za zbytnią awangardowość, teraz okazał się kompozytorem zbyt tradycyjnym. W tej sytuacji kompozytor, aby zarobić na życie przyjął posadę dyrygenta w Birmingham. Życie osobiste kompozytora, również nie układało się w tym czasie dobrze. Małżeństwo Panufnika rozpadło się wkrótce po ucieczce, Winsome Ward, Angielka z którą kompozytor związał się parę lat później, zmarła na raka. Sytuacja kompozytora, który dobiegał pięćdziesiątki i miał na swoim koncie dwie symfonie i parę innych utworów orkiestrowych i kameralnych nie wyglądała najlepiej. I oto nagle sytuacja zmienia się diametralnie. Kiedy kompozytor zaczyna już myśleć o emigracji do Ameryki poznaje młodą dziewczynę zajmującą się fotografią – Camillę Jessel. Polecona przez przyjaciół, zostaje jego sekretarką i błyskawicznie porządkuje sprawy zaniedbane przez pochłoniętego pracą twórczą kompozytora. Niebawem Panufnik, który po dotychczasowych doświadczeniach nie myślał o małżeństwie, zakochuje się w młodej i atrakcyjnej kobiecie. Jednocześnie odczuwa przypływ sił twórczych i zachęcony przez przyjaciela z Polski, Zygmunta Mycielskiego, wysyła swoją III Symfonię na konkurs kompozytorski do Monako. W 1963 roku, wraz z sucesem zawodowym (III Symfonia znana jako Sinfonia sacra zdobywa I nagrodę na konkursie w Monako), przychodzi szczęście osobiste. Ślub z Camillą zapewnia kompozytorowi stabilizację. Znajduje wreszcie rodzinę, a oddana mu żona zadba o doskonałe warunki do pracy. Panufnik może odtąd skoncentrować się na pracy twórczej. Ostatnie 30 lat życia, w porównaniu z dotychczasowymi przeżyciami kompozytora, wyglądają wręcz monotonnie. Jego biografię ubarwiają jedynie prawykonania kolejnych utworów i narodziny dwojga dzieci. W tym okresie powstają kolejne symfonie (kompozytor miał ich skomponować aż dziesięć), koncerty skrzypcowy i fagotowy, trzy kwartety smyczkowe, Arbor Cosmica na orkiestrę smyczkową i wiele dzieł orkiestrowych i kameralnych. Panufnik wypracowuje swój indywidualny system kompozytorski, który opisuje w krótkiej książce, wydanej w 1974, odsłaniającej tajniki 18 att mödosamt börja bygga upp karriären nästan från noll. Som han skulle beskriva detta i sin självbiografi: ”Efter ett par månader började jag frukta att jag snart tillsammans med Scarlett” – så kallade han sin dåvarande hustru – ”upptäcker att vår frihet framför allt består i att vara fri att dö av hunger. I Polen hade jag varit någon, i England blev jag en fullständig icke-person.” Trots att vännerna (bl. a. pianisten Witold Małcużyński) hjälpte till, var det svårt för en okänd kompositör från Polen att klara sig i England. Situationen blev ännu svårare efter att BBC:s kulturpolicy på musikens område hade hamnat hos personer med mycket avantgardistisk smak. Det var ödets ironi att Panufnik, som i Polen hade kritiserats för att vara för avantgardistisk, nu visade sig vara för traditionell. För att klara försörjningen accepterade tonsättaren posten som dirigent i Birmingham. Även privatlivet kärvade. Äktenskapet gick i kras snart efter flykten. Winsome Ward, en engelsk kvinna som Panufnik inledde en relation med några år senare, dog i cancer. Det såg inte särskilt ljust ut för en tonsättare som närmade sig de femtio och hade två symfonier, ett par andra orkesterverk och litet kammarmusik på sin meritlista. Plötsligt förändras situationen fullständigt. Tonsättaren, som just har börjat umgås med tanken på att flytta till USA, lär känna en ung kvinnlig fotograf vid namn Camilla Jessel. På vännernas rekommendation blir hon hans sekreterare och får på nolltid ordning på allt som den intensivt arbetande tonsättaren inte har hunnit ägna sig åt. Det tar inte lång tid innan Panufnik, som efter sina tidigare erfarenheter inte har tänkt på ett nytt förhållande, blir förälskad i den unga attraktiva kvinnan. Samtidigt upplever han en ny våg av konstnärlig inspiration och – uppmuntrad till detta av sin polske vän Zygmunt Mycielski – anmäler sin tredje symfoni till 1963 års kompositionstävling i Monaco. Yrkesframgången (symfonin, känd som Sinfonia Sacra, får tävlingens första pris) kommer tillsammans med familjelyckan. Äktenskapet med Camilla ger honom stabilitet. Han får äntligen en familj och utmärkta förutsättningar för att arbeta. Hädanefter kommer Panufnik att kunna koncentrera sig på sitt skapande. Jämfört med de tidigare upplevelserna ger tonsättarens sista trettio levnadsår ett närmast monotont intryck, så när som på uruppförandena av hans nya verk och tillökningen i familjen med två barn. Under denna period skapas nya symfonier (de skulle bli sammanlagt tio), en violinkonsert och en fagottkonsert, tre stråkkvartetter, Arbor Cosmica för stråkorkester och flera andra verk för orkester och för kammarensemble. Panufnik utarbetar ett specifikt kompositionssystem som han beskriver i en kort bok utgiven 1974. Hans system utgår från enkla symmetriprinciper och härleder hela verk ur små celler. Det är underordnat matematiska principer och resulterar i musik av glasklar perfektion och osedvanlig skönhet. Märkligt nog tilltar Panufniks skapande kraft med åren. Som tonsättaren uttrycker det i sin självbiografi, utgjorde dessa år en period av ständigt accelererande kreativ aktivitet. Denna systematiska och stadiga utveckling påminner om hans studiekamrat Witold Lutosławskis evolution. Det konsekventa kompositionsarbetet förde med sig större och större erkännande för Panufnik. Hans verk spelades på betydelsefulla festivaler, beställningar av nya verk kom Foto: panufnik.pl Andrzej Panufnik, rękopis - Diagram Modlitwy Powszechnej/Andrzej Panufniks manuskript Universal Prayer från sådana renommerade orkestrar som Boston Symphony Orchestra, Royal Philharmonic Society i London, London Symphony Orchestra och Chicago Symphony Orchestra. År 1977 började hans verk uppföras även i Polen. Han tackade dock konsekvent nej till inbjudningar därifrån och förklarade att han inte kunde tänka sig att återvända så länge kommunisterna satt kvar vid makten. En resa till Polen blev till slut möjlig efter det polska kommunistpartiets frånfälle från makten 1989. Året därpå besökte tonsättaren Warszawahösten där fjorton av hans verk stod på festivalprogrammet. Mottagandet blev entusiastiskt, han fick besöka platser som han inte hade sett på trettio år och han började planera sitt nästa besök. Det blev inte av. Panufnik dog 1991, strax efter att ha avslutat arbetet med Cellokonserten. Panufniks roll och betydelse väntar fortfarande på fullt erkännande. Denna tonsättare hade växt ur en polsk tradition och fortsatte sedan att under flera års arbete i relativ avskildhet utarbeta sin individuella, föga trendriktiga stil. Mätt med avantgardets mått var hans musik inte utforskande. Idag, när alla traditioner omvärderas, spelar det inte längre någon större roll. Det viktiga är att Panufniks musik talar till musikälskarna. Även om han nuförtiden inte spelas på Warszawahösten, hörs hans musik oftare och oftare i konsertsalarna. Jag tror att tonsättaren skulle vara nöjd med sakernas tillstånd. ❒ Lech Dzierżanowski jego warszatatu. Jest to system oparty na prostych zasadach symetrii i wyprowadzania całych utworów z niewielkich komórek. Podporządkowany matematycznym zasadom daje w rezulatcie muzykę o klarownej perfekcji i niezwykłym pięknie. Ciekawe, że z biegiem lat siły twórcze Panufnika rozwijają się. Jak pisze sam kompozytor w swojej autobiografii, te lata stanowiły okres stale przyspieszającej aktywności twórczej. Ten systematyczny i powolny rozwój kompozytora przypomina ewolucję twórczości jego kolegi ze studiów – Witolda Lutosławskiego. Konsekwentna praca kompozytorska przynosiła Panufnikowi coraz większe uznanie. Jego kompozycje były grywane na znaczących festiwalach, a zamówienia na nowe kompozycje przychodziły od tak renomowanych zespołów jak Boston Symphony Orchestra, Royal Philharmonic Society w Londynie, London Symphony Orchestra czy Chicago Symphony Orchestra. Od 1977 roku kompozytor zaczął też być wykonywany w Polsce. Jednak na zaproszenia z kraju odpowiadał negatywnie tłumacząc, że dopóki władzę sprawują komuniści nie wyobraża sobie przyjazdu do kraju. Kiedy w 1989 roku partia komunistyczna w Polsce straciła władzę, przyjazd Panufnika stał się wreszcie możliwy. W 1990 roku kompozytor przyjechał na festiwal Warszawska Jesień, gdzie wykonano czternaście jego dzieł. Był entuzjastycznie witany, odwiedził nie widziane od ponad 30 lat miejsca i planował kolejną wizytę w Polsce. Niestety już do niej nie doszło. W 1991 roku, tuż po ukończeniu pracy nad Koncertem wiolonczelowym, Panufnik zmarł. Rola i znaczenie twórczosci Panufnika ciągle czeka na pełne rozpoznanie. Wyrastając z polskiej tradycji, kompozytor przez wiele lat tworzył w odosobnieniu, wypracowując swój indywidualny, niezależny od modnych trendów styl. Oceniając kryteriami awangardy, jego muzyka nie jest odkrywcza. Jednak dziś, w czasach kiedy przewartościowujemy wszystkie tradycje, nie ma to już większego znaczenia. Ważne jest to, że muzyka Panufnika przemawia do melomanów. Dlatego, choć dziś nie grywa się Panufnika na Warszawskiej Jesieni, jego muzyka rozbrzmiewa coraz częściej w salach filharmonicznych. Myślę, że kompozytor cieszyłby się z tego stanu rzeczy. ❒ Lech Dzierżanowski 19 Warszawas barn Dzieci Warszawy Zbigniew Bidakowski Znaną pieśń postańczą Warszawskie dzieci do słów Stanisława Ryszarda Dobrowolskiego skomponował Andrzej Panufnik tuż przed powstaniem warszawskim, w lipcu 1944 roku. Piosenkę nagrano 1 sierpnia dla powstańczej rozgłośni „Błyskawica”. Powiśle, Wola i Mokotów, Ulica każda, każdy dom – Gdy padnie pierwszy strzał, bądź gotów, Jak w ręku Boga złoty grom. Warszawskie dzieci, pójdziemy w bój, Za każdy kamień Twój, Stolico, damy krew! Warszawskie dzieci, pójdziemy w bój, Skąd dzieci w takim kontekście? Jak rozumieć wzywanie do boju dzieci? Powstańcy warszawscy w 1944 r. nie byli pierwsi. W sztuce Stanisława Wyspiańskiego z 1904 r. Noc listopadowa (opowiadającej o wybuchu antyrosyjskiego powstania listopadowego w 1830 r.) inicjator powstania, instruktor szkoły podchorążych Piotr Wysocki nawołuje: Hej, bracia, dzieci, żołnierze, za broń, za broń, za broń! (...) Hej, bracia, oto budzą się burze: za broń, za broń, za broń; Znana rzeźba Jerzego Jarnuszkiewicza „Mały Powstaniec”, jeszcze zanim odlano ją jako pomnik, była niezwykle rozpowszechniena w formie gadżetów, czyli różnej wielkości figurek, na pocztówkach itd. W rzeźbie jedni zapewne widzą apoteozę bezgranicznego poświęcenia dla słusznej sprawy (np. obrony ojczyzny) usprawiedliwiającego każdą ofiarę, choćby było nią nawet wysyłanie do walki dzieci. Innych porusza zapewne alegoryczne przedstawienia losu dziecka na wojnie. Kiedy zabawkowe hełmy i karabiny zastępowane są prawdziwymi. Mały chłopczyk zaopatrzony w groźne atrybuty wojenne przypomina renesansowe alegorie Vanitas – marności świata, w których często używano wyobrażenie dziecka z czaszką, klepsydrą czy kosą. W XX wieku te przedmioty zastąpiły hełm i karabin. Chociaż w powstaniu nikt nie wysyłał dzieci do walki, to jednak brały one w nim udział jako 20 I juli 1944, strax innan upproret i Warszawa, komponerade Andrzej Panufnik den kända kampsången Warszawas barn till Stanisław Ryszard Dobrowolskis text. Den 1 augusti spelades den in för upprorets radiostation „Błyskawica” [Blixten] som spelade upp sången för första gången den 8 augusti Powiśle, Wola och Mokotów, Varenda gata, varje hus När första skottet hörs, var redo Som gyllne blixten i Guds hand. Refräng: Warszawas barn, vi går i strid, Varenda liten sten försvarar vi med blod! Warszawas barn, vi går i strid, Redo att släppa loss vår vrede och vårt mod! Hur kommer det sig att det är barn som tilltalas? Hur ska man förstå en stridsuppmaning riktad till barn? Upprorsmakarna i Warszawa 1944 var inte de första. I Stanisław Wyspiańskis pjäs Novembernatten från 1904 (som skildrade utbrottet av det antiryska novemberupproret 1830) uppmanar Piotr Wysocki, lärare och initiativtagare till upproret: Hör, bröder, barn, soldater, till vapen, till vapen, till vapen! […] Hör, bröder, nu vaknar stormarna: till vapen, till vapen, till vapen! Redan innan Jerzy Jarnuszkiewiczs berömda skulptur „Den lille upprorsmakaren” göts till minnesmärke, fick den en ovanlig spridning i form av saker som figurer i olika storlekar, postkort och så vidare. En del vill säkert låta skulpturen symbolisera ett förhärligande av de gränslösa uppoffringarna för de rätta idealen (till exempel försvaret av landet) vilket kunde rättfärdiga varje offer, även de som innebar att barn skickades ut i striden. Andra berörs istället av den allegoriska tolkningen av barnens öde i kriget när leksakshjälmarna och leksaksgevären ersattes av riktiga. En liten pojke iklädd för stor militär hjälm, för stora militära skor och ett enormt gevär påminner allegoriska bilder på tema Vanitas – fåfänglighet från renässansen som ofta avbildade ett barn med skalle, timglass eller lie. I nittonhundra talet ersättes de av hjälmarna och gevären. Även om ingen skickade ut barn i upprorets strider, deltog de som budbärare, ledsagare i kanalerna och hjälpredor inom sjukvården. En del barn fick ett slags paramilitär skolning inom scouterna och anmälde sig till avdelningar där de hårt pressade befälhavarna ibland tog emot dem och till och med försåg dem vapen om sådana fanns. Ett annat exempel på barnkrig återfinns 1919 när de ukrainska styrkorna försökte erövra Lwów, som det då inte förekom några reguljära polska strider om. Ukrainarna fick möta ett effektivt motstånd som organiserats i all hast av frivilliga, där ungdomar och barn – grundskolelever – förekom. Eleverna var minst tre hundra till antalet och den yngste deltagaren i striden var bara nio år gammal. Många av dem stupade. I den polska historiografin är de kända som «de lwówska örnungarna». 1919 döptes Warszawas 21:a infanteriregemente till «Warszawas barn». Varför fick «Warszawas barn» ge namn åt regementet? Handlade det om barnen som Piotr Skrzynecki kallat till strid 1830? Regementet «Warszawas barn» deltog i andra världskriget och gick under jorden efter Polens nederlag 1939 som en del av underjordisk Armia Krajowa [Polska hemarmén], deltog i Warszawaupproret och blev sedan symboliskt upplöst efter kapitulationen. Det är coolt med uppror Paufnik-Dobrowilskis sång är inget ärevördigt historiskt minnesmärke, utan genomlever idag inte ett andra utan snarare ett nytt slags liv. I år infaller sjuttioårsminnet av Warszawaupproret. Det slovenska industrikultbandet Laibach förbereder av den anledningen en nyinspelning av Warszawas barn. Vidare kommer en fiktiv filmatisering av upproret som skildrar några ungdomsgrupper under kriget att visas: vänskap och kärlek med den dramatiska historien som bakgrund. Vi återvänder till Warszawaupproret och hur det förvaltas i avantgarde- eller ungdomskulturen i kommande nummer. Det är förresten inte bara Upproret som är coolt, utan kriget överhuvudtaget. Den svenska heavy metal-gruppen Sabaton har sjungit om kriget i flera år och då bland annat om krigsepisoder från Polen. För att kunna sjunga om svenska krig skulle man ju behöva sträcka sig rätt lång tillbaka i historien. De har alltså en låt om Warszawa Upproret, Uprising, som man också spelat in en musikvideo till, där den polske generalen Waldemar Skrzypczak (det före detta befälet för markstrid) förekommer samt den kände svenske skådespelaren Peter Stormare. Dessutom återfinns på ett av deras tidigare album, som inspirerats av den antika kinesiska militärstrategiverket Krigskonsten, låten 40:1 (syftande till disproportionaliteten mellan styrkorna) som hyllar den hjältemodiga försvaret av Polen under slaget om Wizna vid Narew mot de anfallande tyskarna i september 1939. En annan låt på samma album heter Ghost Division och berättar i sin tur om den nazityska 7:e pansardivisionens öden under tiden i Frankrike 1940. Kan man kalla det en demonstration av äkta svensk neutralitet? ❒ łącznicy, przewodnicy w kanałach, pomocnicy sanitariuszy. Niektóre dzieci odebrały w harcerstwie jakieś paramilitarne przeszkolenie, zgłaszały się do oddziałów, których dowódcy, pod presją, nieraz przyjmowali je i nawet dawali im broń, jeśli ją mieli. Inny przykład wojny dziecięcej. W 1919 roku siły ukraińskie próbowały zdobyć Lwów, w którym nie było wtedy żadnych regularnych wojsk polskich. Ukraińcom skuteczny opór stawiły zorganizowane naprędce oddziały ochotnicze, w skład których wchodziła młodzież oraz dzieci – uczniowie podstawówek. Uczniów było co najmniej kilkuset, najmłodszy uczestnik walk miał dziewięć lat. Wielu z nich poległo. W historiografii polskiej znani są jako „orlęta lwowskie”. W 1919 roku powołano 21 Warszawski Pułk Piechoty „Dzieci Warszawy”. Dlaczego patronem pułku zostały wybrane „Dzieci Warszawy”? Czy chodziło o te dzieci, które do walki w roku 1830 wzywał Piotr Skrzynecki? Pułk „Dzieci Warszawy” brał udział w II wojnie światowej, po klęsce Polski we wrześniu 1939 przeszedł do podziemia jako część konspiracyjnej Armii Krajowej, wziął udział w Powstaniu Warszawskim i przestał istnieć po jego kapitulacji. Powstanie jest cool Piosenka Panufnika-Dobrowolskiego nie jest czcigodnym zabytkiem historycznym lecz przeżywa dzisiaj już nawet nie drugie lecz jakieś kolejne życie. W tym roku przypada siedemdziesiąta rocznica powstania warszawskiego. Słoweński kultowy zespół industrialowy Laibach przygotowuje z tej okazji nagranie Warszawskich Dzieci. Powstaje film fabularny na temat powstania, które ma przedstawiać dzieje grupki młodzieży: przyjaźń i miłość na tle dramatycznej historii. Do powstania i do tego, jak obecne jest w dzisiejszej awangardowej czy młodzieżowej kulturze wrócimy w kolejnych numerach. Nie tylko zresztą Powstanie jest cool, ale w ogóle wojna. Szwedzka grupa heavy metalowa Sabaton już od wielu lat śpiewa o wojnie, w tym o wojennych epizodach polskich. Żeby opiewać wojny szwedzkie musiałaby przecież sięgać w historię zbyt głęboko. Ma więc utwór o Powstaniu – piosenkę Uprising, do której nagrano też teledysk z udziałem polskiego generała Waldemara Skrzypczaka (byłego dowódcy wojsk lądowych) i znanego szwedzkiego aktora Petera Stormare. Zaś na jednym z wcześniejszych albumów, zainspirowanym dziełem starożytnego chińskiego stratega pt. Sztuka wojenna, znajduje się piosenka 40:1 (chodzi o dysproporcję sił) sławiąca bohaterską obronę Wizny nad Narwią przed nacierającymi Niemcami we wrześniu 1939 w Polsce. Inny utwór z tego samego albumu, Ghost Division, opowiada z kolei o losach hitlerowskiej 7 Dywizji Pancernej w czasie kampanii we Francji w 1940. Czy jest to demonstracja prawdziwej szwedzkiej neutralności? ❒ 21 Två fanor – mellan myt och historia Dwa sztandary – między mitem a historią Grażyna Michałowska W jednym z poprzednich numerów Suecii Polonii pisaliśmy o rocznicy wybuchu powstania w Getcie warszawskim w 1943. Jedną z dwóch żydowskich organizacji bojowych w getcie był Żydowski Związek Wojskowy, o którym podaliśmy obiegowe informacje: ŻZW o orientacji prawicowej, powstał już w listopadzie 1939 r. w Warszawie. Początkowo miał swoje oddziały również w Lublinie, Lwowie i Stanisławowie. Wśród założycieli byli oficerowie i podoficerowie wojska polskiego pochodzenia żydowskiego. P rzed Powstaniem w Gettcie ŻZW porozumiał się z ŻOB w sprawie wspólnej akcji przeciwko Niemcom. ŻZW przypisuje się wywieszenie żydowskiej i polskiej flagi na placu Muranowskim w pierwszym dniu powstania. O ŻZW pisał w Kronice getta warszawskiego Emanuel Ringelblum, który był pod wrażeniem arsenału organizacji zgromadzonego w jej siedzibie przy ulicy Muranowskiej 17. Prawie wszyscy członkowie ŻZW zginęli w powstaniu. Wokół historii organizacji narosło wiele mitów i zafałszowań. Wrócimy do tego przy okazji omówienia książki Bohaterowie, hochsztaplerzy, opisywacze. Wokół Żydowskiego Związku Wojskowego Dariusza Libionki i Laurence´a Weinbauma wydanej przez Stowarzyszenie Centrum Badań nad Zagładą Żydów w Warszawie w 2011 r. Wracamy! Sześćsetstronicowa książka Libionki i Weinbauma jest z pewnością najbardziej kompletnym i dogłębnym dziełem przedstawiającym historię ŻZW. Historię pełną luk i tajemnic. Przedstawiamy – bardzo skrótowo – niektóre wątki z tej książki, będącej wzorcowym przykładem rzetelnej pracy historyka dysponującego materiałem szczupłym i niepewnym. Organizacja i jej przywódca (...) kolejne fazy tworzenia ŻOB zostały dokładnie opisane w dokumentach i powojennych wspomnieniach, (...) w wypadku ŻZW jest zupełnie inaczej. Nie ma żadnego aktu założycielskiego, o wielu postaciach pojawiających się w tej historii wiemy niewiele lub zgoła nic piszą Libionka i Weinbaum. Czołową postacią środowiska rewizjonistów, które miało stworzyć konkurencyjny wobec lewicowego ŻOB Żydowski Związek Wojskowy miał być Paweł Frenkel. 22 I ett av Suecia Polonias tidigare nummer skrev vi om årsdagen av upproret i Warszawas getto 1943. En av gettots två judiska kamporganisationer var Judiska Militära Unionen (JMU), som vi beskrev enligt tillgängliga upplysningar: högerorienterade JMU uppstod i Warszawa redan i november 1939 och hade till en början sektioner även i Lublin, Lwów och Stanisławów. Bland grundarna fanns judiska officerare och underofficerare från polska armén. I nnan upproret i Warszawagettot ägde rum, kom JMU överens med Judiska Kamporganisationen (JKO) om att genomföra en gemensam aktion mot tyskarna. Man tillskriver JMU hissandet av den judiska och polska flaggan på Muranowskitorget den första upprorsdagen. Emanuel Ringelblum, som tog intryck av organisationens arsenal som samlats i huvudkvarteret på ulica Muranowska 17, skrev om JMU i Anteckningar från gettot i Warszawa. Nästan alla medlemmar av JMU omkom i upproret. Organisationens historia blev mytomspunnen. Vi återkommer till det i anslutning till boken Hjältar, bedragare, berättare. Om Judiska Militära Unionen av Dariusz Libionka och Laurence Weinbaum, utgiven av Centrum för forskning kring Förintelsen i Warszawa 2011. Till ämnet! Libionkas och Weinbaums sexhundrasidiga bok är med största sannolikhet den mest kompletta och omfattande verket om JMU:s historia. En historia full av luckor och hemligheter. Mycket förkortat återger vi här några teman ur detta som måste vara ett gediget föredöme till bok för den historiker som förfogar över ett smalt och osäkert material. Organisationen och dess ledare (…) följande stadier i grundandet av JKO blev noggrant beskrivna i dokumenten och minnesteckningarna från efterkrigstiden, (…) i JMU:s fall är det tvärtom. Det finns inga stadgar och flera av de figurer som förekom vet vi lite om eller inget alls, skriver Libionka och Weinbaum. Paweł Frenkel skulle vara portalfigur i den krets av revisionister som med JMU ville skapa en konkurrerande organisation till den vänsterorienterade JKO. Andrzej i Kajetan D∏u˝niewscy ...chess..., 2009 2009-2010 ARTISTS: STANIS¸AW ANDRZEJEWSKI MARCIN BERDYSZAK DOROTA CHILI¡SKA ANNA CISZEK MARK CLARE ANDRZEJ I KAJETAN D¸U˚NIEWSCY JACEK DYRZY¡SKI ARKADIUSZ KARAPUDA MIECZYS¸AW KNUT RYSZARD ¸UGOWSKI JOANNA MILEWICZ JULIA MOSTOWSKA ELIZA NADULSKA JAROS¸AW PERSZKO JAN PIENIÑ˚EK DOROTA PIETRASZKIEWICZ JÓZEF ˚UK PIWKOWSKI JAN VAN DER POL ELIZA PROSZCZUK IGOR PRZYBYLSKI GRZEGORZ ROGALA ¸UKASZ RUDNICKI PIOTR SAKOWSKI DARIUSZ SKWARCAN ANDRZEJ SYSKA WOJCIECH WIERZBICKI TOMASZ WILMA¡SKI EDYTA WOLSKA ERNEST ZAWADA AGATA ZBYLUT TOMASZ ZYGMONT XX1Gallery, 36 Jana Paw∏a II Av., 00-141 Warsaw, Poland, +48 22 620 78 72, www.galeriaxx1.pl, [email protected] Patron medialny Nie jesteśmy (...) pierwszymi, którym wymyka się osoba Frenkla – ciągną Libionka i Weinbaum. Nie znamy daty i miejsca jego urodzenia, środowiska, z jakiego się wywodził, szkół, w których się kształcił. Nie zachował się żaden dokument potwierdzający jego istnienie, a może po prostu nie potrafimy go znaleźć. Nie dotrwała do naszych czasów żadna jego fotografia albo też nie umiemy rozpoznać go na zdjęciach, które leżą przed nami. Vi är inte (...) de första Frenkels person glider undan för – skriver Libionka och Weinbaum. Vi känner inte till varken datum och plats för hans födelse, orten där han växte upp, skolorna han fick sin utbildning i. Det finns inte kvar ett enda dokument som skulle kunna bekräfta hans existens, eller så hittar vi det helt enkelt inte. Inte ett enda fotografi av honom har överlevt till våra dagar, eller så känner vi inte igen honom på någon av de bilder som ligger framför oss. Sztandary nad Gettem Pierwsza bodaj informacja na temat sztandarów pojawiła się w dzienniku wydawanym przez Delegaturę Rządu „Nowy dzień” 21 kwietnia: Na domach getta ukazują się coraz większe ilości flag żydowskich, polskich, a nawet angielskich. (...) Jak wyglądał sztandar żydowski i gdzie go wywieszono — nie podano. Niechybnie to właśnie na podstawie pierwszego z tych tekstów powstał zapisek w kronice Ludwika Landaua (...): Nad gettem powiewa podobno chorągiew polska wraz z drugą z barwami żydowskimi, biało-niebieską (...) Sam kronikarz mieszkał pod Warszawą, a z jego własnych słów wynika, że sztandarów nie widział – podsumowują Libionka i Weinbaum i kontynuują: (...) z uwagi na bliskie sąsiedztwo placu Muranowskiego ze stroną aryjską sztandary musiały być widziane przez wielu Polaków. Tymczasem zachowało się stosunkowo niewiele relacji na ten temat. Sztandary miał widzieć oficer AK Jerzy Lerski. W swych wspomnieniach datuje ten fakt na 19 kwietnia 1943, ale nie podaje żadnych szczegółów. Odtwarzanie historii powstania w getcie warszawskim a udziału w tym powstaniu ŻZW w szczególności – choć od wydarzeń tych upłynęły nie wieki, lecz siedemdziesiąt lat i wciąż jeszcze żyją ich świadkowie i uczestnicy – jest zadaniem przypominającym pracę mediewisty-archeo loga. Nie jest to żadna przenośnia. Archiwum Ringelbluma, zdeponowane w bańkach po mleku w ziemi, pod piwnicą budynku mieszkalnego, wydobywano metodami archeologicznymi a jednej części nie znaleziono do dzisiaj. Nieliczne dokumenty i świadectwa są niekompletne i niedokładne, wymagają uzupełnień, rekonstrukcji i głębo kich interpretacji, niekiedy karkołomnych. Wiele faktów pozostanie już zapewne niewyjaśnionych a mity będą żyły niezagrożone – własnym życiem. Paradoksem jest, że nasza wiedza dzisiaj jest znacznie większa niż w czasie wojny i bez pośrednio po niej. Fanorna över gettot Första gången några fanor omnämns är den 21 april i tidningen ’Ny dag’ som gavs ut av Regeringsdelegationen för Polen: ’På husen i gettot visar sig allt fler judiska, polska och till och med brittiska standar’. (...) Inget om hur den judiska fanan såg ut eller var den hängde. Ludwik Landaus minnesanteckning kan med största sannolikhet hänföras till just denna första text (...): ’Över gettot vajar tydligen den polska flaggan tillsammans med ytterligare en i de judiska färgerna vitt och blått’ (...) Själv bodde krönikören utanför Warszawa och det framgår av hans ord att han inte kan ha sett fanorna – summerar Libionka och Weinbaum och fortsätter: (...) med hänsyn till att Muranowskitorget låg nära den ariska sidan måste fanorna ha iakttagits av många polacker. Då underhöll man relativt få relationer av det slaget. Officeren i polska Hemarmén, Jerzy Lerski, såg dessa fanor. I sina minnesanteckningar daterade han händelsen till den 19 april 1943 men anger inga fler detaljer. Framställningen av historien kring gettoupproret och i synnerhet JMU:s delaktighet i detta uppror utgör – trots att det inte förflutit århundraden sedan händelserna ägde rum, utan sjuttio år, och både vittnen och aktörer fortfarande lever kvar – en uppgift som påminner om en sådan som medeltidsarkeologer står inför. Det är ingen överdrift. Ringelblums arkiv, som förvarades i mjölkspannar i jorden under källaren i ett bostadshus, grävdes fram med arkeologiska metoder och är än idag inte helt återfunnet. Ett otal dokument och vittnesmål är ofullständiga och otydliga och kräver komplettering, restaurering och djupgående, ibland svårgjorda tolkningar. En hel del information kommer aldrig att redas ut och myterna kommer tryggt att kunna fortsätta leva sina egna liv. Det paradoxala är att vår kunskap är mycket större idag än under kriget och strax efter. Historia „jaka powinna być” Gdy brakuje faktów relacjonujemy historię taką, „jaka powinna być” a nie jaką była ona naprawdę. Tak przecież historia powinna wyglądać jeśli nasza wiara w sprawiedliwość świata, czyli jego etyczną równowagę, ma pozostać niezachwiana. Artystyczną interpretację takiej postawy znajdujemy w powieści Andrzeja Barta Fabryka muchołapek. Autor opisuje, jak grasujące po ulicach chuligańskie antysemickie bojówki przepędzane są przez samorzutnie zorganizowanych polskich, łódzkich, robotników, działających w szlachetnym odruchu solidarności z prześlado wanymi i gniewu na bezprawie. To fikcja literacka a zatem świadoma. W relacjach i zeznaniach uczestników i naocznych świadków historycznych wydarzeń znajdujemy również sporo fikcji i konfabulacji, w którą autorzy tych 24 Historien „som den borde ha varit” När fakta saknas rekonstruerar vi historien „som den borde varit” och inte hur den verkligen var. Så borde ju historien se ut om vår tro på världens rättvisa, det vill säga dess etiska jämvikt, ska få förbli orubbad. En konstnärlig tolkning av en sådan hållning finner vi i Andrzej Barts Flugpappersfabriken. Författaren beskriver där hur en grupp antisemitiska huliganer som härjar på gatorna jagas bort av självorganiserade polska arbetare från Łódź som reagerar rättrådigt, i solidaritet med de förföljda och i vredesmod mot laglösheten. Detta är litterär fiktion, ironi och något som är eftertänksamt. I berättelser och vittnesmål från deltagare och vittnen till historiska händelser, finner vi på samma sätt historier och fabuleringar som upphovsmännen ärligt tror på. Men det är svårt att ha några anspråk – man vet ju inte hur det verkligen var, vi har inga klara bevis, för ingen av Gettos ruiner, Gęsiagatan Ruiny Getta, ul. Gęsia nedan: israeliskt frimärke med Pawel Frenkel / znaczek poczty izraelskiej z Pawłem Frenklem Foto: wikipedia.org aktörerna överlevde och de som överlevde lämnade inget vittnesmål efter sig. Några som både deltog och var passiva vittnen, t.ex. polacker bakom gettots murar, lämnade visserligen bevis, eller avlade vittnesmål, men först flera årtionden senare. Dessa vittnesberättelser är märkta av den tid som förflutit mellan händelse och beskrivning. I brist på fakta, utvecklas historien ideologiskt, både förgångna och nyare tider återkallas, romantiseras och omskrivs, som t.ex. den mytiska solidariteten mellan polacker och judar. Här följer ett fragment ur en berättelse Libionka och Weinbaum valt ut, vars författare, Henryk Rudnicki, „befann sig på den ariska sidan från januari 1943”: Och som om tyskarna hade velat spela dem ett fult spratt, uppenbarade sig polska vit-röda flaggor i det kämpande, utmattade gettot, och baner med påskriften ’Vi kämpar för er och vår frihet’. (…) De första i Polen som öppet bar den polska flaggan i striden – var judar. Genom att jämföra striden i gettot med Termophyle och Westerplatte, inordnade Rudnicki den dessutom i den judiska historien: Bar Kokhba, Bar Giora, Mackabeos, Trumpeldor, Berek Joselewicz, det är inte legender, det är fakta. Det är verklighet – som pånyttföddes i gettots strider. Dawid Wdowiński var, skriver Libionka och Wein baum, den ende framträdande politikern inom Nya Sionistorganisationen (NSO), grundad redan innan kriget i Polen, som fram till slutet av april 1943 (det vill säga vid tiden för upproret), var kvar i Warszawagettot. I flera av sina referat från upproret skriver han: ’Över husen där huvudkvarteret (JMU) huserade, vajade den vit-blåa flaggan: det var en måndag, den 19 april, under Pesach.’ Libionek och Weinbaum kommenterar detta på följande sätt: Konstaterandet har den betydelsen att det är det första (…) offentliga uttalandet som knyter denna episod till revisionisternas kamp (d.v.s. JMU). Samtidigt är det slående att den röd-vita flaggan inte nämns. Till viss del kanske man kan förklara det med platsen och kontexten eftersom dessa publikationer gavs ut i Palestina och USA – att appellera till den polsk-judiska solidariteten var inte nödvändigt där. Dessutom kunde Wdowińskis smärtsamma erfarenheter från Polen haft ▶▶ sid. 42 betydelse, eller vetskapen om det antisemitiska relacji jednak szczerze wierzą. Trudno mieć do nich pretensje – jak było naprawdę nie wiadomo, twardych dowodów nie mamy, bo nikt z uczestników nie przeżył, lub, jeśli przeżył, nie pozostawił żadnego świadectwa. Niektórzy, zarówno uczestnicy jak i bierni świadkowie, tj. np. Polacy zza murów getta, świadectwa wprawdzie zostawili, czy też zeznali, ale kilkadziesiąt lat później. Świadectwa te naznaczone są upływem czasu, jaki upłynął od opisywanych zdarzeń do złożenia relacji. W braku faktów historię uwzniośla się ideologicznie, przywołując historię starożytną i nowszą, romantyzując ją i mitologizując, opisując np. mityczną solidarność polsko-żydowską. Oto fragment relacji przytaczanej przez Libionkę i Weinbauma, której autorem był „przebywający od stycznia 1943 r. po aryjskiej stronie (...) Henryk Rudnicki: I jakby na urągowisko Niemcom ukazały się w walczącym umęczonym getcie polskie biało-czerwone chorągwie. Ukazały się transparenty z napisem «Walczymy za Naszą i Waszą Wolność». [...] Jednymi z pierwszych, którzy otwarcie w walce wznieśli w Polsce narodowy polski sztandar – byli Żydzi.» Porównując walkę getta do Termopil i Westerplatte, (Rudnicki) osadził ją też w historii żydowskiej: «Bar Kochby, Bar Giory, Hasmonejczycy, Trumpeldorczycy, Berki Joselewicze, to nie legendy, to fakty. To rzeczywistość — odrodzona w bojowcach getta.» Dawid Wdowiński to, jak piszą Libionka i Weinbaum, „jedyny wybitny polityk NOS” (Nowa Organizacja Syjonistyczna – założona jeszcze przed wojną w Polsce), który do końca kwietnia 1943 (czyli w czasie powstania) przeby wał w warszawskim getcie. W swoich kilku relacjach z powstania pisze: Nad domem, w którym mieściła się kwatera główna (ŻZW) powiewała biało-niebieska flaga: to był poniedziałek, 19 kwietnia, wigilia Pesach. Libionka i Weinbaum komentują to tak: Stwierdzenie to ma swoją wagę, jako że jest to pierwsza (...) publiczna wypowiedź łącząca ten epizod z walką rewizjonistów (tzn. właśnie ŻZW). Jednocześnie rzuca się w oczy pominięcie biało-czerwonego sztandaru. Do pewnego stopnia tłumaczyć to można miejscem i kontekstem wydania tych publikacji w Palestynie i Stanach Zjednoczonych – odwoływanie się do polsko-żydowskiej solidarności nie było tam potrzebne. W grę mogły wchodzić ▶▶ str. 42 25 Svenska och ryska arkiv på internet Archiwa szwedzkie i rosyjskie w internecie Jacek Gancarson Historycy mają do dyspozycji coraz więcej nowoczesnych środków wzbogacających ich warsztat badawczy i metodologię. Jednym z takim mediów jest Internet i zamieszczane w nim biblioteki elektroniczne udostępniające in extenso coraz więcej obiektów ze zbiorów realnych, w tym również zabytki piśmiennictwa. Najbardziej znany projekt europejski to Europeana.eu. Uczestniczy w nim również Narodowa Biblioteka Cyfrowa Polona.pl. Specjalistyczny portal poloników szwedzkich to Repcyfr.pl. Jeśli chodzi o zbiory zagraniczne to biblioteki i archiwa narodowe – w przypadku zabytków w językach obcych – decydują się na umieszczenie w internecie jedynie pozycji o światowym znaczeniu. Dlatego przyjąłem sobie za cel udostępnienie w internecie polskojęzycznych dokumentów, co do których istnieje pewność, że ich kopie nie są publicznie dostępne w archiwach i bibliotekach polskich i w związku z tym mogą nie być szczegółowo opracowane. Digitalizacja polskiej części zbiorów przechowywanych w archiwach i bibliotekach Szwecji i Rosji oraz ich udostępnienie w Internecie ma pomóc badaczom, dla których dostęp bezpośredni do tych zasobów – pożądany dla bieżących krytycznych weryfikacji – jest utrudniony z przyczyn logistycznych. Brałem też pod uwagę efekt edukacyjno-popularyzatorski internetowej wizualizacji dokumentów. W obecnej chwili są to wybrane, pojedyncze polskojęzyczne doku menty z XVI i XVII wieku znajdujące się w archiwach szwedzkich i rosyjskich, wywiezione z Polski w wiekach XVII-XIX. Tymczasem w archiwach i bibliotekach szwedzkich i rosyjskich znajduje się kilkadziesiąt tysięcy zabytków piśmiennictwa, głównie polskojęzycznych, pochodzących ze zbiorów I Rzeczpospolitej, gdyż postanowienia o zwrocie Polsce dokumentów zawarte w Traktacie Oliwskim (ze Szwecją) z 1660 roku oraz w Traktacie Ryskim (z ZSRR) z 1921 roku zostały zrealizowane tylko częściowo. Polskie 26 Historiker förfogar över fler och fler moderna medel som bidrar till att förbättra deras forskningsmetoder och verktyg. Dit hör internet och elektroniska bibliotek som ger tillgång till ett ökande utbud av avbildningar av kompletta objekt ur fysiska samlingar, däribland sällsynta gamla skrifter. Det mest kända europeiska projektet är Europeana. Där ingår det polska nationella digitalbiblioteket Polona. Svenska texter med polsk anknytning nås via portalen repcyfr.pl. Nationella bibliotek och arkiv brukar vanligtvis begränsa sina internetpubliceringar av kulturhistoriskt värdefulla skrifter på främmande språk till objekt av främsta internationella rang. Därför har jag föresatt mig att arbeta för att via internet tillgängliggöra polskspråkiga dokument vars kopior inte är allmänt tillgängliga i polska arkiv- och bibliotekssamlingar och därför inte kan utforskas i detalj. Digitaliseringen och publiceringen av Polenrelaterade delar av svenska och ryska samlingar kommer att hjälpa forskare att få direkt tillgång till oumbärligt källmaterial. Vid urvalet har jag tagit hänsyn till publiceringarnas bildnings- och populariseringsvärde. För närvarande handlar det om enskilda polskspråkiga 1500- och 1600-talsdokument från svenska och ryska arkiv. Dessa objekt lämnade Polen på 1600- och 1700-talet. I svenska och ryska arkiv och bibliotek finns emellertid några tiotusentals i huvudsak polskspråkiga objekt med ursprung i den polska adelsrepublikens samlingar. Det beror på att överenskommelserna om att polska dokument skulle återbördas av Sverige (fredsfördraget i Oliwa 1660) respektive Sovjetunionen (fredsfördraget i Riga 1921) inte har uppfyllts mera än till en del. Sedan mitten av 1700-talet har polska forskare intresserat sig för polska objekt i de svenska arkiven. Minst ett tiotal dokumenterade genomsökningar har genomförts. Deras syfte var i huvudsak att inventera dessa dokument och kopiera dem för fortsatt forskning eller publicering. En- Foto: eurofresh.se staka dokument, t.ex. Jan Sapiehas dagbok, publicerades redan på 1800-talet. Prof. Marian Małowist ledde 1956 Polska vetenskapsakademiens projekt som gjorde närmare hundratusen mikrofilmade avbildningar av polska objekt ur Riksarkivets samlingar tillgängliga hos Huvudarkivet för äldre dokument i Warszawa. Institutet för utforskning av Europas kulturarv digitaliserade under åren 2010–2012 Riksarkivets polska dokument och publicerar dem successivt på internet (repcyfr.pl). Efter att ha blivit inspirerad av de polska, svenska och ryska forskningsresultaten diskuterade jag problematiken ingående med polska forskare och utbytte information med Huvudarkivet i Warszawa. Sedan genomförde jag sökningar hos Riksarkivet, Uppsala universitetsbibliotek, Kungliga biblioteket, Ryska nationalbiblioteket i Sankt Petersburg och Nationalbiblioteket i Warszawa för att identifiera dokument från det polsk-litauiska samväldets tid. Det visade sig att Riksarkivet och Uppsala universitetsbibliotek lämpade sig särskilt väl för fortsatt katalogisering av de polska handskrifterna. Jag valde närmare fyratusen sidor ur Riksarkivets samlingar. Ryska nationalbiblioteket har en förteckning över polska dokument som i början av 1800-talet fanns i dess ursprungliga handskriftssamling. Där ingår bl.a. de polska kungarnas originalhandskrifter, kopior av de polska landskapstingens beslut, Radziwiłłättens korrespondens, kungliga proklamationer och diplomatisk korrespondens. Delar av den ryskspråkiga förteckningen har översatts till polska. Samlingen håller successivt på att digitaliseras men tillgången till de elektroniska versionerna är endast möjligt innanför det slutna biblioteksnätverket eller efter beviljad ansökan om att få köpa kopior. Inventeringen av de återstående dokumenten pågår inom ramarna för ett samarbetsprojekt mellan de ryska och polska nationalbiblioteken. Jag har själv eller med hjälp av Riksarkivets personal skannat drygt 1 500 dokumentsidor ur deras samlingar. En betydande del av dessa handlingar avser 1607 års sejmmöte och adelsuppror. Under åren 2010–1011 genomförde jag en liknande undersökning hos Ryska nationalbiblioteket som resulterade i 57 kopior av valda kungabrev samt även av det latinspråkiga polsk-svenska fördrag som hade föregått kungavalet och Sigismund III Wasas trontillträde. Resultatet är tillgängligt på internet, se www. eurofresh.se/manuskrypty. archiwalia w Szwecji są przedmiotem zainteresowania polskich badaczy od połowy XVIII w. Miało miejsce co najmniej kilkanaście udokumentowanych kwerend. Starano się przede wszystkim spisać te dokumenty a następnie je kopiować dla dalszych badań czy publikacji. Pojedyncze dokumenty, jak np. Diariusz Jana Sapiechy, zostały opublikowane juz w XIX w. W roku 1956 misja PAN pod kierownictwem prof. Mariana Małowista pozyskała ok 100 tys. klatek mikrofilmów poloników ze zbiorów Riksarkivet, które obecnie są dostępne w Archiwum Akt Dawnych w Warszawie. W latach 2010-2012 Instytut Badań nad Dziedzictwem Kulturowym Europy wykonał dygitalizację poloników Riksarkivet i sukcesywnie udostępnia je w Internecie (repcyfr.pl). Zainspirowany wynikami badań polskich, szwedzkich i rosyjskich naukowców nad dokumentami o polskiej proweniencji w zbiorach szwedzkich i rosyjskich przed realizacją przeprowadziłem szczegółowe obszerne konsultacje z polskimi naukowcami i wymianę informacji z Archiwum Głównym Akt Dawnych w Warszawie. Następnie przeprowadziłem kwerendy w Riksarkivet, Bibliotece Uniwersytetu w Uppsali, Bibliotece Królewskiej w Sztokholmie, Rosyjskiej Bibliotece Narodowej w St. Petersburgu i Bibliotece Narodowej w Warszawie. Dotyczyły one lokalizacji i identyfikacji dokumentów Rzeczpospolitej Obojga Narodów. Na tej podstawie ustaliłem, że szczególnie w Riksarkivet w Sztokholmie oraz w Bibliotece Uniwersyteckiej w Uppsali istnieje możliwość dalszej szczegółowej katalogizacji polskich rękopisów. Wytypowałem, po uwzględnieniu najnowszych zmian katalogowych, zestaw ok. 4 tys. stron rękopisów w zbiorach Riksarkivet, które nie zostały objęte projektem mikrofilmowania PAN w 1956 i dygitalizacją ponad 30 tys. stron archiwaliów jaką wykonał w 2008 r. w Riksarkivet zespół prof. E. A. Mierzwy z Uniwersytetu Jana Kochanowskiego w Kielcach filia w Piotrkowie Trybunalskim. Rosyjska Biblioteka Narodowa w St. Petersburgu (RBN) dysponuje szczegółowym wewnętrznym rosyjsko języcznym spisem polskich dokumentów (m. in. są to oryginalne pisma polskich królów, kopie uchwał sejmi kowych, korespondencja rodu Radziwiłłów, uniwersały królewskie, krajowa i zagraniczna korespondencja dyplomatyczna itp.) włączonych na początku XIX w. do pierwszego zbioru rękopisów RBN. Spis został częściowo przetłumaczony na język polski. Zbiór jest przez Rosjan 27 Kungens Manifest/Uniwersał Króla JMści 25 Mai 1607 Foto: Jacek Gancarson /eurofresh.se sukcesywnie digitalizowany, ale dostęp do wersji cyfrowej jest możliwy wyłącznie w zamkniętej bibliotecznej sieci komputerowej, lub po uzyskaniu indywidualnego pozwolenia na zakup kopii. Pozostałe, znajdujące się w innych zbiorach RBN, dokumenty polskiej proweniencji są objęte wspólnym projektem inwentaryzacyjnym RBN i Biblioteki Narodowej w Warszawie. Wykonałem samodzielnie (w Riksarkivet) lub zamówiłem wykonanie ponad 1500 skanów dokumentów o roz dzielczości od 250 DPI. Znaczna część tych dokumentów dotyczy sejmu oraz rokoszu z roku 1607. W latach 20102011 przeprowadziłem analogiczną kwerendę w Bibliotece Narodowej Rosji w St. Petersburgu, gdzie wykonano na moje zamówienia 57 kopii stron wybranych listów królewskich a także polsko-szwedzkiego traktatu przed elekcją Zygmunta III Wazy (w j. łacińskim). Prezentacja została zamieszczona w Internecie pod adresem www. eurofresh.se/manuskrypty. Dostępność tych odwzorowań o wysokiej rozdzielczości znacznie przyspiesza analizę treści starych dokumentów, dzięki możliwości rozpoznanie pisma i jego fragmen tów wyjątkowo trudnych do identyfikacji. Dla badań naukowych taka prezentacja internetowa wydają się mieć dość istotne znaczenie, bowiem umożliwia badaczowi prace ze źródłem historycznym, z krytyką zewnętrzną włącznie, bez konieczności wyjazdu do archiwum. Rozwój bibliotek intenetowych daje też unikalną szansę szerokiego dostępu do oryginalnych tekstów i dokumentów. Trzeba jednak pamiętać, że nośniki elektroniczne są obecnie znacznie mniej trwałe niż dokumenty papierowe co zmusza do przewidywania i planowania transformacji zbiorów na zapis w nowszych, bardziej stabilnych technologiach. ❒ Jacek Gancarson 28 Tillgången till dessa högupplösta avbildningar effektiviserar analysen av dessa gamla dokument och underlättar identifieringen av skrifterna och deras mera besvärliga fragment. Internetpubliceringen gör det möjligt för forskarna att arbeta med historiskt källmaterial utan att behöva uppsöka arkiven. Internetbaserade bibliotek gör ursprungliga texter och dokument allmänt tillgängliga. Man får dock inte glömma att elektroniska databärare är betydligt mindre beständiga än papper. Därför bör man bevaka den tekniska utvecklingen och planera överföringen av samlingar till nya, mera stabila medier. ❒ Jacek Gancarson PRIORITY Priority check-in and boarding Call Center dedicated line Seat in the front cabin Paper press Meals and soft drinks Registered luggage My favourite seat Miles Ett subjektivt kompendium Maria Skłodowska-Curie och hennes epok i jej epoka Subiektywne kompendium Foto: wikipedia.org 30 Uznaliśmy zatem jednogłośnie, że zważywszy na okoliczności lepiej byłoby gdyby Pani nie przyjeżdżała tu 10 grudnia [do Sztokholmu po odbiór drugiej nagrody Nobla]. Tak więc upraszam Panią o pozostanie we Francji; nikt nie umie przewidzieć, co się może zdarzyć podczas wręczania nagrody. (...) Mam przeto nadzieję, że zatelegrafuje Pani do sekretarza Akademii, pana C. Auriviliusa, lub do mnie i powiadomi, że nie może przyjechać oraz, że napisze Pani oświadczenie, w którym wyjaśni, iż nie życzy sobie przyjąć nagrody, zanim nie zostanie wykazane, że stawiane wobec Pani zarzuty są całkowicie bezpodstawne. [źródło cytatu: Per Olov Enquist Opowieść o Marii i Blanche, dalej: POE] Per Olov Enquist w Opowieści o Marie i Blanche: w liście do innego członka Akademii, Gösty Mittag-Leffera, napisała, że nagroda została przyznana za odkrycie radu i polonu i że zamierza ją odebrać we wcześniej ustalonym miejscu (...) Marie przybyła do Sztokholmu deszczowym rankiem 10 grudnia [1911 roku] i jeszcze tego samego dnia, wieczorem, odebrała nagrodę z rąk króla Gustava V. W czasie ceremonii zachowywała się ze sztywną i podszytą niepokojem godnością, zauważono, że była jakby poszarzała oraz że wyglądała na chorą i wyczerpaną. Była, według Svenska Dagbladet, ubrana <w swój, kusi by powiedzieć, wyrafinowanie prosty czarny strój bez żadnej ozdoby.> Bez cienia uśmiechu. Kiedy odbierała nagrodę, „oklaski przerodziły się w owację.” W Sztokholmie towarzyszyła Marie starsza córka Irène. [POE] Ateizm Pierwszym polskim jawnym ateistą był Kazimierz Łyszczyń ski, autor liczącego 265 kart traktatu De non existentia Dei (O nieistnieniu Boga). W roku 1688 oskarżono go o ateizm. Ponieważ Łyszczyński był szlachcicem i piastował stanowisko sędziego rozprawa toczyła się w Sejmie. Za ateizm został skazany na śmierć i ścięty 30 marca 1689 roku w Warszawie na Rynku Starego Miasta, a zwłoki spalono. Dzieło Łyszczyńskiego zaginęło, prawdopodobnie spalone razem z autorem, ale oskarżyciel publiczny przytoczył w swoim przemówieniu sejmowym kilka ustępów z traktatu. Ota dwa z nich: Człowiek jest twórcą boga, a bóg jest tworem i dziełem człowieka. Tak więc ludzie są twórcami i stwórcami boga, a bóg nie jest bytem rzeczywistym, lecz bytem istniejącym tylko w umyśle, a przy tym bytem chimerycznym, bo bóg i chimera są tym samym. Arrhenius, Svante Svensk fysiker, medlem av Kungliga Vetenskapsakademien. Efter avslöjandet av Marie Skłodowska-Curies kärleksaffär med en gift man skrev han i ett brev till henne: Samtliga kollegor svarade att det vore önskvärt att ni inte infann er här den 10 december [i Stockholm för att ta emot Nobelpriset]. Jag ber er därför att förbli i Frankrike, ingen kan med säkerhet veta vad som kan inträffa under prisutdelnigen. (...) Det är därför min förhoppning att ni telegraferar ständige sekreteraren C. Aurivillius eller mig att ni er förhindrad att komma, och att ni därefter skriver ett brev och talar om att ni inte vill ta emot priset förrän det har kunnat bevisas att anklagerserna mot er är fullständigt grundlösa. [P O Enquist, i fort. POE] Per Olov Enquist i Boken om Blanche och Marie: i ett brev till akademiledamoten Gösta Mittag-Leffler (...) hon påpekade att priset utdelats till henne för upptäckten av radium och polonium, och att hon avsåg att ta emot detta pris, och på förut avtalad plats (...) Hon anlände till Stockholm på morgonen den 10 december [1911] i grått duggregn och mottag på kvällen samma dag priset ur Gustav V:s hand. Hon rörde sig vid ceromonin med en stel och skräckslagen värdighet, man noterade att hennes ansikte var grått och att hon tycktes utmattad och sjuk. Hon var, enligt Svenska Dagbladet, “ klädd i sin, man är frestad att säga, utstuderat enkla svarta dräkt utan någon som helst prydnad”. Ingen lera. När hon mottagit priset antogo “applåderna karaktär av ovation“. Ateism Den första öppet ateistiska polacken var Kazimierz Łyszczyński, författare till ett traktat på 265 sidor, De non existentia Dei (Om Guds ickeexistens). Anklagades för ateism år 1688. Eftersom Łyszczyński var adelsman och innehade ett ämbete som domare ägde rättegången rum i sejmen, det polska parlamentet. Han dömdes till döden för ateism och halshöggs den 30 mars 1689 på torget i Gamla stan i Warszawa, och kvarlevorna brändes upp. Łyszczyńskis verk försvann, troligen brändes de tillsammans med författaren, men den allmänna åklagaren citerade några avsnitt ur traktatet i sin anförande i sejmen. Nedan följer två av dem: Människan är guds skapelse, och gud är människans skapelse och verk. Människor är således guds skapare, och gud är ingen faktisk existens, utan en existens som endast finns i sinnet, dessutom en chimär, för gud och en chimär är ett och samma. Vi bönfaller er, ni teologer, vid er gud, att ni inte på detta vis ska släcka förnuftets Ljus, att ni inte ska avlägsna solen från 31 Ett subjektivt kompendium Arrhenius, Svante fizyk szwedzki, członek Królewskiej Akademii Nauk. Po ujawnieniu w prasie francuskiej romansu Marii Curie-Skłodowskiej z żonatym mężczyzną, napisał do niej list: Subiektywne kompendium Zaklinamy was, o teologowie, na waszego boga, czy w ten sposób nie gasicie Światła rozumu, czy nie usuwacie słońca ze świata, czy nie ściągacie z nieba Boga waszego, gdy przypisujecie Bogu rzeczy niemożliwe, atrybuty i określenia przeczące sobie. världen, att ni inte ska dra ner er Gud från himlen genom att tillskriva Gud omöjliga saker, attribut och uttryck som motsäger varandra. Religia zwalczała obiekt ich mistycznego uwielbienia – wiedzę pisał Francoise Giroud o Marii Skłodowskiej-Curie i Piotrze Curie. Cechował ich – stwierdzał – zbyt duży realizm połączony z poczuciem tragizmu życia, by mogli być osobami wierzącymi. Ojciec Marii Skłodowskiej był zdeklarowanym ateistą a matka pobożną katoliczką. Zmarła, gdy przyszła noblistka miała kilkanaście lat. Wkrótce potem Maria odrzuciła religię. Jej mąż, Piotr Curie, uważał Kościół za narzędzie dominacji społecznej. Maria i Piotr nigdy nie nosili obrączek. Religionen stred mot föremålet för deras ockulta beundran – kunskapen, skrev Francoise Giroud om Marie Skłodowska-Curie och Pierre Curie. Han konstaterade att de utmärktes av en för stor realism, förenad med en känsla av livstragik, för att kunna vara troende personer. Marie Skłodowska-Curies far var uttalad ateist och modern from katolik. Modern dog när den framtida nobelpristagaren var i tonåren. Kort därefter tog Marie avstånd från religionen. Hennes make, Pierre Curie, ansåg kyrkan vara ett verktyg för socialt herravälde. Marie och Pierre bar aldrig vigselringar. Biografie itp. Francoise Giroud Maria Skłodowska Curie, Eve Curie Maria Curie, Susan Quinn Marie Curie – A Life, Karin Blanc Marie Curie et le Nobel, Per Olov Enquist Opowieść o Marie i Blanche (powieść). Helena Bobińska Maria Skłodowska-Curie (jedyna pozycja polska). Biografier o dyl. Francoise Giroud Maria Skłodowska Curie, Eve Curie Maria Curie, Susan Quinn Marie Curie – A Life, Karin Blanc Marie Curie et le Nobel, Per Olov Enquist Boken om Blanche och Marie (roman). Helena Bobińska Maria Skłodowska-Curie (den enda polsk biografi). La Belle Époque – Piękna Epoka La Belle Époque To co uczyniło związek między Paulem Langevinem a Marią Curie niebezpiecznym była jego niezgodność z konwencjami La Belle Époque. Mężczyznom z burżuazji wolno było, wręcz tego od nich oczekiwano, mieć kochankę; ale kochankę pozostającą w cieniu, pozwalającą żonie być u boku swego męża w kulturalnym życiu towarzyskim socjety. Dopóki żonaty mężczyzna był dyskretny, miał żonę i kochankę, które przykładnie odgrywały przypisane im role, mógł ciągnąć swoje romanse bezkarnie. Kodeks Napoleona, strażnik męskich przywilejów, był pobłażliwy dla męża w takich sytuacjach. Ale Marie Curie nie była anonimową kochanką, kobietą niskiego pochodzenia, wdzięczną utrzymanką zamożnego mężczyzny. Była kobietą robiącą własną karierę, miała własne pieniądze i własne aspiracje. To czyniło z niej obiekt zawiści i resentymentów – kogoś, kogo inni pragną demaskować i dyskredytować. I właśnie dlatego, że Marie Curie była taka sławna zazdrosna żona Paula Langevina mogła grozić jej publiczną demaskacją, czego nigdy nie mogłaby uczynić w wypadku zwykłej kochanki. I to właśnie, podkreślił Perrin [przyjaciel rodziny], czyniło ten trójkąt „unikalnym”. „Madame Curie nie powinna właściwie być wciągnięta w to wszystko”, napisał później. Ale fakt, że była znakomitością czyniła z niej „cennego jeńca”. Publiczna demaskacja była potężną groźbą w „pięknej epoce”. [źródło cytatu Susan Quinn Maria Curie – A Life, dalej Quinn] Det som gjorde förbindelsen mellan Paul Langevin och Marie Curie farlig var att den inte rättade sig efter de konventioner som gällde under la belle époque. Det var tillåtet, ja nästan förväntat, av herrar i borgerliga kretsar att hålla sig med älskarinna, men hon gjorde inga anspråk utan lät mannen ha hustrun vid sin sida ute i den välpolerade societets livet. Så länge en gift man skötte det hela diskret och valde hustru och älskarinna som höll sig på mattan kunde han ha sitt amorösa äventyr vid sidan om, utan efterräkningar. Code Napoléon, de manliga privilegiernas verkställande organ, var tolerant mot den felande maken i dylika fall. Men Marie Curie var ingen okänd älskarinna, ingen kvinna av enkelt ursprung som var tacksam för att bli “ hållen” av en besutten man. Hon var en kvinna med ett eget yrke, egna pengar, egna ambitioner. Det gjorde henne till föremål för avundsjuka och missunnsamhet, en person som andra ville bringa i vanrykte. Och just för att Marie Curie var så berömd kunde Paul Langevins svartsjuka hustru hota med offentlig skandal, vilket hon aldrig hade kunnat göra med en ordinär älskarinna. Det var det som gjorde detta triangeldrama så “unikt”, med Perrins ord. „Madame Curie borde helt och hållet ha lämnats utanför”, skrev han senare. Det var för att hon var “ryktbar” som hon blev en “värdefull gisslan”. [Susan Quinns Maria Curie – Ett liv, i fort. Quinn] Att hota med offentlig skandal var ett effektivt vapen under la belle époque.” Piękna epoka trwała mniej więcej od połowy XIX stulecia do pierwszej wojny światowej. Politycznie była to dominacja Cesarstwa francuskiego i Królestwa Prus. Piękna epoka była okresem nieprzerwanego rozwoju nauki, techniki, przemysłu, wzrostu poziomu i jakości życia i swobód obywatelskich w Europie. Okresem rozkwitu sztuk – w malarstwie impresjonizmu, potem kubizmu. Piękna epoka geograficznie ograniczała się do Europy i Ameryki Północnej. Była czasem strukturalnej – bo umo- La belle époque varade mer eller mindre från mitten på 1800-talet fram till första världskriget. Politiskt dominerade det franska kejsardömet och Preussen. La belle époque var en period av oavbruten teknisk och industriell utveckling, ökad levnadsnivå och livskvalitet och medborgerlig frihet i Europa. En period då konsten blomstrade – inom måleriet med impressionismen, sedan kubismen. La belle époque var geografiskt begränsad till Europa och Nordamerika. Det var ibland en tid av strukturellt, lagstadgat hyckleri och uteslutning. På det politiska planet 32 innebar det en uteslutning av Polen och andra ofria länder (för att inte tala om tyska, franska, belgiska och andra utomeuropeiska kolonier). På det medborgerliga planet en uteslutning av kvinnor och homosexuella. Fallet Oscar Wilde är det mest kända homofobiska övergreppet. Ett slag mot la belle époque var Flauberts Madame Bovary som tidigt demaskerade hyckleriet under epoken. Gustave Flaubert sade senare att han ville återge känslan av mögel när han skrev sin roman. Den tyska motsvarigheten till Madame Bovary är Effi Briest av Theodor Fontane och den svenska är Fröken Julie av August Strindberg. Barn, barnbarn, barnbarnsbarn Marie Curie hade tillsammans med maken Pierre Curie två döttrar, Irène och Ève. Irène gifte sig 1926 med Frédéric Juliot varefter båda tog det dubbla efternamnet Juliot-Curie. År 1935 tilldelades de nobelpriset i kemi för upptäckten av konstgjord radioaktivitet. Paret Juliot-Curie bedrev intensiv antifascistisk verksamhet och stödde republikanerna i spanska inbördeskriget. Irène var understatssekreterare för vetenskaplig forskning i den franska regeringen och var med och skapade Nationella centret för vetenskaplig forskning. Av rädsla för att fascisterna skulle använda deras vetenskapliga resultat gömde Juliot-Curie all sin dokumentation i Franska vetenskapsakademiens bankvalv, där det låg från 1939 till 1949. Irène avled vid 58 års ålder i leukemi i Paris. Ève Curie Labouisse var författare, journalist, pianist och politiker. Över sin mamma skrev hon en uppmärksammad biografi som gavs ut i åttio länder. Hon skrev reportage från alla fronter under andra världskriget, vilka nominerades till Pulitzerpriset. Hon arbetade som assistent till FN:s generalsekreterare och var engagerad i hjälparbete för barn. Hennes man, Henry Labouisse, framstående amerikansk diplomat, bl.a. generalsekreterare för UNICEF, fick Nobels fredspris. Ève Curie avled i New York 2007, i en ålder av 103 år. Irène Joliot-Curie, Marie Curies äldsta dotter, hade två barn, Hélène och Pierre. Pierre Joliot-Curie är en känd biofysiker och har lämnat ett viktigt bidrag till forskningen om fotosyntes. Hélène, Marie Curies andra barnbarn, som efter sitt giftermål bär dubbelnamnet Langevin-Joliot, är kärnfysiker liksom sin make, Michel Langevin, barnbarn till Paul Langevin (se Langevin), framstående fysiker och Marie Curies stora kärlek (se kärleksaffär). Det gemensamma liv som inte var förunnat deras mormor och farfar, då deras kärlek var förbjuden, lyckades barnbarnen uppnå. Hélène Langevin-Joliot, trogen traditionen i sin stora familj, vårdar minnet efter sin mormor. Hon ger intervjuer och håller föredrag om hennes liv och prestationer. Hon har bl.a. även skrivit inledningen till boken Radiation and Modern Life: Fulfilling Marie Curie’s Dream som även innehåller familjehistoria. Hélènes och Michel Langevin-Joliots son, Yves – Marie Curies barnbarnsbarn – är känd astrofysiker. cowanej w prawie – obłudy oraz wykluczenia. Na planie politycznym – wykluczenia Polski i innych zniewolonych krajów (o pozaeuropejskich koloniach niemieckich, francuskich, belgijskich i innych nie ma nawet co mówić). Na planie obywatelskim – wykluczenia kobiet i homoseksualistów. Przypadek Oscara Wilde´a to najbardziej znany eksces homofobii. Ciosem w piękną epokę była Madame Bovary Flauberta, która wcześnie zdemaskowała jej obłudę. Gustave Flaubert wyznał później, że pisząc swoją powieść pragnął oddać wrażenie pleśni. W literaturze niemieckiej odpowiednikiem Madame Bovary jest Effi Briest Theodora Fontane, a w szwedzkiej Panna Julia Augusta Strindberga. Curie Piotr Fizyk francuski, pionier w badaniach nad krystalografią, piezoelektrycznością i magnetyzmem. Miał spore osiągnięcia szczególnie w magnetyzmie. Uległ naukowej modzie na spirytualizm, który usiłował powiązać z magnetyzmem. Zarzucił te studia i zajął się radioaktywnością za namową swojej żony Marii Skłodowskiej. Razem z nią i Henri Becquerelem otrzymał w 1903 roku nagrodę Nobla z fizyki za badania nad radioaktywnością. Piotr Curie zginął tragicznie 19 kwietnia 1906 roku. Usiłując w deszczu przejść przez ruchliwą Rue Dauphine na skrzyżowaniu z Quai de Conti w Paryżu, poślizgnął się i wpadł pod ciężki wóz konny. Zmarł na miejscu – koło wozu zmiażdżyło mu głowę. Dreyfus, Alfred kapitan artylerii armii francuskiej, z pochodzenia Żyd z Alzacji, oskarżony w 1894 roku, na podstawie sfabrykowanych dowodów, o zdradę tajemnicy wojskowej Niemcom, zdegradowany i skazany na dożywocie w kolonii karnej w Gujanie francuskiej. Kiedy po paru latach nowy szef kontrwywiadu znalazł dowody wskazujące, że zdrajcą był inny oficer, został uciszony i przeniesiony do jednostki na Saharze a ów wskazany oficer uniewinniony już w drugim dniu procesu. Walka o uwolnienie Dreyfusa i oczyszczenie go z zarzutów, rozpoczęta słynnym listem otwartym Emila Zoli do prezydenta republiki, którego pierwsze słowo brzmi „Oskarżam”, podzieliła Francję na dwa zwalczające się obozy. Ujawniła w społeczeństwie wielkie pokłady antysemityzmu, który leżał u podstaw niesprawiedliwego potraktowania Dreyfusa i zaciekłego uporu w uniemożliwianiu weryfikacji procesu (fabrykowano nawet kolejne „dowody” mające podtrzymać pierwszy wyrok). Ostatecznie Dreyfus został uniewinniony i zrehabilitowany w 1906 roku. Wziął udział, mimo podeszłego wieku, w pierwszej wojnie światowej, którą, odznaczony medalami, ukończył w stopniu podpułkownika. Sprawa Dreyfusa zatoczyła szerokie kręgi nie tylko we Francji, ale na całym świecie. Islamska prasa arabska na Bliskim Wschodzie stanęła murem za Dreyfusem, oskarżając władze francuskie o nierówne traktowanie własnych obywateli z powodu ich pochodzenia. Theodor Herzl, żydowskiego pochodzenia węgierski dziennikarz, był sprawozdawcą procesu Dreyfusa. To, co tam widział i słyszał przyspieszyło napisanie jego sławnej książki Państwo żydowskie i założenie przezeń Światowej Organizacji Syjonistycznej, 33 Dzieci, wnuki, prawnuki Maria Skłodowska-Curie wraz z mężem Piotrem Curie mieli dwie córki Irène i Ewę. Irène, w 1926 roku, wyszła za Frédérika Joliot, po czym oboje przyjęli podwójne nazwisko Joliot-Curie. W 1935 roku otrzymali nagrodę Nobla w dziedzinie chemii za odkrycie sztucznej radioaktywności. Joliot-Curie prowadzili intensywną działalność antyfaszystowską i wspierali republikanów w wojnie hiszpańskiej. Irène była ministrem badań naukowych w rządzie francuskim i przyczyniła się do stworzenia Narodowego Centrum Badań Naukowych. Obawiając się wykorzystania wyników swoich badań przez faszystów Joliot-Curie ukryli w 1939 roku całą dokumentację swej pracy w skarbcu Francuskiej Akademii Nauk, gdzie przeleżała do 1949 r. Irène zmarła w Paryżu w wieku 58 lat na białaczkę. Ewa Curie Labouisse była pisarką, dziennikarką, pianistką i politykiem. Napisała głośną biografię swojej matki wydaną w osiemdziesięciu krajach. Pisała reportaże ze wszystkich frontów drugiej wojny światowej, które zostały nominowane do nagrody Pulitzera. Była asystentką sekretarza generalnego ONZ. Angażowała się w działalność na rzecz dzieci. Jej mąż Henry Labouisse, wybitny amerykański dyplomata, m. in. sekretarz generalny UNICEF, był laureatem pokojowej nagrody Nobla. Ewa Curie zmarła w Nowym Jorku, w 2007 roku, w wieku 103 lat. Irène Joliot-Curie, starsza córka Marii Skłodowskiej-Curie, miała dwoje dzieci Hélène i Pierre´a. Pierre Joliot-Curie jest znanym biofizykiem, włożył poważny wkład w badania nad fotosyntezą. Hélène, wnuczka Marii Skłodowskiej-Curie, po zamążpójściu nosząca podwójne nazwisko Langevin-Joliot, jest fizykiem jądrowym. Podobnie jak jej mąż, Michel Langevin, wnuk Paula Langevina (zob.), wybitnego fizyka i wielkiej miłości Marii Skłodowskiej-Curie (zob. romans). Wspólne życie, które nie udało się babci i dziadkowi, bo ich miłość w ich czasach była zakazana udało się wnuczce i wnukowi. Hélène Langevin-Joliot, wierna tradycji swojej wielkiej rodziny, dba o zachowanie pamięci o swojej babce. Udziela wywiadów i daje liczne prelekcje na temat jej życia i osiągnięć. Hélène Langevin-Joliot, 2005 Napisała też m. in. wprowadzenie do 34 Curie, Pierre Fransk fysiker, pionjär inom forskningen om kristallografi, piezoelektricitet och magnetism. Han hade ansenlig framgång i synnerhet inom magnetismen. Han föll för den teoretiska spiritism som var på modet och försökte förena den med magnetism. Han övergav dock dessa studier och övertalades av sin hustru Marie Curie att ägna sig åt radioaktivitet. Tillsammans med henne och Henri Becquerel fick han 1903 års nobelpris i fysik för deras forskning om radioaktivitet. Pierre Curie omkom tragiskt den 19 april 1906. När han försökte gå över den livligt trafikerade Rue Dauphine i korsningen till Quai de Conti i Paris halkade han i regnet och blev överkörd av en hästdroska. Han dog på platsen – hans huvud krossades av ett vagnshjul. Foto: wikipedia.org Foto: W. Gudowski której celem było propagowanie idei Państwa Żydowskiego w Palestynie. Herzl obserwując sprawę Dreyfusa doszedł bowiem do wniosku, że Żydzi nie mogą liczyć na uczciwe traktowanie w żadnym kraju europejskim. Sprawa Marii Curie, czyli jej romansu z Pierre Langevinem, która również podzieliła opinię publiczną we Francji, nazywana była małą sprawą Dreyfusa. Marię medialnie zlinczowano. Traktowana była jako obce ciało, przybłęda z Europy wschodniej, niszcząca francuską moralną rodzinę. Pojawił się i wątek antysemicki. Odkryto, że drugie imię Marii brzmi Salomea, co potraktowano jako niezbity dowód jej żydowskości, co z kolei miało tłumaczyć jej rozwiązłość i brak moralności. Dreyfus, Alfred Artillerikapten i franska armén, född i en judisk familj från Alsace. Anklagades falskeligen för att ha avslöjat militära hemligheter för tyskarna 1894, degraderades och dömdes till deportering på livstid till en straffkoloni i Franska Guyana. När en ny chef för kontraspionaget fann bevis för att det var en annan major som var förrädaren tystades han ner och förflyttades till Sahara, och den anklagade majoren blev frikänd den andra rättegångsdagen. Kampen för att fria Dreyfus och rentvå honom från anklagelserna startade med Emile Zolas berömda öppna brev till republikens president, som inleddes med ”Jag anklagar”. Kampen delade Frankrike i två oförsonliga läger. Den avslöjade den antisemitism i samhället som utgjorde grunden för den orättvisa behandlingen av Dreyfus och för det förbittrade motståndet mot en granskning av rättegångsprocessen (det fabricerades till och med ytterligare ”bevis” som skulle stödja den första domen). Slutligen blev Dreyfus frikänd och fick upprättelse 1906. Trots sin ansenliga ålder deltog han i första världskriget, tilldelades flera medaljer och avslutade kriget med en överstelöjtnants grad. Dreyfusaffären fick spridning i allt större kretsar, inte bara i Frankrike utan i hela världen. Den muslimska, arabiska pressen i Mellanöstern slöt upp bakom Dreyfus och anklagade de franska makthavarna för att behandla sina egna medborgare olika beroende på ursprung. Theodor Herzl, ungersk journalist av judisk härkomst, bevakade rättegången mot Dreyfus. Det han fick se och höra påskyndade skrivandet av hans berömda bok Den judiska staten och ledde till att han grundade Sionistiska världsorganisationen vars syfte var att propagera för en judisk stat i Palestina. När han bevakade Dreyfusaffären kom han nämligen till slutsatsen att judar inte kan räkna med rättvis behandling i något europeiskt land. Marie Curies kärleksaffär med Pierre Langevin, som även den delade den franska opinionen, har kallats för lilla Dreyfusaffären. Marie lynchades i media. Hon behandlades som en främmande kropp, en utböling från Östeuropa som förstörde den franska moraliska familjen. Det fanns även ett antisemitiskt inslag. Man upptäckte att hennes mellannamn var Salomea, vilket betraktades som ett obestridligt bevis för hennes judiska tillhörighet och förklarade i sin tur hennes lösaktighet och brist på moral. Einstein, Albert Ur ett brev från Einstein till Marie Curie efter skandalen i pressen med anledning av att kärleksaffären avslöjats: jag är övertygad om att ni själv inte hyser annat än förakt mot packet, vare sig de spelar ödmjuka eller försöker stilla sitt begär efter spänning genom er. Det känns viktigt för mig att tala om hur mycket jag beundrar ert mod, er styrka och er ärlighet. Jag ser det som en stor förmån att jag fick lära känna er personligen i Bryssel. ... Jag kommer alltid att vara tacksam för att det finns människor som ni bland oss – och Langevin – riktiga människor som är ett stimulerande sällskap. Einstein var skapare av den speciella och allmänna relativitetsteorin som förklarade universums uppbyggnad och evolution, och vars viktigaste påstående (konsekvens) verifierats experimentellt. Den går dock inte att förena med kvantteorin som beskriver mikrokosmos (även den styrkt experimentellt). De senaste trettio åren av sitt liv ägnade Einstein åt att försöka förena och göra båda systemen enhetliga, men förgäves. Mikrokosmos och universum (makrokosmos) samsas fortfarande inte. Freud, Sigmund, Psykoanalysens grundare, läkare, psykolog och tänkare. Inledde sin karriär på Salpêtrièresjukhuset i Paris hos doktor Charcot som under ett femtontal år studerade Marie Curies väninna Blanche Wittman som medium och experimenterade på henne med olika metoder för att behandla hysteri. Freud blev vid trettio år ålder, år 1886, Charcots sekreterare och strax därefter “uttolkare och vidarebefordrare av Charcots rön och idéer”. Hysteri Efter att i sexton år – mellan 1878 och 1893 – ha varit inlagd på Salpêtrièresjukhuset i Paris med diagnosen hysteri blir hon [Blanche Wittman] plötsligt frisk. Hysteri var en vid denna tid vanlig sjukdom bland kvinnor, sjukdomen var vanligt just dessa år och drabbade närmare tio tusen kvinnor, men upphörde efter professor Charcots död att vara vanlig. Upphörde i själva verket. Eller fick andra namn. [POE] Jáchymov Stad i dagens Tjeckien, kurort med radioaktiva källor som innehåller radium. Härifrån kommer ordet dollar och här låg den första gruvan för brytning av uranmalm samt ett läger för tvångsarbete i det kommunistiska Tjeckoslovakien. Första avsiktliga brytning av radioaktiva malmer ägde rum i Jáchymov, även känd under sitt tyska namn Joachimsthal, en stad med silvergruva. I femtonhundra książki Radiation and Modern Life: Fulfilling Marie Curie´s Dream, w którym zawarła również historię rodziny. Syn Hélène i Michela Langevin-Joliot, Yves – prawnuk Marii Skłodowskiej – jest znanym astrofizykiem. Einstein Albert z listu Einsteina do Marie Curie po prasowej burzy z powodu ujawnionego romansu: jestem przekonany, że ma Pani tę hołotę w pogardzie, nie ważne, czy udaje ona pokorę, czy próbuje zaspokoić, Pani kosztem, swoją żądzę ekscytacji. Odczuwam potrzebę wyznania Pani, jak bardzo podziwiam jej ducha, siłę i prawość. Uważam się za uprzywilejowanego, że mogłem osobiście poznać Panią w Brukseli. ... Zawsze będę wdzięczny za to, że są między nami ludzie jak Pani – oraz Langevin – prawdziwi ludzie, których towarzystwo inspiruje i sprawia radość. Eistein był twórcą szczególnej i ogólnej teorii względności wyjaśniających budowę i ewolucję wszechświata, której najważniejsze twierdzenia zostały potwierdzone doświadczalnie. Nie da się jej jednak pogodzić z teorią kwantów opisującą świat subatomowy (też poświadczonej doświadczalnie). Ostatnie trzydzieści lat swojego życia Eistein poświęcił na próby pojednania, ujednolicenia obu teorii, ale nadaremnie. Mikroświat i kosmos nadal się ze sobą nie zgadzają. Freud Sigmund twórca psychoanalizy, lekarz, psycholog i myśliciel rozpoczynał swoją karierę w szpitalu Salpêtrière u dra Charcota, który przez kilkanaście lat badał badał przyjaciółkę Marie Curie, Blanche Wittman, jako medium i eksperymentował na niej metody leczenia histerii. Freud w wieku trzydziestu lat, w 1886 roku, został sekretarzem Charcota a wkrótce interpretatorem i propagatorem jego odkryć i idei. Histeria Blanche Wittman po szesnastu latach pobytu – między rokiem 1878 a 1893 – w paryskim szpitalu Salpêtrière z diagnozą histeria, nagle wyzdrowiała. W tamtych czasach histeria była powszechną dolegliwością wśród kobiet, choroba była powszechna właśnie w tamtych latach i dotknęła blisko dziesięć tysięcy kobiet, ale, po śmierci profesora Charcota przestała być powszechna. Właściwie całkiem zniknęła. Albo otrzymała inną nazwę. [POE] Jachimov miasto w dzisiejszych Czechach, będące uzdrowiskiem wykorzystującym kiedyś w terapii radioaktywne źródła zawierające rad. Stąd pochodzi słowo dolar; znajdowały się też tutaj pierwsza na świecie kopalnia rudy uranu oraz obóz pracy przymusowej w komunistycznej Czechosłowacji. Pierwsze na świecie wydobycie rud metali radioaktywnych będące podstawowym procesem produkcyjnym (tzn. rudy te nie były ubocznym produktem przy wydobyciu innych minerałów) miało miejsce w Jachimovie, znanym również pod niemiecką nazwą Joachimsthal, mieście, w którym była kopalnia srebra. W XVI wieku hrabiowska rodzina 35 Schlicków biła tu sławną monetę znaną jako joachimsthaler. Z nazwy tej ukuto później nazwę talar i dolar. Na początku XX w. Marie Curie wykorzystała pechblendę z Jachimova do wyizolowania pierwiastka radu, produktu rozpadu uranu; jej śmierć nastąpiła na skutek anemii aplastycznej (niewydolności szpiku) zapewne spowodowanej długotrwałym wystawieniem na promieniowanie radioaktywne. Aż do drugiej wojny światowej rudę uranu wydobywano przede wszystkim z tego powodu, że zawiera rad. Rad poszukiwany był do wytwarzania barwników luminescencyjnych stosowanych w zegarowych cyferblatach i innych instrumentach, jak również do zastosowań w służbie zdrowia; niektóre z tych zastosowań okazały się później niewiarygodnie niezdrowe. Po przejęciu władzy w Czechosłowacji przez partię komunistyczną w 1948 roku w Jachimowie został utworzony wielki obóz karny. Osadzeni w nim krytycy nowego reżimu zmuszani byli do pracy w bardzo ciężkich warunkach w kopalni rudy uranowej. Średnia spodziewana długość życia w Jachimowie wynosiła wówczas 42 lata. Otakar Storch, mieszkający od 1967 roku w Szwecji wybitny poeta czeski, za rozrzucanie, jako nastolatek, antyreżimowych ulotek został w 1952 roku, po ośmiomiesięcznym śledztwie, skazany na 12 lat pracy przymusowej w Jachimowie. Wyszedł po ośmiu latach – na mocy amnestii – ze zniszczonym zdrowiem. Kobieta – istota ludzka? W pięknej epoce (zob. Piękna epoka) panowała niepewność, co do przynależności gatunkowej kobiet. Felietonista „Le Journal” po pierwszym wykładzie Marii Skłodowskiej na Sorbonie pisał, że dopuszczenie kobiety do wyższej szkoły jest „wielkim zwycięstwem feminizmu” i że „bliski jest czas, gdy kobiety staną się istotami ludzkimi”. Jeśli nawet osobliwe sformułowanie pełnego szlachetnego zapału dzie nnikarza złożymy na karb pośpiechu panującego we wszyst kich czasach we wszystkich redakcjach to jednak jest to przejęzyczenie, które nazywamy freudowskim. Tzn. takie, które ujawnia głęboko skrywane (albo podświadome) rzeczywiste przekonania. W tym wypadku zgodne zresztą z tymi, które dominowały w społeczeństwie. Langevin Paul wybitny fizyk francuski, twórca dynamiki Langevina i równania nazwanego jego imieniem. Znany również z opracowania dwóch systemów wykrywania okrętów podwodnych, które opatentował w USA w 1916 roku razem z Constantinem Chilowskim. Zrobił dużo dla rozpowszechnienia we Francji teorii względności Einsteina. Uważa się go również za autora tzw. paradoksu bliźniaków. Antyfaszysta. Został z tego powodu pozbawiony funkcji przez rząd Vichy podczas drugiej wojny światowej i większą cześć wojny przesiedział w więzieniu. W 1910 roku miał głośny romans z Marią Curie-Skłodowską (zob. Romans). Po skandalu, jaki wywołał, para się rozstała i nigdy więcej nie spotkała. Langevin wziął udział w pogrzebie swojej kochanki 36 talet myntade ädelfamilj Schlick berömda mynt här känd som joachimsthaler. Senare gav de namn till thaler (svenska daler) och dollar. I början av nittonhundra talet använde Marie Curie pechbländemalm från Jachymov att isolera grundämnet radium, en sönderfallsprodukt av uran; hennes död berodde på aplastisk anemi, säkerligen orsakad av exponering för radioaktivitet. Fram till andra världskriget bröts uranmalm främst för sitt radiuminnehåll. Radium var eftersökt att användas för självlysande färg till urtavlor och andra instrument, liksom för hälsorelaterade tillämpningar, av vilka några i efterhand befanns otroligt ohälsosamma. Efter att kommunistpartiet tagit makten i Tjeckoslovakien 1948 öppnades ett stort straffläger i Jáchymov. Kritiker av den nya regimen som sattes där tvingades arbeta under mycket svåra förhållanden i uranmalmsgruvan. Den förväntade medellivslängden i Jáchymov var på den tiden 42 år. Otakar Storch, framstående tjeckisk poet bosatt i Sverige sedan 1967, dömdes som tonåring 1952, efter en åtta månader lång rättegång, till 12 års tvångsarbete i Jáchymov för att ha delat ut regimkritiska flygblad. När han beviljades amnesti och släpptes efter åtta år var hans hälsa förstörd. Kvinnan – en mänsklig varelse? Under la belle époque rådde osäkerhet beträffande vilken art kvinnor tillhör. En krönikör på ”Le Journal” skrev efter Marie Curies första föreläsning på Sorbonne att det var en ”stor seger för feminismen” att kvinnor fick tillträde till högre studier och att ”tiden är nära då kvinnor blir mänskliga varelser”. Även om den besynnerliga formuleringen, skriven av en journalist full av ädel entusiasm, kan tillskrivas den brådska som alltid råder på alla redaktioner är det ändå en felsägning som kan kallas freudiansk. Det vill säga en sådan som avslöjar en djupt dold (kanske undermedveten) faktisk övertygelse. I det här fallet dessutom en övertygelse som överensstämde med den som var dominerande i samhället. Kärleksaffär Hur länge hade hon känt honom, i femton år? Alltid var han inkletad i familj, eller bland vänner, alltid hade han smålett mot henne och ingenting blivit sagt, vad var det som långsamt hade smugit sig in? Lockelsen av det helt förbjudna? eller skymten av en människa som kanske var alldeles unik och varm och längtade efter henne, nästan som hon hela tiden vetat att själv längtat, och så brast kontrollen, Paul, är jag levande människa? så platt, vad betydde orden, att hon var död, som en fisk? Så beskriver Per Olov Enquist Marie Curies sinnestillstånd strax innan hennes kärleksaffär med Paul Langevin började. Det hela utspelade sig i laboratoriet där hon efter makens död arbetade vidare, ibland tillsammans med Paul: Hon hade rört vid honom. – Det är farligt, hade han sagt. – Jag vet. – Det är farligt, hade han upprepat. – Det gör ingen skillnad, hade hon svarat. Det gör ingen skillnad. (...) Han skysste henne, hon pressades mot bordet, slog ut med armen. Hon hörde ljudet från krossat glas. Bordet hade hon rensat med en enda svepande handrörelse, (...) Paul, hade hon viskat och vetat att det var nu, Paul, det är inte farligt, och han hade slagit undan hennes kjol och lyft upp henne på bordet där en gång någon, nej det var hon! ensam! för första gången uppmätt radium, och där upptäckter som skulle förändra historien hade skett. Nu var hon mycket nära en annan upptäckt, var beslutsam och varm. Hans ögon hade uppgett det skräckslagna försvar som hon tyckt sig se, hon visste att han älskade henne mycket, kanske över en gräns som han dittills inte vågat gå, allting var mycket varmt och mörkt och hon visste med ens att hans mörker och hennes smälte ihop. Hon hade bara sagt å långsamt! försiktigt! och hade långsamt trängt in i henne. Glasskärvor kvar på bordet. Det gjorde inte ont. För Paul var «Marie, denna mest förbjudna och därför dödligt hotfulla, som han älskat men hela tiden vetat att den som rörde vid Marie rörde vid död, därför ägde denna vansinniga lockelse. Det var så det börjat. (...) – Bär det hän nu? hade hon frågat. Varför hade hon sagt så? Han hade inte svarat. [POE] Deras förhållande varade bara i ett halvår. Marie hyrde en liten lägenhet i centrala Paris, där paret möttes i hemlighet. Älskarens hustru snokade upp lägenheten. Hon anlitade en inbrottstjuv som skulle stjäla alla papper stod att finna i lägenheten, med förhoppningen att finna något komprometterande. Där fanns Maries brev till sin älskare, i vilka hon försökte övertala honom att skilja sig och rådde honom hur han skulle göra livet surt för hustrun så att hon skulle gå med på skilsmässa. Fragment ur breven publicerades med lämpliga kommentarer i pressen. Förhållandet med Langevin, trots att det var så kort, var ett mycket viktigt inslag i Marie Curies liv. Det var den enda perioden efter maken Pierre Curies tragiska död som hon kände sig lycklig och bekräftad som kvinna. Och i enlighet med tidsandan under la belle époque, med dess hänsynslöshet gentemot kvinnor, satte avslöjandet av deras förhållande punkt för hennes vetenskapliga arbete. Langevin, Paul Framstående fransk fysiker, skapare av Langevin-dynamiken och en ekvation som bär hans namn. Även känd för att ha arbetat fram två system för att upptäcka ubåtar, som han tog patent på i USA tillsammans med Constantin Chilowski. Han gjorde mycket för att sprida Einsteins relativitetsteori i Frankrike och han anses även vara upphovsman till tvillingparadoxen. Antifascist. Fråntogs därför sin tjänst av Vichyregeringen under andra världskriget och satt i fängelse större delen av kriget. År 1910 hade han en omtalad kärleksaffär med Marie Curie (se kärleksaffär). Efter skandalen som den orsakade skiljde sig paret åt och träffades aldrig mer. Langevin var w 1934 roku. Wnuk Langevina ożenił się z wnuczką Marii Curie-Skłodowskiej. Paul Langevin nie rozwiódł się z żoną zaraz po skandalu. Zrobił to kilka lat później z powodu za słonej zupy (czy może nieudanego kompotu). Medycyna Promienie rentgenowskie, które są trochę innej natury niż promieniowanie radu (ale jednak promieniowanie), stanowią do dzisiaj ważne narzędzie diagnostyczne w medycynie. Na początku XX w. uważano, że promieniowanie jest dobre, jeśli nie na wszystko, to na wiele chorób. W Szwecji sprzedawana była w latach dwudziestych i trzydziestych promieniotwórcza woda mineralna. Rad lub jego związki stosowany był w terapii nowotworowej. Rownież do wytwarzania farb luminescencyjnych (bo rad promieniuje świecąc). Powodował jednak białaczkę u pracujących przy jego produkcji i dzisiaj nie jest już używany. Media Piękna epoka była czasem niewidzianego dotąd rozwoju nauki i techniki, czyli racjonalności. Obok egzystowała irracjonalność i wiara, jakbyśmy powiedzieli dzisiaj, w zjawiska paranormalne. I nie był to wcale margines życia umysłowego. Irracjonalność dopadała i najtęższe umysły, również laureatów nagrody Nobla z nauk ścisłych. Piotra Curie, w 1906 roku, bardziej niż badania nad radem pochłaniały seanse mediumiczne. W liście do przyjaciela pisze: Mieliśmy jeszcze więcej seansów z medium Eusapią Palladino. Wniosek jest taki, że te zjawiska rzeczywiście istnieją i dla mnie niemożliwością jest wątpienie w nie. To jest nieprawdopodobne, ale tak jest i niemożliwym jest zaprzeczanie po seansach, które przeprowadziliśmy w perfekcyjnie kontrolowanych warunkach. Jakby płynne członki oddzielają się od medium (głównie z jej rąk i nóg...) i popychają obiekty z dużą siłą. (Richet nazywa to exoplazmą). Te płynne członki przybierają kształty na ogół na tle czarnego materiału ... ale czasami wyskakują prosto w powietrze. [Quinn] Nacjonalizm Piękna epoka, tj. koniec XIX wieku była czasem narodzin tzw. „nowoczesnego” nacjonalizmu, a właściwie nacjonalizmów. Nowoczesność polegała na tym, że odkurzono „wewnątrzplemienną” solidarność i lojalność a jako zasadę stosunków międzynarodowych przyjęto społeczny darwinizm, czyli walkę o byt i dobór naturalny tj. dominację silniejszego. Ostatnie wielonarodowe, wielojęzyczne i wieloreligijne imperium, monarchia habsburska, czyli Austro-Węgry chyliło się ku upadkowi. Państwa miały być odtąd jednonarodowe. Przynależność do państwa narodowego opierała się na urodzeniu. Na nic deklaracje lojalności, zasługi dla państwa. Kto urodził się poza plemieniem był na zawsze obcy, czyli podejrzany. Nobel Pierwsze dziesięciolecie, rozpoczętej w 1901 roku, historii nagród Nobla w naukach przyrodniczych, tj. fizyce i chemii, było zdominowane przez promieniowanie i radioaktywność. W 1901 roku nagrodę z fizyki otrzymal Wilhelm 37 Röntgen za odkrycie promieniowania nazwanego jego imieniem. Dwa lata później Henri Becquerel oraz Marie i Pierre Curie za radioaktywność. W 1908 – z chemii – Ernest Rutherford za badanie perwiastków radioaktywnych. A w 1911 Marie Curie, po raz drugi, tym razem samodzielnie – z chemii, za odkrycie radioaktywnych pierwiastków polonu i radu i badania nad radem. Akademia Szwedzka przyznająca nagrody wykazała się, w pierwszym dziesięcioleciu swej działalności jako jury nagrody Nobla, bardzo dobrą intuicją. Wyżej wymienione nagrodzone osiągnięcia okazały się najważniejsze: wytyczyły dalszy rozwój fizyki. Maria Curie prowadzi w kilku noblowskich konkurencjach: – pierwsza kobieta uhonorowana nagrodą Nobla; – jedyna, jak dotąd, zdobywczyni (bez względu na płeć) dwóch nagród z nauk przyrodniczych; – matka Irèny Joliot-Curie, która też otrzymała nagrodę Nobla z fizyki (w 1931 r.). W żadnej rodzinie na świecie nie było, dotąd, tylu nagród Nobla. Pechblenda czarny minerał, ruda uranu, zawiera też rad i polon, które małżonkowie Curie wyizolowali udowodniając tym samym ich istnienie. Nie ma żadnych wątpliwości, tłumaczyła [Maria Curie] później, co do istnienia tych nowych pierwiastków, ale aby chemicy zaakceptowali ich istnienie, konieczne było ich wyizolowanie. (...) Ponieważ rad występował w pechblendzie w bardzo małych ilościach, konieczne było znalezienie miejsca dla przeprowadzania procesów chemicznych w dużej skali. Małżonkowie Curie dostali pozwolenie na używanie ciemnego baraku na terenie szkoły, który służył kiedyś studentom medycyny jako miejsce przeprowadzania sekcji. (...) Dzięki pierwszej z wielu dotacji od barona Edmonda de Rothschilda mogli przerobić ponad dziesięć ton pechblendy pozostałej po wyizolowaniu z niej uranu, traktowanej przez wszystkich z wyjątkiem małżonków Curie jako bezwartościowy odpad. [Quinn] Polon pierwiastek promieniotwórczy, srebrzystoszary metal o liczbie atomowej 84 odkryty przez Marię Curie w 1898 roku. Polon emituje dużo promieniowania alfa – miligram polonu-210 emituje tyle samo cząstek alfa, co 4,5 grama radu-226. Emanuje niebieską poświatą. Jeden gram polonu wydziela 140 watów mocy, ogrzewając się przy tym do ponad 500 °C. Dlatego Polon był używany jako lekkie źródło ciepła w satelitach i pojazdach kosmicznych, np. w radzieckich Łunochodach do ogrzewania podzespołów podczas zimnych nocy księżycowych. Tajne służby używają nieraz polonu jako trucizny. Niewielka dawka wypita na przykład z herbatą – promieniując – szybko znika z organizmu udaremniając zdobycie materialnego dowodu otrucia. A promieniowanie wyniszcza 38 närvarande på sin älskarinnas begravning 1934. Langevins barnbarn gifte sig med Marie Curies barnbarn. Paul Langevin skilde sig inte från sin hustru direkt efter skandalen. Han gjorde det flera år senare med anledning av en soppa som var för salt (eller kanske en kompot som var misslyckad). Medicin Röntgenstrålning, som är av en lite annan natur än radiumstrålning (men ändock strålning), utgör än idag ett viktigt verktyg för diagnosticering inom medicinen. I början av 1900-talet ansåg man att strålning var bra, inte mot allt men mot många sjukdomar. I Sverige såldes på tjugo- och trettiotalet radioaktivt mineralvatten. Radium och dess föreningar användes för att behandla tumörer, liksom till att framställa självlysande färg (eftersom radium lyser då den avger sin strålning). Den orsakade dock leukemi hos dem som arbetade med framställningen och används inte idag. Medier La belle époque var en tid av hittills aldrig skådad utveckling inom vetenskap och teknik, med andra ord en tid av rationalitet. Sida vid sida existerade irrationalitet och en tro på vad vi idag skulle kalla paranormala fenomen. Och det inte bara i det intellektuella livets utkanter. Irrationaliteten grep tag i även de mest skarpa intellekt, även nobelpristagare inom de exakta vetenskaperna. Pierre Curie uppslukades 1906 mer av spiritistiska seanser än av forskningen kring radium. I ett brev till en vän skriver han: Vi har hållit ännu fler seanser med mediet Eusapia Palladino. Slutsatsen måste bli att dessa fenomen utan tvekan är verkliga, jag kan inte längre tvivla på den saken. Det är ofattbart men så är det och det är omöjligt att avfärda det efter alla de seanser vi har hållit under fullständigt kontroll. Lemmar som liksom är flytande lösgör sig från mediet (mest från hennes armar och ben ...) och de skjuter föremål framför sig med stor kraft. (Richet kallar dem éxoplasmes.) Dessa flytande lemmar bildas i regel mot något svart tyg ... men ibland hoppar de ut i tomma luften. [POE] Nationalismen La belle époque, dvs. slutet på 1800-talet, innebar på sina ställen födelsen av en ”modern” nationalism, eller snarare av nationalismer. Det moderna bestod i att solidariteten och lojaliteten ”inom stammen” dammades av och som princip för internationella relationer antog man darwinismen, med andra ord kampen för tillvaron och det naturliga urvalet, dvs. den starkes rätt. Det sista multinationella, flerspråkiga och multireligiösa imperiet, dubbelmonarkin Österrike-Ungern gick mot sitt slut. Hädanefter skulle stater vara etniskt enhetliga. Tillhörigheten till en nationalstat byggde på födelse. Lojalitetsförsäkringar eller insatser för ett land betydde ingenting. Den som föddes utanför stammen var för alltid en främling, det vill säga misstänkt. Nobel Under nittonhundratalets första decennium dominerades nobelpriset i naturvetenskap, dvs. i fysik och kemi, av strålning och radioaktivitet. År 1901 fick Wilhelm Röntgen nobelpriset i fysik för upptäckten av den strålning som fick hans namn. Två år senare fick Henri Becquerel tillsammans med Marie och Pierre Curie priset för radioaktiviteten. År 1908 tilldelades Ernest Rutherford priset i kemi för sin kartläggning av de radioaktiva grundämnena. Och år 1911 fick Marie Curie nobelpriset för andra gången, nu på egen hand, denna gång i kemi, för att ha upptäckt de radioaktiva grundämnena polonium och radium samt för sin forskning kring radium. Svenska Akademien som delar ut priset, visade under det första decenniet av sin verksamhet prov på mycket god intuition. Ovan nämnda prestationer visade sig vara mycket viktiga: de stakade ut fysikens framtida utveckling. Marie Curie leder flera tävlingar i nobelsammanhang: – hon är den första kvinnan som fått nobelpriset; – hon är den första, oavsett kön, som fått pris inom området naturvetenskap två gånger; – hon var mor till Irène Joliot-Curie som också fick nobelpriset i fysik (1931). Hittills har ingen familj i världen tilldelats så många nobelpris. Polen I artonhundratalets Polen var namnet Maria, liksom katolicismen i sig, förknippat med kampen för nationell självständighet. (...) När Maria Salomea Skłodowska föddes den 7 november 1867, strax utanför Warszawas gamla stadskärna, kom hon till en värld där praktiskt taget varje handling, även döpandet av ett barn, på något sätt speglade polackernas kamp för att överleva under det systematiska och brutala förtrycket av deras land. Tre år tidigare hade Skłodowskis bevittnat januariresningens katastrofala nederlag. Det var det århundradets andra större försök att befria sig från de ryska tsarernas herravälde och de slutade med att tiotusentals polacker, bland dem många av de största begåvningarna, drevs som kedjefångar av tsarens arméer mot Sibirien. De flesta återvände aldrig därifrån. Władysław (Marias far) var motständare till våld men ändå hörde han och hans hustru till dem som fick lida konsekvenserna av den misslyckade revolten. Under de följande femtio åren skulle tsarens agenter i Polen leda en «russifiering” med målet att rensa ut varje spår av polsk kultur – inom undervisningen, inom maktapparaten, på det intelektuella och det religiösa området. Och intill sin död skulle både Bronisława [Marias mor] och Władysław kämpa, som lärare och som föräldrar, för att hålla den polska identiteten levande. [Quinn] Istället för landet Polen fanns under hela 1800-talet fallet Polen. Mestadels i polackernas medvetande men även andra samhällen och regeringar engagerade sig. Under medeltiden var det vanligt att statsbildningar kom och gick, men inte därefter – visst, gränser kunde flyttas liksom beroenden och inflytelsesfärer kunde förändras, men att rätt och slätt utplåna ett stort land, det näst största i Europa, förhållandevis välmående, till helt nyligen en lokal stormakt, var något som helt saknade motstycke, en chock – inte bara för polacker. Det var alltså inte så konstigt att polacker betraktade varje historiskt och naturvetenskapligt fenomen utifrån dess förhållande till Polens självständighet, vilket blev en intellektuell besatthet som polackerna själva drev med. Maria Curie-Sklodowska förtäljde en gång en anekdot om organizm do tego stopnia, że śmierć następuje w ciągu paru tygodni. Ostatnią znaną ofiarą polonu jest, zmarły w 2006 r., Aleksander Litwinienko (były podpułkownik KGB), który poprosił o azyl w Wielkiej Brytanii. Litwinienko był zajadłym krytykiem polityki prezydenta Putina. Polska W dziewiętnastowiecznej Polsce imię Maria, podobnie jak i sam katolicyzm, było związane z walką o narodową niezależność. Maria Salomea Skłodowska, urodzona 7 listopada 1867, w Warszawie, w pobliżu Starówki, przyszła na świat, w którym każda czynność, łącznie z wyborem imienia dla dziecka, odzwierciedlała stosunek do Polski walczącej o przetrwanie w warunkach brutalnego ucisku narodowego. Trzy lata wcześniej rodzina Skłodowskich była świadkiem katastrofalnej klęski Powstania Styczniowego. Był to drugi w tym stuleciu zryw mający na celu wyzwolenie Polski spod władzy carów Rosji i zakończył się zsyłką na Sybir dziesiątków tysięcy Polaków, często najbardziej wartościowych, z których większość miała nigdy nie wrócić. Władysław Skłodowski, mimo że sam przeciwstawiał się walce zbrojnej, cierpiał razem ze swą żoną, na skutek klęski powstania. Przez następne pięćdziesiąt lat przedstawiciele caratu skupiali się na rusyfikacji kraju, która miała na celu wykorzenienie każdego śladu polskości z systemu oświaty, lokalnych władz, życia umysłowego i religijnego. Przez resztę życia Bronisława i Władysław Skłodowscy mieli walczyć, jako nauczyciele i jako rodzice, o utrzymanie polskości. [Quinn] Przez cały XIX w. zamiast Polski była sprawa polska. Głównie w świadomości Polaków, ale zajmowały się nią i obce społeczeństwa, i rządy. W średniowieczu państwa powstawały i znikały, ale później już nie – owszem, zmieniały się granice, zależności, strefy wpływów, ale zlikwidowanie, tak po prostu, dużego kraju, drugiego co do wielkości terytorium w Europie, stosunkowo zamożnego, nie tak dawno lokalnego mocarstwa, było czymś absolutnie niespotykanym, szokiem – nie tylko dla Polaków. Nic więc dziwnego, że Polacy każde zjawisko historyczne i przyrodnicze rozpatrywali pod kątem jego związków ze sprawą niepodległości Polski, co stała się intelektualną obsesją, z której Polacy sami kpili. Maria Curie-Skłodowska publicznie opowiadała anegdotę o konkursie literackim w XIX w. na opowiadanie na temat słoni. Anglik nadesłał reportaż „Jak polowałem na słonie w Afryce”, Francuz przedstawił esej „Życie erotyczne słoni” a Polak napisał rozprawę „Słoń a sprawa polska”. Ten tytuł zrobił w języku polskim niesłychaną karierę, jako symbol monotematycznego polskiego ględzenia. Promieniotwórczość Końcówka XIX w. i pierwsza dekada XX w. upłynęły w nauce pod znakiem promieniotwórczości. Odkrył ją Becquerel a zbadała, opisała, odkryła promieniotwórcze pierwiastki oraz nadała nowemu zjawisku nazwę Maria Skłodowska-Curie. Odkrycie i zbadanie promieniotwórczości prowadziło do wniknięcia w głąb atomu tj. do jego jądra. Fizyka jądrowa i jej późniejsze emanacje, jak fizyka kwantowa, stały się najważniejszymi działami fizyki. Pozwoliły na stworzenie zupełnie nowego obrazu świata – subatomowego, w skali mikro. (zob. też Einstein). Na początku XX w., promieniotwórczość stała się modna w medycynie (zob.) i, nawet, życiu codziennym. 39 Rad jest srebrnym, lśniącym metalem, ma liczbę atomową 88. Odkryty w 1898 r., ale później, po polonie, przez Marię Curie pierwiastek promieniotwórczy. P O Enquist przytacza fragment Księgi Pytań Blanche Wittman opisujący przyjęcie u Paula Langevina, wieczorem w dniu obrony pracy doktorskiej Marie Curie kiedy to Pierre Curie wyjął probówkę powleczoną częściowo siarczkiem cynku, probówka zawierała znaczną ilość roztworu radu, który intensywnie świecił w ciemności. To był, według Marie, wspaniały finał niezapomnianego dnia, i wszyscy, zwłaszcza Paul, zostali oczarowani poświatą, co sprawiło jej radość. [POE] Maria uciekając przed Niemcami z Paryża w 1915 r. zabrała ze sobą 1 g radu w dwudziestokilogramowym opakowaniu z ołowiu. Romans Jak długo znała go właściwie, piętnaście lat? Zawsze był wklejony w rodzinę, albo w kręgu przyjaciół, zawsze uśmiechał się do niej delikatnie i nic nie zostało powiedziane, co więc powoli wślizgnęło się pomiędzy? Pragnienie dogłębnie zakazanego? czy ułuda człowieka, który był jakoś zupełnie wyjątkowy i ciepły i tęsknił do niej, niemal tak jak ona cały czas wiedziała, że sama tęskni, i wtedy kontrola odpłynęła, Paul, czy jestem żywym człowiekiem?, jak płasko, co znaczą te słowa, że jest nieżywa, jak ryba? [POE] Tak Per Olov Enquist opisuje stan ducha Marii Curie tuż przed początkiem jej romansu z Paulem Langevinem. Rzecz dzieje się w laboratorium, w którym, po śmierci męża pracuje dalej, czasem razem z Paulem: Dotknęła go. — To niebezpieczne, powiedział. — Wiem. — To niebezpieczne, powtórzył. — To nie ma znaczenia, odpowiedziała. Nie ma znaczenia. (...) Pocałował ją, cofnęła się do stołu, wyciągnęła do tyłu rękę. Usłyszała dźwięk tłuczonego szkła. Opróżniła stół jednym zamaszystym ruchem, (...) Paul, szeptała wiedząc, że to teraz, Paul, to nie jest niebezpieczne, a on zadarł jej spódnicę i podniósł ją na stół, gdzie kiedyś ktoś, nie, to była ona! sama! pierwszy raz wykrył rad i gdzie dokonały się odkrycia, które miały odmienić historię. Teraz była bardzo blisko innego odkrycia, była zdecydowana i gorąca. Jego oczy porzuciły dyktowany strachem opór, który, wydawało się jej, tam był, wiedziała, że kocha ją bardzo, pewnie ponad granicę, której dotąd nie odważył się przejść, wszystko było bardzo gorące i mroczne i wiedziała od razu, że jego mrok i jej zlały się ze sobą. Powiedziała tylko och, powoli! ostrożnie! a on powoli wszedł w nią. Odłamki szkła na stole. Nie bolało. Dla Paula była Maria, ta najbardziej zakazana i dlatego śmiertelnie groźna, którą kochał, ale cały czas wiedział, że ten, kto dotyka Marii – dotyka śmierci, dlatego posiadała tę obłąkańczą siłę przycią40 en berättartävling på temat elefanter. En engelsman sände in en berättelse som hette ”När jag jagade elefant i Afrika”, en fransman presenterade essän ”Elefanters erotiska liv” och en polack skrev en avhandling ”Elefanten och fallet Polen”. Den titeln har blivit symbol för enformigt svammel i polska språket. Polonium Radioaktivt grundämne, en silvergråfärgad metall med atomnummer 84, upptäcktes 1898 av Marie Curie. Polonium emitterar rikligt med alfastrålning: ett milligram av polonium-210 alstrar lika många alfapartiklar som 4,5 g radium-226. Ämnet emanerar blåaktigt sken. Ett gram polonium avger en effekt av 140 W och blir då uppvärmd till drygt 500 °C. Tack vare den låga vikten har polonium kommit till användning som en värmekälla i satelliter och rymdfarkoster, t.ex. i det sovjetiska månfordonet Lunochod där dess uppgift var att hålla systemdelarna varma under de kalla nätterna på månen. Underrättelsetjänsterna använder ibland polonium som gift. En liten dos som intas i t.ex. teet dunstar snabbt från kroppen genom strålning, vilket gör förgiftningen svår att bevisa. Strålningen ödelägger kroppen till den grad att döden inträder inom ett par veckor. Det senaste kända offret för poloniumförgiftning var Aleksandr Litvinenko, en före detta överstelöjtnant i KGB som begärde asyl i Storbritannien och avled där 2006. Litvinenko var en inbiten kritiker av president Putins politik. Radioaktivitet Inom vetenskapen förflöt slutet på 1800-talet och första decenniet av 1900-talet i radioaktivitetens tecken. Den upptäcktes av Becquerel. Marie Curie studerade, beskrev och upptäckte radioaktiva grundämnen och namngav det nya fenomenet. Upptäckten och utforskandet av radioaktiviteten ledde till att man lyckades tränga in i atomen, det vill säga till dess kärna. Kärnfysiken och senare kvantfysiken kom att bli fysikens viktigaste områden. De gjorde det möjligt att skapa en helt ny världsbild – i mikroskala (se även Einstein). I början av 1900-talet blev radioaktivitet på modet inom medicinen (se) och till och med i det dagliga livet. Radium Silverfärgad, glänsande metall med atomnummer 88. Det radioaktiva grundämnet upptäcktes av Marie Curie 1898, samma år som polonium, men efter. P O Enquist citerar ett fragment ur Blanche Wittmans Frågornas bok som skildrar en mottagning hos Paul Langevin på kvällen samma dag som Marie Curie försvarade sin doktorsavhandling då Pierre Curie hade tagit fram ett rör till hälften överdraget med zinksulfid, det innehöll en ansenlig mängd radiumlösning som lyste starkt i mörkret. Det blev, menade Marie, en storartad final, på en oförglömlig dag, och alla, särskilt Paul, hade förtröllats av skenet, vilket hade glatt henne. När Marie 1915 flydde från Paris, undan tyskarna, tog hon med sig 1 g radium inpackat i tjugo kilo bly. Uraninit (pechbländemalm) Svart mineral, uranmalm, innehåller även radium och polonium som paret Curie lyckades isolera och därmed bevisa existensen av. Det rådde inte det minsta tvivel att dessa nya grundämnen existerade», påpekar hon senare, «men för att få kemister att erkänna deras existens var det absolut nödvändigt att isolera dem. (...) Eftersom radium förekom i pechblände i ytterst små mängder måste de först skaffa sig plats för att genomföra kemiska processer i stor skala. De fick flytta in i ett mörkt före detta vagnslider på skolans område, ett uthus som tidigare hade tjänat som obduktionssal åt medicinstuderande. (...) Med den första av flera penningdonationer från baron Edmond de Rotschild kunde de förvärva över tio ton pechbländeslagg som var rester efter utvinning av uran, och som av alla utom paret Curie betraktade som värdelöst avfall. [Quinn] Vandrande äggstockar Om hur vetenskapen samsas med de mest osannolika fantasierna och fördomarna. De värsta missförstånden kommer från Amerika, hade han sagt [dr Charcot till Blanche], de är där galna i kniven, de opererar bort livmodern, skär bort skamläpparna, de avlägsnar clitoris. De menar att kvinnans ovarier kan vandra i kroppen, att avlägsnandet av äggstockarna botar allt från epileptiska anfall till hysteroepilepsi. En doktor Spitzka vid American Neurological Foundation har antytt att jag är sinnesjuk som söker ickeoperativa vägar till hälsa, men jag tänker aldrig skära i dig, Blanche. Du känner mig. Jag använder aldrig experimentdjur, jag älskar djur, jag skulle aldrig använda kvinnan som ett djur! [POE] Wittman, Blanche Den mest berömda patienten hos Jean-Martin Charcot, patolog, neurolog och psykiater. Behandlades för hysteri. Hon hade lätt för att försättas i trans, vilket doktor Charcot drog nytta av på sina offentliga föreläsningar och seanser under ett femtontal år. Hon var troligen Charcots älskarinna, även om P O Enquist, i Boken om Blanche och Marie, hävdar att ett kärleksmöte dem emellan ägde rum endast en gång, varefter Charcot avled. Efter Charcots död lämnade Blanche sjukhuset och började arbeta som assistent i Marie Curies laboratorium. De blev vänner och bodde sedan tillsammans. På grund av den strålning Blanche utsattes för blev hon sjuk och genomgick flera amputationer: av alla lemmar hade hon slutligen bara kvar en arm. Blanche förde en dagbok med titeln Frågornas bok, som är vår stora källa till kunskap om Marie Curies privata liv under denna period, bl.a. om hennes förhållande med Paul Langevin. ❒ gania. Tak to się zaczęło. (...) Dokąd teraz? spytała. Dlaczego to powiedziała? Nie odezwał się. [POE] Romans trwał tylko pół roku. Maria wynajęła małe mieszkanie w centrum Paryża, gdzie para spotykała się ukradkiem. Mieszkanie wyśledziła żona kochanka. Wynajęła włamywacza, by ukradł z mieszkania wszelkie papiery, jakie znajdzie, w nadziei, że będzie tam coś kompromitującego. Były listy Marii do kochanka, w których namawiała go do rozwodu z żoną i doradzała, jak ma uprzykrzać żonie życie, by ta rozwodu mu udzieliła. Fragmenty z odpowiednim komentarzem opublikowała prasa. Związek z Langevinem, chociaż trwał tak krótko, był niezwykle ważny w życiu Marii Curie. Był jedynym okresem, po tragicznej śmierci męża, Piotra Curie, kiedy czuła się szczęśliwa i spełniona jako kobieta. I, po drugie, zgodnie z duchem „pięknej epoki”, czyli jej bezwzględnością wobec kobiet, ujawnienie związku położyło kres jej pracy naukowej. Wędrujące jajniki Jak nauka współżyje z najbardziej nieprawdopodobnymi fantazjami i przesądami. Do największych nieporozumień dochodzi w Ameryce – powiedział [dr Charcot Blanche, zob.] – oszaleli tam na punkcie noża, usuwają macicę, wycinają wargi sromowe, łechtaczkę. Uważają, że jajniki zdolne są do przemieszczania się w ciele i że wycięcie ich leczy wszystko, począwszy od epilepsji, a na histeroepilepsji skończywszy. Niejaki Spitzka, doktor z American Neurological Foundation, uważa, że jestem chory na głowę szukając nieoperacyjnych sposobów leczenia., ale ja nie zamierzam cię kroić, Blanche. Znasz mnie. Nie używam nigdy zwierząt doświadczalnych, kocham zwierzęta, nigdy nie użyłbym kobiety jak zwierzęcia! [POE] Wittman, Blanche najbardziej znana pacjentka dra Charcota, patologa, neurologa i psychiatry. Leczona na histerię. Miała łatwość wpa dania w trans, co przez kilkanaście lat wykorzystywał dr Charcot na swoich publicznych wykładach i seansach. Praw dopodobnie kochanka lekarza. Chociaż P O Enquist, w Opow ieści o Marii i Blanche, twierdzi, że ich jedyne miłosne zbliżenie nastąpiło tylko raz. Po czym Charcot zmarł. Po wyjściu ze szpitala po śmierci Charcota Blanche praco wała jako asystentka w laboratorium Marii Curie i zaprzyjaźniła się z nią a potem z nią mieszkała. Z powodu promieniowania, na jakie była wystawiona zachorowała i została poddana wielu amputacjom: ze wszystkich kończyn została jej tylko jedna ręka. Prowadziła pamiętnik pt. Księga pytań, który jest jedynym źródłem wiedzy na temat życia prywatnego Marii Curie w tym okresie życia, m. in historii jej romansu z Paulem Langevinem. ❒ 41 cd. ze str. ▶▶ str. 25 również bolesne doświadczenia Wdowińskiego wyniesione z Polski albo wieści o antysemickim klimacie tam panującym tuż po zakończeniu wojny, o czym dość obszernie, i to jeszcze przed pogromem w Kielcach, donosiła prasa zagraniczna. Mogło być i tak, że o drugim sztandarze nie wiedział. Ta sama scena – ciągną Libionka i Weinbaum – pojawia się w jego zeznaniu na procesie Eichmanna: «Widziałem bastion na placu Muranowskim 7-9. Nasza flaga – niebiesko-biała – powiewała nad budynkiem, bastion wciąż się bronił – słyszałem strzały». Jest więcej niż oczywiste, że prowadzony na Umschlagsplatz w drugim tygodniu powstania Wdowiński nie mógł widzieć powiewającego nad gettem sztandaru, jako że pozycje na placu Muranowskim zostały zdobyte (przez Niemców) wiele dni wcześniej. Nie to jednak jest najważniejsze. Proces Eichmanna stał się cezurą w przywracaniu pamięci o Zagładzie, w tym także o Żydowskim Związku Wojskowym. Przypadek Wdowińskiego pokazuje charakterystyczną dominację motywów światopoglądowych i politycznych w traktowaniu tematyki powstania i ŻZW. Libionka i Weinbaum tak kończą swoje fundamentalne dzieło: W trakcie naszych badań i poszukiwań przekonaliśmy się, że nie istnieje klucz do rozwiązania wszystkich tajemnic związanych z funkcjonowaniem organizacji bojowej rewizjonistów w warszawskim gettcie. (...) Niektóre epizody, dzięki nowo odkrytym źródłom i innemu odczytaniu tych, które były znane, udało nam się odtworzyć. Wobec innych, takich właśnie jak okoliczności wzniesienia dwóch sztandarów, pozostajemy bezradni. ❒ fort. från sid. ▶▶ sid. 25 klimatet som härskat sedan krigsslutet och som utrikespressen rapporterade mycket om redan innan pogromen i Kielce. Det kunde också vara så att han inte kände till den andra fanan. Samma scen – fortsätter Libionka och Weinbaum – återfinns i hans vittnesmål i Eichmannrättegången: ’Jag såg en bastion på Muranowskitorget 7-9. Vår flagga – blå-vit – vajade över byggnaden, bastionen försvarade sig ännu – jag hörde skotten’. Det är osannolikt att han skulle ha sett fanan vaja över gettot när han fördes på Umschlagsplatz i andra veckan av upproret, eftersom positionerna på Muranowskitorget intagits (av tyskarna) flera dagar tidigare. Men det är inte det viktiga. Eichmanns process blev en vändpunkt i återtagandet av minnet av Förintelsen, liksom av JMU. Fallet Wdowiński visar på den karaktäristiska dominansen av politiska motiv och en viss världsåskådning i betraktandet av upproret och JMU. Libionek och Weinbaum avslutar sitt fundamentala verk på följande sätt: Med vår forskning och våra undersökningar har vi blivit övertygade om att det inte finns någon nyckel som skulle kunna lösa alla hemligheter knutna till den funktion som revisionisternas kamporganisation i Warsza wagettot hade. (…) Några händelser lyckades vi rekonstruera tack vare nya källor och nya tolkningar av de källor som redan var kända. Annat, som exempelvis omständigheterna kring hissandet av de två fanorna, står vi rådlösa inför. ❒ The project is co-financed from the funds granted by the Ministry of Foreign Affairs in the competition for the public task ”Cooperation with Polish Diaspora and Poles Abroad in 2013.” Projekt jest współfinansowany ze środków finansowych otrzymanych z Ministerstwa Spraw Zagranicznych w ramach konkursu na realizację zadania "Współpraca z Polonią i Polakami za granicą w 2013 r." Suecia Polonia nr 1(42)/2014 ”Suecia Polonia” utges av Föreningen Forum Suecia-Polonia/„Suecia Polonia” jest pismem wydawanym przez Stowarzyszenie Forum Suecia-Polonia Ansvarig utgivare/ Wydawca odpowiedzialny: Zbigniew Bidakowski Redaktör/Redaktor: Zbigniew Bidakowski Översättningar/Tłumaczenia: Jurek Hirschberg, Lisa Mendoza Åsberg, Emi-Simone Zawall. Grafisk form/Opracowanie graficzne: Anna Bidakowska Foto: www.eurofresh.se, fakt.pl, Jacek Gancarson/eurofresh.se, Wacław Gudowski, Lady Camilla Panufnik, Anna Skwarcan, wikipedia.org Adress/Adres:”Suecia Polonia”, Himlabacken 8, 170 78 Solna Tel/fax:+46-(0)8-85 72 62, +46-(0)704 868 225 e-mail: [email protected] Alla inbetalningar till Postgiro/Wszystkie wpłaty na Postgiro: 194 626-8 Föreningen Forum Suecia-Polonia Redaktionen tar inget ansvar för innehåll i annonser, återsänder inte obeställd materiall och har inga möjligheter att svara på alla insända brev. Vi förbehåller oss rätter att förkorta och redigera texter samt ändra rubriker/ Redakcja nie odpowiada za treść ogło szeń, nie zwraca materiałów nie zamówionych i nie ma możliwości odpowiadania na wszystkie nadsyłane listy. Zastrzegamy sobie prawo skracania i adiustacji tekstów oraz zmiany ich tytułów. ISSN 1651-0658 REDAKTIONSRÅDET/Rada redakcyjna: Ordförande/Przewodniczący: Leo Kantor, publicist, ordförande i Internationellt Kulturforum i Sverige/ publicysta, przewodniczący Międzynarodowego Forum Kultury w Szwecji Ledamöter/Członkowie: Kjell Albin Abrahamson, publicist och författare, utrikeskorrespondent för Sveriges Radio i Warszawa, Wien och Moskva/publicysta i pisarz, korespondent Szwedzkiego radia w Warszawie, Wiedniu i Moskwie Piotr Cegielski, journalist och F.D direktör för Polska Institutet i Stockholm/dziennikarz, Były dyrektor Instytutu Polskiego w Sztokholmie Katarzyna Janowska, journalist, direktör av TVp Kultura/ dziennikarka, dyrektorka TVP kultura Anna M. Packalén-Parkman, professor i polska vid Uppsala universitet/ profesor filologii polskiej uniwersytetu w Uppsalii *T/R resa från Arlanda inkl. skatter och serviceavgift. Priset gäller vid köp på www.lot.com. Begränsat antal platser. Speciella regler gäller. Boka på internet eller kontakta oss på 08-587 704 47 eller din resebyrå. Priserna kan komma att ändras vid kursförändringar. Posttidning B Avsändare: Suecia Polonia Himlabacken 8, 170 78 Solna
