SĄDY NA WOKANDZIE 2013

ANALIZA FOR
NR 17/2013
4 listopada 2013
SĄDY NA WOKANDZIE 2013
Przejrzystość i wydajność pracy
Marta Kube
Zespół:
Mariusz Karłowski
Karol Kociel
Małgorzata Kulpińska
Barbara Trzeciak
Sądy na wokandzie 2013
Przejrzystość i wydajność pracy
Synteza
•
Poprzednie edycje raportu koncentrowały się na jakości stron internetowych sądów.
Ponieważ jakość stron internetowych sądów cały czas rośnie i jest coraz bardziej
jednolita, w tym roku skupiliśmy się na szybkości orzekania.
•
Zdajemy sobie sprawę z tego, że sądy różnią się znacznie liczbą sędziów
i pozostałego personelu, wyposażeniem materialnym oraz napływem spraw i ich
skomplikowaniem. Ale uważamy, że jeśli sądy mają działać możliwie sprawnie,
konieczny jest nadzór obywateli nad tempem orzekania.
•
Sądownictwo to jedna z trzech władz. Obywatele mają prawo i obowiązek
nadzorować sądy tak, jak nadzorują każdą władzę. Na mocy obowiązującego prawa
to, co się dzieje na rozprawach, jest sprawą publiczną, włącznie z wyrokiem i z jego
uzasadnieniem. Podobnie jest z organizacją sądów oraz wydatkami na wymiar
sprawiedliwości.
•
Ponieważ nadzór obywateli nad sądami nie może naruszyć niezawisłości
sędziowskiej, musi mieć on przede wszystkim charakter publicznej pochwały lub
krytyki. Aby taka ocena była możliwa, obywatele potrzebują łatwego dostępu do
zrozumiałych informacji o sprawności pracy sądów.
•
W niniejszym raporcie prezentujemy ranking sądów okręgowych i apelacyjnych
na podstawie syntetycznego indeksu oceniającego:
- przejrzystość i dostęp do informacji publicznej,
- szybkość postępowania,
- efektywność postępowania.
• Niniejszy raport jest pierwszym z corocznych raportów, który koncentruje się
na sprawności orzekania i efektywności wykorzystania zasobów w sądach. Liczymy
na uwagi i krytykę, które pozwolą nam wypracować doskonalsze środki oceny,
przyczynią się do skupienia uwagi opinii publicznej na ocenie sądów przez obywateli
oraz zmobilizują wymiar sprawiedliwości do wypracowania i wdrożenia ulepszeń
przyspieszających orzekanie w Polsce.
2
1. Sprawiedliwość opóźniona to niesprawiedliwość
Prawo do szybkiego rozstrzygnięcia sprawy przez sędziego jest fundamentem
sprawiedliwości oraz podstawą opinii obywateli o sądownictwie.
Zasada ta jest zapisana w podstawowych dla naszej cywilizacji prawnej aktach. Magna
Carta wystawiona w 1215 r. przez króla Jana bez Ziemi stwierdza wyraźnie:
"To no one will we sell, to no one will we refuse or delay, right or justice."
[Nikomu nie sprzedamy, nikomu nie odmówimy, nikomu nie opóźnimy praw
bądź sprawiedliwości.]
Prawo do szybkiego osądzenia sprawy jest zwłaszcza ważne w sprawach karnych, gdzie
oskarżony nawet, jeśli nie jest w areszcie, znajduje się pod ciężkimi zarzutami. Dlatego
prawo do szybkiego osądzenia jest zapisane w szóstej poprawce do konstytucji USA
z 1791 r.:
“In all criminal prosecutions, the accused shall enjoy the right to a speedy
and public trial.”
[W postępowaniach kryminalnych oskarżony ma prawo do szybkiego
i publicznego procesu.]
oraz jest zapisane w artykule piątym Europejskiej Konwencji Praw Człowieka:
“Everyone arrested or detained in accordance with the provisions of paragraph
1(c) of this article shall be brought promptly before a judge or other officer
authorized by law to exercise judicial power and shall be entitled to trial
within a reasonable time or to release pending trial.”
[Każdy zatrzymany lub aresztowany zgodnie z postanowieniami ustępu
1 lit. c) niniejszego artykułu powinien zostać niezwłocznie postawiony przed sędzią
lub innym urzędnikiem uprawnionym przez ustawę do wykonywania władzy
sądowej i ma prawo być sądzony w rozsądnym terminie
albo zwolniony na czas postępowania.]
Zdaniem przytłaczającej większości dorosłych Polaków (84% wskazań) najważniejszym
problemem wymiaru sprawiedliwości w Polsce jest przewlekłość postępowań
sądowych1.
Ci Polacy, którzy na podstawie doświadczenia własnego lub bliskich negatywnie ocenili
działalność sądu, najczęściej wymieniali przewlekłość postępowania i opieszałość sądu
(51% odpowiedzi). Dużo rzadziej jako przyczynę niezadowolenia podawano
niesatysfakcjonującą decyzję sądu (14%), niedostateczne rozpoznanie sprawy (10%),
stronniczość (10%) i niekompetencję sędziów (9%) oraz zbyt skomplikowane procedury
związane z postępowaniem (8%).
1
R. Boguszewski, O przestrzeganiu prawa i funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości
w Polsce, Komunikat nr 4763, Data wydania: 2013-01-14, CBOS.
3
Tabela 1. Przyczyny niezadowolenia z działalności sądu.
Źródło: R. Boguszewski, O przestrzeganiu prawa i funkcjonowaniu wymiaru sprawiedliwości w
Polsce, Komunikat nr 4763, Data wydania: 2013-01-14, CBOS.
2. Nowy format raportu koncentruje się na przejrzystości i wydajności sądów
Forum Obywatelskiego Rozwoju wspólnie z firmą K2 Internet od 2008 roku prowadziło
badanie stron internetowych sądów okręgowych i apelacyjnych. Na podstawie
określonych kryteriów wyłaniana była czołówka najlepiej zaprojektowanych i najbardziej
użytecznych stron internetowych polskich sądów.
Od czasu pierwszego badania ,,e-Sądy po polsku” z 2008 roku, jakość stron
internetowych sądów apelacyjnych i okręgowych znacznie się poprawiła. Sądy, które
wprowadziły na swoich stronach internetowych zmiany, rekomendowane przez Forum
Obywatelskiego Rozwoju, dokonały bardzo dużych skoków w rankingu, w stosunku do
swojej pozycji z lat ubiegłych. Dowodem na skuteczność prowadzonego przez FOR
rankingu jest fakt, iż średnia zdobytych punktów zarówno przez sądy okręgowe, jak
i apelacyjne, z roku na rok była coraz wyższa.
4
Celem przygotowanego w tym roku rankingu jest działanie na rzecz wprowadzenia
zmian systemowych, które pozwolą na szybkie rozstrzyganie spraw, pozbycie się
zaległości w sądach oraz ułatwienie obywatelom dostępu do wymiaru sprawiedliwości.
Przygotowany ranking nie ma natomiast na celu wpływania na sędziów, aby
rozpatrywali sprawy „na szybko”, bez dokładnego przeanalizowania problemu.
Jednym z najważniejszych problemów polskiego wymiaru sprawiedliwości
od lat jest przewlekłość postępowań sądowych. Problem ten nie dotyczy jednak
wszystkich sądów w równym stopniu. Czas trwania postępowań w okręgach sądowych
jest bardzo zróżnicowany.
5
3. Środki będące w dyspozycji sądów są znaczne
Zwiększenie zatrudnienia w sądownictwie oraz zwiększenie nakładów na sądownictwo
nie będą sposobem na przyspieszenie orzekania. Już obecnie nakłady na sądownictwo
oraz zatrudnienie w polskich sądach są ponad przeciętne w porównaniu do innych
państw Europy.
Poziom zatrudnienia w polskich sądach jest stosunkowo wysoki. Według Raportu
CEPEJ, 10 tys. sędziów plasuje Polskę na czołowym miejscu wśród państw
o najbardziej licznym korpusie sędziowskim w Europie. Na 100 tys. obywateli przypada
aż 26 sędziów.
Liczba sędziów na 100 000 mieszkańców w krajach UE
120
100
80
60
40
20
Cypr
Słowenia
Luksemburg
Grecja
Czechy
Węgry
Bułgaria
Polska
Słowacja
Litwa
Łotwa
Austria
Rumunia
Portugalia
Estonia
Finlandia
Belgia
Holandia
Szwecja
Hiszpania
Włochy
Francja
Malta
Dania
Wielka Brytania
Irlandia
0
Źródło: European judicial systems Edition 2010 (data 2008): Efficiency and quality of justice.
Council of Europe.
Co charakterystyczne, wszystkie państwa, które mają większą od Polski liczbę sędziów
na 100 tys. mieszkańców, to małe państwa, gdzie naturalnym jest, że zatrudnienie
w sądach w proporcji do obywateli będzie wysokie.
Nasz kraj jest również na jednym z wyższych miejsc pod względem wydatków
publicznych na wymiar sprawiedliwości. Budżet w Polsce na sądownictwo to 0,40%
PKB na jednego mieszkańca. Mimo tak wielkich nakładów i ilości pracowników
sądowych, trudno mówić o tym, że art. 45 Konstytucji RP (Każdy
ma prawo do sprawiedliwego i jawnego rozpatrzenia sprawy bez nieuzasadnionej
zwłoki przez właściwy, niezależny, bezstronny i niezawisły sąd) jest w pełni
urzeczywistniany.
6
Budżet na sądownictwo jako % PKB
na 1 mieszkańca w krajach UE
0,45%
0,40%
0,35%
0,30%
0,25%
0,20%
0,15%
0,10%
0,05%
0,00%
Źródło: European judicial systems Edition 2010 (data 2008): Efficiency and quality
of justice. Council of Europe.
4. Rośnie zarówno liczba spraw sądowych, jak i odsetek spraw trwających ponad
rok
Według danych Ministerstwa Sprawiedliwości, w roku 2012 do sądów powszechnych
wpłynęło 14 040 tys. spraw. To jest o 456 tys. spraw więcej niż w roku 2011. Jest to
tendencja dostrzegana już w latach poprzednich. Sądy miały do załatwienia łącznie ze
sprawami pozostałymi do rozpatrzenia z poprzedniego roku 15 940 tys. spraw, co
stanowi o 4,3% spraw więcej w stosunku do roku poprzedniego.
Tabela 2.
LATA
WPŁYW SPRAW
(w tys.)
SPRAWY DO ZAŁATWIENIA
= pozostałości z roku
poprzedniego i wpływ w
danym roku łącznie
(w tys.)
2010
2011
2012
12 935
13 584
14 040
14 492
15 285
15 940
ZAŁATWIONO
(w tys.)
12 791
13 386
14 103
Źródło: Informacja statystyczna, o ewidencji spraw i orzecznictwie w sądach powszechnych oraz
więziennictwie, Cz. I Analiza statystyczna działalności wymiaru sprawiedliwości w 2012 roku
na tle ubiegłych lat, Ministerstwo Sprawiedliwości, Wydział Statystyki i Analiz Wymiaru
Sprawiedliwości, Warszawa 2013 r.
7
Tabela 3. Odsetek spraw rozpatrywanych przez sądy w pierwszej instancji, w których czas
trwania przekracza 12 miesięcy
2008
SPRAWY RAZEM
1 708 767
SPRAWY POW. 12
MIESIĘCY
123 630
ODSETEK SPRAW POW.
12 MIESIĘCY
7,2
2009
1 800 418
126 922
7,0
2010
2011
1 849 873
1 902 157
136 298
152 236
7,4
8,0
2012
2 002 308
172 397
8,6
LATA
Źródło: Informacja statystyczna, o ewidencji spraw i orzecznictwie w sądach powszechnych oraz
więziennictwie, Cz. I Analiza statystyczna działalności wymiaru sprawiedliwości w 2012 roku na tle
ubiegłych lat, Ministerstwo Sprawiedliwości, Wydział Statystyki i Analiz Wymiaru Sprawiedliwości,
Warszawa 2013 r.
Tabela 4. Czas trwania postępowania sądowego w pierwszej instancji
Źródło: Informacja statystyczna, o ewidencji spraw i orzecznictwie w sądach powszechnych oraz
więziennictwie, Cz. I Analiza statystyczna działalności wymiaru sprawiedliwości w 2012 roku na tle
ubiegłych lat, Ministerstwo Sprawiedliwości, Wydział Statystyki i Analiz Wymiaru Sprawiedliwości,
Warszawa 2013 r.
SPRAWY NIEZAŁATWIONE
Sprawy niezałatwione w sądach okręgowych w 2012 r.
4,9
4,8
13,2
34,4
do 3 mies.
pow. 3 do 6 mies.
pow. 6 do 12 mies.
21,8
pow. 12 mies. do 2
lat
20,9
8
Sprawy niezałatwione w sądach rejonowych w 2012 r.
2,6 2,7
do 3 mies.
9,6
pow. 3 do 6 mies.
pow. 6 do 12 mies.
15,9
pow. 12 mies. do 2 lat
52,8
pow. 2 lat do 3 lat
pow. 3 lat
16,6
Źródło: Informacja statystyczna, o ewidencji spraw i orzecznictwie w sądach powszechnych oraz
więziennictwie, Cz. I Analiza statystyczna działalności wymiaru sprawiedliwości w 2012 roku na tle
ubiegłych lat, Ministerstwo Sprawiedliwości, Wydział Statystyki i Analiz Wymiaru Sprawiedliwości,
Warszawa 2013 r.
Autorzy badania zdają sobie sprawę z tego, że sądy w dużych aglomeracjach trudno
jest porównywać z sądami mającymi siedzibę poza dużymi ośrodkami miejskimi.
Dlatego podczas analizy przygotowanego rankingu należy mieć to na względzie. Nie
zmienia to jednak faktu, że droga obywatela do sprawiedliwości w dużych miastach
trwa zazwyczaj dłużej niż w mniejszych ośrodkach.
5. Kryteria oceny sądów okręgowych i apelacyjnych w rankingu FOR
Badanie sądów powszechnych zostało przeprowadzone za pomocą ankiety. Ankieta
zawiera trzy podstawowe kategorie:
•
przejrzystość i dostęp do informacji publicznej,
•
szybkość postępowania oraz
• efektywność wykonywania spraw.
Jako że zarządzający sądami największy wpływ mają na przejrzystość i dostęp
do informacji publicznej, sąd mógł otrzymać za tę kategorię aż 15 punktów. Każda
z dwóch pozostałych kategorii dawała możliwość uzyskania kolejnych 10 punktów.
W sumie każdy badany sąd mógł maksymalnie zdobyć 35 punktów.
Przejrzystość i dostęp do informacji publicznej. W części dotyczącej przejrzystości
i dostępu do informacji publicznej badaliśmy dostępną na stronie sądu e-wokandę (02). Sprawdziliśmy, czy i w jaki sposób pracownicy sądu odpowiadają na zapytania
kierowane do sądu drogą mailową (0-3). Kontaktowaliśmy się z sądem telefonicznie
i dowiadywaliśmy się o możliwość skorzystania z czytelni akt (0-3). Próbowaliśmy się
również umówić z prezesem sądu w trakcie dyżuru (0-2). Na prezesa sądu nałożone
są bowiem w tym zakresie ustawowe obowiązki. W związku z powyższym, sprawdzone
zostało praktyczne funkcjonowanie tego przepisu. W ankiecie sprawdzaliśmy też, czy
sądy odpowiadają na wnioski o dostęp do informacji publicznej w przewidzianym przez
9
ustawę terminie 14 dni (0-3). Istotna była również możliwość wzięcia udziału
w rozprawie w roli obserwatora oraz postawa składu sędziowskiego (0-2).
Szybkość postępowania. W tej kategorii punkty były przyznawane w zależności
od średniego czasu trwania postępowania w sądzie, wyrażonego w miesiącach (0-10).
Jeśli liczba spraw trwających ponad rok stanowiła ponad 20% wszystkich spraw,
przyznawaliśmy punkty ujemne (-5).
Efektywność wykonywania spraw. Kategoria przedstawiała trzy podstawowe
zależności. Sprawdzaliśmy stosunek liczby spraw zakończonych w danym sądzie
do liczby sędziów w nim zatrudnionych (0-5), liczbę spraw zakończonych
przypadających na jednego asystenta (0-2,5) oraz zależność pomiędzy całością
wydatków w 2012 roku a liczbą zakończonych spraw (0-2,5). Przedstawienie jedynie
liczby zakończonych spraw nie byłoby odpowiednią miarą efektywności. Musieliśmy
sprawdzić, w jakim stopniu nakłady wykorzystywane przez poszczególne sądy mają
wpływ na jego wyniki.
Jest to pierwszy z corocznych rankingów, który koncentruje się na sprawności
orzekania i efektywności wykorzystania zasobów ludzkich w sądach. Ponieważ jest
pierwszy, to liczymy na uwagi i krytykę, które przyczynią się do skupienia uwagi opinii
publicznej na analizie i propozycji ulepszeń przyspieszających orzekanie w Polsce.
6. Ranking „Sądy na wokandzie 2013”
•
10
SĄDY APELACYJNE
•
11
SĄDY OKRĘGOWE
Bibliografia
•
Informacja statystyczna o ewidencji spraw i orzecznictwie w sądach
powszechnych oraz w więziennictwie, Cz. I Analiza statystyczna działalności wymiaru
sprawiedliwości na rok 2012 na tle lat ubiegłych, Ministerstwo Sprawiedliwości,
Wydział Statystyki i Analiz Wymiaru Sprawiedliwości, Warszawa 2013.
•
European judicial systems Edition 2010 (data 2008): Efficiency and quality
of justice. Council of Europe.
•
J. Bełdowski, M. Ciżkowicz, D. Sześciło, Efektywność polskiego sądownictwa
w świetle badań międzynarodowych i krajowych, Warszawa 2010.
•
Rafał Boguszewski, O przestrzeganiu prawa i funkcjonowaniu wymiaru
sprawiedliwości w Polsce, Komunikat nr 4763, Data wydania: 2013-01-14, CBOS
•
M. Kube, E-sądy po polsku. Badanie i ranking stron internetowych sądów
okręgowych i apelacyjnych oraz Sądu Najwyższego. III edycja, FOR 2011 r.,
E-sądy po polsku. Ranking stron internetowych sądów okręgowych
apelacyjnych. II edycja, FOR 2010 r., E - sądy po polsku, FOR 2008 r.
12
Forum Obywatelskiego Rozwoju
FOR zostało założone w 2007 roku przez prof. Leszka Balcerowicza, aby skutecznie
chronić wolność oraz promować prawdę i zdrowy rozsądek w dyskursie publicznym.
Naszym celem jest zmiana świadomości Polaków oraz obowiązującego
i planowanego prawa w kierunku wolnościowym.
FOR realizuje swoje cele poprzez organizację debat oraz publikację raportów i analiz
podejmujących ważne tematy społeczno-gospodarcze, a w szczególności: stan
finansów publicznych, sytuację na rynku pracy, wolność gospodarczą, wymiar
sprawiedliwości i tworzenie prawa. Z inicjatywy FOR w centrum Warszawy
i w internecie został uruchomiony licznik długu publicznego, który zwraca uwagę
na problem rosnącego zadłużenia państwa. Działania FOR to także projekty
z zakresu edukacji ekonomicznej oraz udział w kampaniach na rzecz zwiększania
frekwencji wyborczej.
Wspieraj nas!
Pomóż nam chronić wolność oraz promować prawdę i zdrowy rozsądek
w dyskursie publicznym.
Zdrowy rozsądek oraz wolnościowy punkt widzenia nie obronią się same.
Potrzebują zaplanowanego, wytężonego i skutecznego wysiłku oraz Twojego
wsparcia.
Jeśli jest Ci bliski porządek społeczny szanujący wolność i obawiasz się
nierozsądnych decyzji polityków udających na Twój koszt Świętych Mikołajów,
poprzyj nasze działania swoim darem pieniężnym. Twój dar umożliwia nam
działalność oraz potwierdza słuszność i skuteczność naszego wysiłku.
Każda darowizna jest dla nas ważna. Potrzebujemy zwłaszcza regularnego wsparcia.
Zachęcamy do dokonywania nawet niewielkich, lecz regularnych wpłat.
Już dziś pomóż nam chronić wolność - obdarz nas swoim wsparciem i zaufaniem.
Wyślij przelew na konto FOR (w PLN): 68 1090 1883 0000 0001 0689 0629
Fundacja Forum Obywatelskiego Rozwoju - FOR
Al. J. Ch. Szucha 2/4 lok. 20
00-582 Warszawa
Kontakt
tel. +48 22 628 85 11, +48 691 232 994
e-mail: [email protected]
www.for.org.pl
Kontakt do autora analizy
Marta Kube, e-mail: [email protected], tel. 691 774 435
Podziękowania dla Justyny Bąk po wsparcie analityczne w przygotowaniu rankingu.
Recenzent: Paweł Dobrowolski
Dołącz do nas: facebook.com/FundacjaFOR