Bogdanowicz M

Bogdanowicz M. (1991): Psychologia kliniczna dziecka w wieku przedszkolnym; Wydawnictwa Szkolne i Pedagogiczne,
Warszawa
Rozdział 4.1 Upośledzenie umysłowe
Oligos – mały, phren – dusza, umysł, z języka greckiego
„Upośledzenie umysłowe jest to stan charakteryzujący się istotnie niższym od przeciętnego ogólnym poziomem
funkcjonowania intelektualnego i zaburzeniami z zakresie przystosowania się. Zaburzenia w przystosowaniu przejawiają się w
postaci zaburzeń w zakresie dojrzewania, uczenia się i (lub) przystosowania społecznego”.1
Rozpoznajemy, więc upośledzenie umysłowe dziecka w przypadku, gdy:
a) poziom funkcjonowania procesów orientacyjno-poznawczych, intelektualnych i wykonawczych jest istotnie niższy od
przeciętnego
b) poziom dojrzałości społecznej, tempo nabywania wiadomości i umiejętności są niższe niż u większości jego
rówieśników wychowujących się w tym środowisku. (to ostatnie określenie jest szczególnie użyteczne dla psychologa
klinicznego, bo pozwala na odróżnienie niedorozwoju umysłowego od zaniedbania pedagogicznego.)
Upośledzenie umysłowe:
– rozpoznawane od urodzenia, mimo prawidłowych warunków wychowawczych, określane jest terminem
„niedorozwój umysłowy”
– powstałe po 3 roku życia, którego istotą jest postępujące obniżanie się zarówno ilorazu, jak i wieku
inteligencji, tj. „postępujące obniżanie się poziomu funkcjonowania intelektualnego, regresja w poziomie
funkcjonowania” określane jest terminem „otępienie”
J. Kostrzewski i I.Wald, piszą o:
- okresowym zahamowaniu rozwoju intelektualnego (takie przypadki, w których rozwój intelektualny dziecka
przebiegał do pewnego okresu prawidłowo, tzn. że jego wiek inteligencji wzrastał systematycznie, lecz wskutek określonego
czynnika patogennego nastąpiło zatrzymanie wzrostu wieku inteligencji – w kolejnych latach pozostawał na tym samym
poziomie. Potem jednak zanotowano ponowny wzrost wieku inteligencji)
- obniżeniu sprawności intelektualnych (takie przypadki, w których poziom intelektualny jest niższy niż poprzednio (o
jedno lub dwa odchylenia standardowe)
- opóźnieniu rozwoju intelektualnego (przypadki, gdy aktualny rozwój umysłowy nie odpowiada wiekowi życia, ale
nie można ustalić czy na pewno jest to przypadek upośledzenia czy tez nie, bo: - dziecko wymaga dalszej obserwacji, - jest
bardzo zaniedbane środowisko, - jest w złym stanie fizycznym lub przebyło niedawno chorobę uszkadzającą c.u.n.
J. Kostrzewski i I.Wald – „w upośledzeniu umysłowym stwierdza się nie tylko istotnie niższy niż przeciętny poziom
funkcjonowania procesów orientacyjno – poznawczych, intelektualnych i wykonawczych, ale również (…) procesów
emocjonalno – motywacyjnych. Upośledzenie wszystkich sprawności intelektualnych wywiera wpływ na kształtowanie się
całej osobowości dziecka”
Klasyfikacja stopni rozwoju umysłowego
Odchylenie
nie
standardowe
(S)
Powyżej
+3S
Od +28
Do +38
Od +18
Do +28
1
Ilorazy inteligencji
L.Terman, D.Wechsler
M.Merrill
Powyżej
148
132-147
117-131
Powyżej
146
131-145
116-130
Od -18
Do +18
Od -28
Do -18
84-116
85-115
68-83
70-84
Od -38
Do -28
52-67
55-69
Upośledznie umysłowe (pod red. K. Kirejczyka)
Stopień rozwoju
umysłowego
Bardzo wysoka
inteligencja
Wysoka
inteligencja
Inteligencja
powyżej
przeciętnej
Przeciętna
inteligencja
Inteligencja
niższa niż
przeciętna
Upośledzenie w
stopniu lekkim
Pozycja w
Międzynarodowej
Klasyfikacji
Chorób
-
Nomenklatura
psychiatryczna
Klasyfikacja
kliniczna
Norma
Prawidłowy
rozwój
umysłowy
310
Stupiditas
physiologica
Pogranicze
normy
311
Debilitias
mentalis
Lżejsze
upośledzenie
-
-
Od -48
Do -38
36-51
40-54
Od -58
Do -48
20-35
-39
Poniżej 58
0-19
-
Upośledzenie w
stopniu
umiarkowanym
Upośledzenie w
stopniu
znacznym
Upośledzenie w
stopniu
głębokim
312
Imbecilitas
Głębsze
upośledzenie
313
314
idiota
Etiologia
Upośledzenie umysłowe nie jest traktowane jako choroba, lecz jako skutek działania różnych czynników patogennych. Jest to
stan nieodwracalny, który ma charakter kalectwa trwającego całe życie. Uwarunkowany jest polietiologiczne – różne mogą
być przyczyny zaburzeń i odmienna ich patogeneza (zmiany morfologiczne, biochemiczne i patofizjologiczne powstałe na
wskutek działania czynników patogennych).
Diagnostyka upośledzenia umysłowego
W badaniu diagnostycznym należy ustalić, od jak dawna obserwuje się wolne tempo rozwoju. czy dziecko przejawia postęp w
rozwoju czy stwierdza się cofane w rozwoju? czy dotyczy tio wybiórczo niektórych funkcji (opóźnienie parcjalne), czy
wszystkich funkcji intelektualnych (opóźnienie globalne)? Istotne jest określenie rozmiarów tego opóźnienia: czy dotyczy
tylko procesów intelektualnych czy także dojrzałości społecznej i zdolności uczenia się.
Dlatego tez do 3 r.ż. raczej nie formułuje się rozpoznania upośledzenia w stopniu lekkim, lecz mówi się o opóźnieniu rozwoju
umysłowego i zachowuje wielka ostrożność przy stawianiu diagnozy.
Diagnoza upośledzenia umysłowego powinna być rezultatem wszechstronnego badania prowadzonego przez zespół
specjalistów: psychologa, pedagoga, logopedę i lekarzy innych specjalności.
J. Kostrzewski i I.Wald wymieniają kryteria stosowane w diagnozowaniu upośledzeni umysłowego:
1) kryterium psychologiczne – ocena całej osobowości badanego i odróżnienia ogólnego upośledzenia umysłowego od
parcjalnych deficytów
2) kryterium ewolucyjne – to porównywanie poziomu rozwoju powyższych procesów, określenie ich wieku rozwoju,
ilorazu, np. percepcji wzrokowej, słuchowej, pamięci świeżej, rozumienia mowy itd.
3) kryterium społeczne – to stopień zaradności ogólnej, samodzielności uspołecznia, czyli zdolności do radzenia sobie w
sytuacjach życiowych i społecznych stosownie do wieku życia i środowiska społecznego
4) kryterium pedagogiczne – to ocena tempa nabywania wiadomości i umiejętności w toku nauczania, ich zasobów,
pomiar tempa uczenia się
5) kryterium lekarskie – to całokształt badań lekarskich i laboratoryjnych np. cytologicznych, biochemicznych
Wśród metod psychologicznych, które służą diagnozowaniu upośledzenia umysłowego, należy wymienić szczegółowy
wywiad kliniczny z rodzicami na temat dotychczasowego rozwoju psychomotorycznego dziecka (tempa, rytmu i dynamiki)
oraz warunków, w jakich się odbywał. Dane z wywiadu mogą być wskaźnikami stopnia upośledzenia i jego etiologii.
Wywiad, obserwacja, rozmowa z dzieckiem, analiza jego wytworów są podstawa do sformułowania hipotez odnośnie
upośledzenia umysłowego, stopnia i przyczyn. Dalsze badania psychologiczne za pomocą testów psychologicznych i
eksperymentów klinicznych pozwalają je potwierdzić. W toku badań należy tez ustalić, jakie możliwości uczenia się i dalszego
rozwoju ma dziecko (próba prognozy) oraz określić program wszechstronnej rehabilitacji (terapia).
Do oceny rozwoju umysłowego dzieci w wieku przedszkolnym w Polsce najczęściej używa się:
 Skali Stanford Binet, znanej pod nazwą Testu Inteligencji L.Termana - M.Merrill – do badania dzieci
podejrzanych o głębsze upośledzenie umysłowe
 Skali Inteligencji dla Dzieci D.Wechslera - do badania dzieci podejrzanych o upośledzenie umysłowe w stopniu
lekkim
Pierwszy jest kolejną wersją pierwszego na świecie testu inteligencji. Jego autorzy A.Binet i T.ASimon wprowadzili pojęcie
„wiek umysłowy”, czyli wiek inteligencji. Określano go jako poziom rozwoju umysłowego charakterystycznego dla osób w
tym wieku życia. Autorzy ci ustalili, jakie zadania potrafi wykonać np. 5 latek. W ten sposób można było określić wiek
inteligencji dziecka bez względu na rzeczywisty wiek życia. Porównywanie wieku inteligencji i wieku życia daje informacje o
opóźnieniu lub przyspieszeniu tempa rozwoju umysłowego. Jednak jest to wartość względna np. opóźnienie o 2 lata u dziecka
3-letniego będzie inne niż w przypadku dziecka 8-letniego. Dlatego bardziej precyzyjne jest obliczanie (lub odczytywanie z
tablic) ilorazu inteligencji, który jest wskaźnikiem sprawności intelektualnej. Dziecko, które osiąga wiek inteligencji równy
wiekowi życia, uzyskuje iloraz inteligencji 100. Iloraz powyżej tej wartości to przyspieszenie tempa rozwoju umysłowego,
poniżej – na opóźnienie.
Rozpoznanie upośledzenia umysłowego nie może się opierać wyłącznie na wyniku testu inteligencji, lecz musi mieć
charakter diagnozy klinicznej. Iloraz inteligencji określa aktualny stan sprawności intelektualne, a ważna jest także potencjalna
możliwość rozwoju dziecka.
L.S. Wygotski wskazał na konieczność oceny dwóch poziomów rozwoju umysłowego: aktualnego stanu i sfery
najbliższego rozwoju. Poznanie możliwości dziecka, gdy pracuje ono pod kierunkiem pokazuje, co niebawem będzie samo
potrafiło robić, a więc jego potencjalne możliwości.
J. Kostrzewski uważa za celowe, powracanie (po zakończeniu badania testowego) do zadań, których dziecko samo nie
rozwiązało. Jeśli dzięki pomocy psychologa np. naprowadzanie, wiek inteligencji dziecka wzrośnie do poziomu wieku życia,
należy wykluczyć upośledzenie umysłowe.
J. Kostrzewski namawia by stosować wielokrotnie badania kontrolne w celu śledzenia dynamiki rozwoju
intelektualnego, uwzględniać ocenę rozwoju funkcji psychomotorycznych warunkujących powodzenie szkolne, ocenę
poziomu zachowania przystosowawczego (np. skalą dojrzałości społecznej E.Dolla) oraz ocenę tempa uczenia się i stopnia
wyuczalności (np. za pomocą eksperymentu klinicznego),a także niektórych cech osobowości (np. dojrzałości emocjonalnej).
Tylko wszechstronna diagnoza może zapewnić trafne rozpoznanie upośledzenia umysłowego i być podstawą do
opracowania programu oddziaływania korekcyjno - wychowawczego.
Klasyfikacja stopni upośledzenie umysłowego

opóźnione w rozwoju i zaburzone w największym stopniu są czynności o najwyższej organizacji, czyli przede
wszystkim myślenie i mowa. Dlatego zdaniem H. Natowskiej zdarza się, że w przypadkach upośledzenia lżejszego stopnia
opóźnienia rozwoju mowy są pierwszym sygnałem nieprawidłowości rozwoju. W miarę wzrastania powiększa się różnica
między tymi dziećmi i ich prawidłowo rozwiniętymi rówieśnikami. Przypadki głębszego upośledzenia ujawniane są
wcześniej, już w wieku niemowlęcym i poniemowlęcym, ponieważ zwykle powiązane są z opóźnieniem rozwoju
ruchowego i słabym kontaktem emocjonalnym.

ogólna symptomologia niedorozwoju umysłowego:
– w rozwoju intelektualnym nie dochodzi do wytworzenia wyższych form myślenia pojęciowego i
abstrakcyjnego. Rozwój osiąga najwyżej poziom myślenia konkretnego
– mowa rozwija się ze znacznym opóźnieniem, słownik jest ubogi, długo utrzymują się agramatyzmy,
występują różne rodzaje wad wymowy
– opóźnienia rozwoju innych funkcji poznawczych: spostrzegania, pamięci, uwagi, mają różny stopień
głębokości. Zdarzają się dzieci o wybitnie dobrej pamięci maskującej niedobory myślenia. Dzięki temu
przyswajają sobie słownictwo, prawidłowości gramatyczne, lecz są zdolne jedynie do reprodukcji
przyswojonych treści. Zapamiętany materiał nie służy bowiem operacjom myślowym, nie prowadzi do
zrozumienia związków przyczynowo – skutkowych, do uogólniania. Dobra sprawność motoryczna i pamięć
wzrokowa pozwalają opanować przez naśladownictwo i ćwiczenia nawet złożone ciągi czynności. Dzieci te
nie są jednak zdolne do samodzielnego modyfikowania wyuczonych czynności
– dojrzałość społeczna w przypadku upośledzenia w stopniu lekkim i stymulującego oddziaływania środowiska
może osiągnąć stosunkowo wysoki poziom, dzięki czemu osoby te w wieku dojrzałym uzyskują względną
samodzielność i prawidłowo przystosowują się społecznie
– dzieci upośledzone umysłowo są bardzo zróżnicowane ze względu na rozwój sfery emocjonalnomotywacyjnej. Cechuje je mała zdolność do kontrolowania emocji, impulsywność, nieadekwatność siły i
rodzaju reakcji do działającego bodźca. W rozwoju emocjonalnym dochodzi do wykształcenia także uczuć o
charakterze społecznym. Emocje i uczucia przejawiane są głównie w związku z aktualnie przezywana
sytuacją, lecz u dzieci upośledzonych w stopniu lekkim może wytworzyć się uogólniony stan lękliwości i
reakcje nerwicowe
– właściwości neurodynamiczne wpływają na zachowanie dziecka: impulsywność i zmienność ich reakcji
emocjonalnych (np. dzieci pobudzone ruchowo i emocjonalne, skłonne do złości i agresji oraz dzieci
apatyczne, spowolniałe, bierne), na sztywność działania (np. trudność zmiany kierunku i rodzaju czynności),
stereotypy, ruchowe i perseweracje (np. dziecko kołysze się całym ciałem, uderza głową w ścianę).
+ tabela „symptomatologia stopni upośledzenia umysłowego” J. Kostrzewskiego
Trzeba pamiętać, że:
1. u dzieci o tym samym ilorazie inteligencji opóźnienie w rozwoju może mieć inny ciężar gatunkowy
2. przedziały ilorazów inteligencji są tak duże, że różnice między dziećmi z górnej i dolnej granicy przedziałów są
znaczne ze względu na dynamikę rozwoju i maksymalne możliwości (pułap rozwoju)
3. zaburzenia dynamiki procesów nerwowych o różnorodnym charakterze i nasileniu modyfikują obraz funkcjonowania
dziecka.
SYMPTOMATOLOGIA STOPNI UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO
Upośledzenie w stopniu lekkim
Upośledzenie w stopniu
umiarkowanym
Procesy instrumentalne
Procesy orientacyjne:
spostrzeganie
Sprawność spostrzegania
zasadniczo w normie. Wolny tok
spostrzegania. Spostrzeżenia
nieprecyzyjne, trudności z
wyróżnieniem istotnych
szczegółów. Zdarzają się
przypadki szczególnych uzdolnień
do muzyki i plastyki.
Obniżona sprawność spostrzegania.
Spostrzega cechy konkretne, nie
odróżnia cech ważnych.
Znacznie obniżona sprawności i
szybkość spostrzegania.
Spostrzeżenia niedokładne.
Trudności rozpoznawania
przedmiotów, wyodrębnienia
elementów całości.
Głęboko zubożona sprawność
spostrzegania. W niektórych
przypadkach nie udaje się wywołać
koncentracji wzroku na
przedmiocie. Reakcje głównie na
bodźce sygnalizujące pokarm.
Uwaga
Uwaga dowolna, dobrze
skoncentrowana na materiale
konkretnym. Krótko i słabo
koncentruje się na treściach
abstrakcyjnych, trudnych do
zrozumienia. Ograniczony zakres
uwagi.
Trudności z koncentrowaniem
uwagi dowolnej. Dobrze
koncentruje uwagę przy
wykonywaniu czynności prostych,
mechanicznych i na interesujących
przedmiotach. Dominuje uwaga
mimowolna.
Poważne trudności z koncentracja
uwagi. Koncentruje się na
przedmiotach służących
zaspokajaniu potrzeb lub
wyróżniających się, np.
zdecydowaną barwą. Uwaga
mimowolna, brak uwagi dowolnej.
W niektórych przypadkach brak
objawów koncentracji uwagi
mimowolnej.
Pamięć
Dobra pamięć mechaniczna, zdarzają się przypadki wybitne dobrej
„pamięci fotograficznej”
Słaba pamięć logiczna i dowolna.
Ograniczony zakres pamięci.
Uczenie się bez zrozumienia.
Bardzo wolne tempo uczenia się.
Wolne tempo uczenia. Zapamiętuje Potrafi zapamiętać proste piosenki
piosenki, wiersze.
i wiersze. Osoby dorosłe potrafią
powtórzyć zdanie (16-18 sylab), 5
cyfr.
Zapamiętywanie wybitnie
utrudnione. Zakres pamięci
znikomy, mała trwałość pamięci.
Potrafi zapamiętać najprostsze
układy ruchowe na rytmice. Osoby
dorosłe potrafią powtórzyć zdanie
(12 sylab), 4 cyfry, 3 proste
polecenia zapamiętać i wykonać.
Zapamiętywanie i uczenie się
zniesione lub widoczne jedynie w
opanowywaniu prostych reakcji
ruchowych, odszukiwaniu
schowanego przedmiotu.
Mowa
Opóźniony rozwój mowy,
pojedyncze wyrazy do 3 r.ż. zdania
w 5-6 r.ż. Trudności z
wypowiadaniem myśli,
formułowaniem wypowiedzi.
Agramatyzmy. Częste wady
wymowy. Mały zasób słownictwa.
Znacznie opóźniony rozwój mowy:
pojedyncze wyrazy ok. 5 r.ż.
Zdania ok. 7 r.ż. Używa prostych
zdań, liczne agramatyzmy.
Wymowa wadliwa, niewyraźna.
Ograniczony zasób słownictwa,
brak pojęć abstrakcyjnych.
Głębokie opóźnienie rozwoju
mowy: pojedyncze wyrazy w
wieku szkolnym. Często nie buduje
zdań, wypowiedzi monosylabami
lub jednym wyrazem. Niekiedy
używa zdań prostych. Nie
odmienia przez przypadki.
Wymowa bełkotliwa. Zasób
słownictwa minimalny.
Mowa niewykształcona,
opanowuje 2-3 wyrazy i rozumie
kilka prostych poleceń.
Procesy intelektualne: myślenie
Dominuje myślenie konkretno–
Słabo rozwinięte myślenie
Dominuje myślenie sensoryczno-
Nie wykształcone.
Stopnie
Upośledzenie w stopniu
znacznym
Upośledzenie w stopniu głębokim
obrazowe nad abstrakcyjnym
myśleniem pojęciowo–słownym.
Upośledzone abstrahowanie,
uogólnianie, porównywanie oraz
rozumowanie przyczynowoskutkowe, wnioskowanie i
tworzenie pojęć. Mała
samodzielność myślenia,
zwolnione tempo, mała płynność i
giętkość. Słaby krytycyzm,
ograniczona zdolność do
samokontroli. Dobrze definiuje
pojęcia konkretne, nie potrafi
podać definicji pojęć
abstrakcyjnych.
pojęciowo-słowne. Myślenie ma
charakter konkretno-obrazowy.
Upośledzone rozumowanie
przyczynowo-skutkowe. Bardzo
wolne tempo i sztywność myślenia.
Brak samodzielności, krytycyzmu,
zdolności do samokontroli. Pojęcia
definiuje poprzez opis przedmiotu i
materiału, z którego jest zrobiony
lub „przez użytek”.
motoryczne w działaniu głęboko
upośledzone myślenie pojęciowosłowne. Pojęcia definiuje „przez
użytek”.
Maksymalny poziom rozwoju
umysłowego
W wieku 15-21 lat osiąga wiek
inteligencji 8-12 lat
W wieku 15 lat osiąga wiek
inteligencji 7-8 lat
W wieku 8-10 lat osiąga wiek
inteligencji do 3 lat. Osoby dorosłe
nie przekraczają poziomu
intelektualnego dziecka w wieku 56 lat.
Procesy wykonawcze: motoryka
Opóźniony rozwój ruchowy:
siadanie w końcu 1 r.ż. Chodzenie
pod koniec 2 r.ż. Brak precyzji
ruchów ruchy słabo
skoordynowane. Pełny zakres
samoobsługi. Może opanować
czynności zawodowe i bardzo
dobrze je wykonywać.
Poważnie opóźniony rozwój
ruchowy: siadanie w 2 r.ż.,
chodzenie w 3 r.ż. Dość dobrze
radzi sobie z samoobsługą.
Wyuczalne w wykonywaniu
prostych czynności zawodowych,
pod nadzorem, obsługuje proste
urządzenia i maszyny. Ruchy mało
precyzyjne, niezgrabne. Wolne
tempo czynności ruchowych.
Głęboko opóźniony rozwój
ruchowy: siadanie i chodzenie
opanowuje w wieku
przedszkolnym. Może przyswoić
sobie ruchy niezbędne do
wykonywania prostych czynności
związanych z samoobsługą,
wymaga to dłuższego ćwiczenia.
Poważnie upośledzona motoryka
rąk.
Zdolne do opanowania chodzenia.
Ruchy automatyczne,
stereotypowe, które nie służą
wykonywaniu czynności.
Zdolne do okazywania uczuć,
przywiązania, choć wyraża je w
sposób prymitywny. Nie kontroluje
emocji i popędów. Mało
samodzielne, wymaga stałej
pomocy i kontroli. Realizuje proste
potrzeby nauczone, dba o higienę
osobistą.
Zdolne do wyrażania prostych
emocji. Najczęściej brak objawów
życia uczuciowego i przejawów
samodzielności. W wyniku
długotrwałego ćwiczenia można
nauczyć je sygnalizowania potrzeb
fizjologicznych.
Procesy ustosunkowań
Procesy emocjonalnomotywacyjne i dojrzałość
społeczna
Osłabiona kontrola emocji,
popędów, dążeń. Zdolne do uczuć
wyższych. Utrudnione
przystosowanie społeczne.
Niektóre dzieci osiągają znaczny
stopień uspołecznienia.
Ujawnia wrażliwość emocjonalną,
głębokie przywiązanie do
wychowawców. Słabo kontrolują
emocje, popędy i dążenia.
Maksymalny poziom dojrzałości
społecznej
17 lat
10 lat
7-8 lat
4 lata
Terapia. Nauka. Praca
Nauka
Praca
=
Przedszkole normalne.
Szkoła podstawowa specjalna (od
2 roku nauki), której program
obejmuje materiał pięciu klas
szkoły normalnej. Szkoła
zawodowa specjalna.
Przedszkole specjalne
Szkoła życia (elementy nauki
czytania, pisania, liczenia).
Przyuczanie do wykonywania
prostych czynności zawodowych.
Pracują w wyuczonym zawodzie w
zwykłych zakładach pracy lub w
zakładach pracy chronionej
Pracują pod nadzorem w zakładach
pracy chronionej
Szkoła życia (może nauczyć się
podpisywać oraz rozpoznawać i
pisać łatwe wyrazy). Uczą się
samoobsługi.
Wykonują proste czynności życia
codziennego i zawodowe pod
stałym nadzorem i z pomocą.
Dzieci zwolnione od obowiązku
szkolnego. Przebywają często w
zakładach specjalnych. Wymagają
stałej opieki i pielęgnacji.