otwórz

ROZWÓJ I FUNKCJONOWANIE SPOŁECZNE OSÓB Z
NIEPEŁNOSPRAWNOŚCIĄ INTELEKTUALNĄ. UJĘCIE PORÓWNAWCZE
CZTERECH STOPNI UPOŚLEDZENIA UMYSŁOWEGO.
Bożena Ciesielska
Definicja upośledzenia umysłowego.
Z analizy literatury dotyczącej upośledzenia umysłowego wynika, że występują dość
duże trudności w zdefiniowaniu tego pojęcia.
Zdaniem J. Doroszewskiej jest ono „skomplikowane w swych powiązaniach
biopsychospołecznych i to zarówno z powodu różnorodnych przyczyn, jakie leżą
u podstaw, jak i wielorakich objawów, a także ze względu na nieraz trudny do
przewidzenia jego dynamizm, a więc i prognozę”. Trudność wynika jeszcze z innego
faktu, gdyż jak twierdzi dalej autorka, upośledzenie jest do pewnego stopnia
koncepcją społeczną, zależną od zmiennego progu tolerancji społecznej.
W literaturze można spotkać definicje medyczne i behawioralne. Istnieje zgodny
pogląd, że upośledzenie umysłowe jest zespołem skutków rozmaitych w swej
etiologii stanów chorobowych i uszkodzeń układu nerwowego. Dla określenia tego
rodzaju odchylenia od normy, używa się także innych nazw, jak oligofrenia,
niedorozwój umysłowy czy też demencja (otępienie).
Upośledzenie umysłowe jest terminem nadrzędnym w stosunku do niedorozwoju
umysłowego (oligofrenii) i otępienia (demencji). Niedorozwój umysłowy – to te
przypadki upośledzenia umysłowego, które powstały we wczesnych okresach
rozwoju do 3 roku życia a zaburzenia funkcjonowania intelektualnego
i przystosowanego widoczne jest niemal od początku.
Natomiast otępienie jest to upośledzenie umysłowe powstałe po 3 roku życia. Ogólny
rozwój umysłowy przebiegał prawidłowo, a następnie w wyniku działania czynników
szkodliwych nastąpił rozpad pełnosprawnych funkcji intelektualnych z tendencją do
regresji.
W celu uporządkowania terminologii upośledzenia umysłowego Amerykańskie
Towarzystwo do Badań nad Upośledzeniem Umysłowym powołało specjalny komitet
ekspertów do badania problematyki upośledzenia. Towarzystwo uznało definicję
Hebera, który definiuje „niedorozwój umysłowy” – jako niższy niż przeciętny ogólny
poziom funkcjonowania intelektualnego. Upośledzenie to powstaje w okresie
rozwojowym i towarzyszą mu zaburzenia w zakresie dojrzewania, uczenia się
i przystosowania społecznego”.
Najszerzej o konsekwencjach niedorozwoju umysłowego mówi definicja K.Kirejczyka,
która opiera się na definicji Światowej Organizacji Zdrowia oraz J.Kostrzewskiego.
1.
Kirejczyk – uważa, że upośledzenie umysłowe „jest to niższy od przeciętnego
(co najmniej o dwaodchylenia standardowe) poziom funkcjonowania intelektualnego
o charakterze globalnym wraz z zaburzeniami w zakresie dojrzewania, uczenia się
przystosowania społecznego, spowodowany przez czynniki genetyczne i egzogenne
na podłożu względnie trwałych zmian w ośrodkowym układzie nerwowym”. Na
zaburzenia w zakresie funkcjonowania intelektualnego i przystosowania
społecznego, zwraca uwagę J. Kostrzewski – charakteryzując upośledzenie
umysłowe jako „stan charakteryzujący się istotnie niższym (o dwa odchylenia
standardowe) od przeciętnego ogólnym poziomemfunkcjonowania intelektualnego
i zachowania przystosowawczego”, gdzie „zachowanie przystosowawcze to
efektywne samodzielne i odpowiedzialne funkcjonowanie społeczne odpowiednie do
wieku i życia środowiska”. Wybitny polski rzecznik ludzi niepełnosprawnych.
2.
Hulek określa upośledzenie umysłowe jako „stan wynikający z niedorozwoju
i niedomagania ośrodkowego układu nerwowego”, przy czym podkreśla, że
„upośledzenie nie jest jednostką chorobowa, lecz raczej stanem umysłowym, który
często jest spowodowany jedną lub wieloma anomalimi”. H. Spionek niedorozwojem
umysłowym czyli upośledzeniem umysłowym nazywa „...ogólnezmniejszenie
możliwości rozwojowych, spowodowane bardzo wczesnymi, a jednocześnie
nieodwracalnymi zmianami patologicznymi w centralnym układzie nerwowym
dziecka”.
Z kolei M. Kościelska wyraża pogląd, że „upośledzenie umysłowe traktuje się nie jako
zaburzenie organiczne, ale psychologiczne: jako stan do którego się dochodzi w
rezultacie nieprawidłowego procesu rozwojowego”. Aktualna definicja niedorozwoju
umysłowego ustala, że „podstawową cechą upośledzenia umysłowego jest istotnie
niższy ogólny poziom funkcjonowania intelektualnego Kryterium A), który
współwystępuje przy znacznych ograniczeniach w zachowaniu przystosowawczym w
przynajmniej dwóch następujących obszarach zdolności: porozumiewanie się, troska
o siebie, tryb życia domowego, sprawności społeczno-interpersonalne, korzystanie
ze środków zabezpieczenia społecznego, kierowanie sobą, troska o zdrowie
i bezpieczeństwo, zdolności szkolne, sposób organizowania czasu wolnego i pracy
(kryterium B). Niedorozwój umysłowy ujawnia się przed 18 rokiem życia (kryterium
C). Reasumując niedorozwój umysłowy – zgodnie z tą definicją, jest szczególnym,
specyficznym stanem, w którego charakterystyce podstawowe są pojęcia:
•
możliwości (inteligencja, umiejętności przystosowawcze),
•
środowisko
•
funkcjonowanie.
Przyczyny upośledzenia umysłowego
Do czynników ryzyka zalicza się czynniki genetyczne oraz pojawiające się u matki
w trakcie ciąży infekcje, zaburzenia hormonalne, choroby przewlekłe, konflikt
serologiczny i niesprzyjające okoliczności biologiczne i społeczne, czyli warunki
w jakich przebywa matka. Oprócz wymienionych czynników wrodzonych
i dziedzicznych upośledzenie umysłowe spowodowane może być także
komplikacjami okołoporodowymi, np. urazami lub zatruciami, chorobami zakaźnymi,
które pojawiają się od czasu narodzenia do 3 roku życia.
Klasyfikacja upośledzenia umysłowego
Podstawą klasyfikacji upośledzenia umysłowego jest poziom rozwoju umysłowego
wyrażony za pomocą ilorazu inteligencji, a poszczególne stopnie upośledzenia
określona są przez porównanie uzyskanej liczby punktów do przyjętej średniej.
Zgodnie z Międzynarodową Klasyfikacją Chorób wyróżnia się:
•
stopień lekki upośledzenia umysłowego
•
stopień umiarkowany upośledzenia umysłowego
•
stopień znaczny upośledzenia umysłowego
•
stopień głęboki upośledzenia umysłowego
Upośledzenie umysłowe lekkie
Przy lekkim stopniu upośledzenia chory posługuje się językiem i rozumie, ale często
jego mowa jest opóźniona i dominują w niej treści abstrakcyjne. Jest zdolny do
funkcjonowania samodzielnego, w szczególności w czynnościach domowych.
Największe trudności dotyczą nauki i wysiłku intelektualnego. Pełne funkcjonowanie
społeczne i rodzinne zależy od ilorazu inteligencji chorych, często są w stanie
skończyć szkołę podstawową i podjąć pracę o charakterze fizycznym.
Upośledzenie umysłowe umiarkowane
Chorzy z umiarkowanym stopniem upośledzenia umysłowego posiadają ograniczoną
zdolność posługiwania się językiem, zwykle ma ona postać prostych konwersacji.
Samoobsługa i umiejętność sprawnego poruszania się jest także częściowo
ograniczona. W życiu dorosłym bardzo rzadko po odpowiedniej rehabilitacji
i usprawnianiu pacjenci są zdolni do podjęcia pracy i potrafią być niezależni.
Upośledzenie umysłowe znaczne
Chorzy z tej grupy charakteryzują się w porównaniu do dwóch poprzednich
trudnościami zarówno w mowie jak i poruszaniu się. Zdolność do pracy i osiągnięcia
niezależności jest bardzo trudna, a praktycznie niemożliwa. Często u chorych tych
występują deficyty w ośrodkowym układzie nerwowym i poważne wady fizyczne.
Upośledzenie umysłowe głębokie
Oprócz braku zdolności porozumiewania się, zwykle bardzo ograniczona jest też
zdolność poruszania się, występują problemy z kontrolą zwieraczy i obecne są
ciężkie wady neurologiczne i fizyczne, zwykle jest to padaczka, upośledzenia słuchu
lub wzroku. Niestety osoby z głębokim upośledzeniem umysłowym wymagają
całkowitej opieki przez całe swoje życie.
Orientacyjny poziom
zachowania
przystosowawczego
osób
niepełnosprawnych
intelektualnie.
Rozwój i funkcjonowanie społeczne
Wiek 3 lata i
powyżej: głęboki
Rozwój fizyczny: siedzi bez podpierania lub podciąga
się do pozycji pionowej; wyciąga rękę po przedmioty ;
dobrze chwyta wykorzystując kciuk; manipuluje
przedmiotami (bawi się butami albo stopami)
Funkcjonowanie społeczne: rozpoznaje znajome osoby i
nawiązuje z nimi kontakty o charakterze niewerbalnym
Wiek 3 lata: znaczny
Wiek 6 lat i
więcej: głęboki
Rozwój fizyczny: staje samodzielnie albo chodzi sam
bądź z pomocą, dość niezgrabnie (niestabilnie).
Funkcjonowanie społeczne: może reagować na bodźce
wywoływane przez innych ludzi, wg. przewidywalnych
wzorów; sygnalizuje potrzeby przez gesty i krzyki albo
wskazując na coś; bawi się w łatwe gry; uczestniczy w
prymitywnych zabawach o ograniczonej liczbie
interakcji; potrafi bawić się same zabawkami, ale tylko
przez kilka minut
Wiek 3
lata: umiarkowany
Wiek 6 lat: znaczny
Wiek 9 lat i
więcej: głęboki
Rozwój fizyczny: chodzi samodzielnie utrzymując
równowagę, umie podawać piłkę lub inne przedmioty
rzucając je innym, umie biegać i wspinać się na stopnie
schodów z pomocą opiekuna
Funkcjonowanie społeczne: bawi się z innymi przez
krótki okres czasu, często w postaci, tzw. zabawy
równoległej lub pod kontrolą opiekuna, rozpoznaje
innych, jest w stanie ujawnić swoje preferencje dla
niektórych osób w porównaniu z innymi (umie
zasygnalizować kogo lubi, a kogo nie)
Wiek 3 lata: lekki
Wiek 6 lat: umiarkowany
Wiek 9 lat: znaczny
Wiek 12 lat i
więcej: głęboki
Rozwój fizyczny: może wchodzić i schodzić ze schodów,
ale używając jednocześnie, w tej samej chwili dwóch
stóp (a nie naprzemiennie, dostawiając stopy, jako to
zwykle się robi wchodząc po schodach), może biegać
lub skakać, może stawać na jednej nodze, może
podawać piłkę innym, przenosić przedmioty,
rozwiązywać proste łamigłówki, zagadki, puzzle bez
pomocy (bardzo proste układanki)
Funkcjonowanie społeczne: może brać udział w
prostych zabawach, zwykle bawiąc się tylko z jedną lub
co najwyżej dwiema osobami. Gdy bawi się z więcej niż
dwiema osobami, to zabawa musi być kierowana przez
osobę dorosłą. Potrafi odróżniać ludzi, z którymi lubi i
nie lubi się bawić.
6 lat: lekki
9 lat: umiarkowany
12 lat i więcej: znaczny
15 lat i powyżej: głęboki
Rozwój fizyczny: umie skakać (na jednej nodze) i
podskakiwać, wchodzić po schodach stawiając stopy
naprzemiennie; jeździ na rowerku trójkołowym lub
rowerze gdy ma ponad 8 lat; potrafi wchodzić na drzewa
lub chodzić po linie; bierze udział w zabawach
tanecznych, może rzucać piłką i trafiać do celu.
Funkcjonowanie społeczne: uczestniczy w zajęciach
grupowych i prostych grach zespołowych; współpracuje
z innymi biorąc udział w prostych zabawach (w dom, w
sklep) oraz uczestniczy w zajęciach artystycznych (teatr,
taniec, zajęcia plastyczne).
9 lat: lekki
Rozwój fizyczny: potrafi biegać, skakać, podskakiwać,
12 lat: umiarkowany
15 lat i więcej: znaczny
12 lat: lekki
15 lat i więcej:
umiarkowany
15 lat i dorośli: lekki
UWAGA: jednostki, które
w sposób rutynowy
wykonują czynności na
wyższych poziomach
tańczyć, jeździć na łyżwach, lub sankach i skakać na
skakance. Może wchodzić i schodzić po schodach na
przemian stawiając stopy. Potrafi rzucać piłką do celu.
Funkcjonowanie społeczne: może uczestniczyć w
zajęciach grupowych spontanicznie, może brać udział w
prostych grach zespołowych na zasadach
współzawodnictwa (zawodów): przeciąganie liny,
ściganie się. Jest zdolne do zawierania przyjaźni i
utrzymywania jej przez tygodnie lub miesiące.
Aktywność ekonomiczna: Jest zdolne do zrobienia
prostych zakupów posługując się kartką zawierającą
listę produktów do kupienia, zdaje sobie sprawę z tego,
że pieniądze mają wartość, ale nie wie jak z nich
korzystać, z wyjątkiem automatów na monety.
Codzienne obowiązki: umie przygotowywać proste
posiłki (kanapki), pomaga przy wykonywaniu prostych
zadań codziennych (ścielenie łóżka, zamiatanie,
odkurzanie). Potrafi nakrywać do stołu i sprzątać z
niego.
Zdolność do kierowania sobą: umie zapytać się, czy jest
dla niego dostępna jakaś praca, może koncentrować
uwagę na zadaniu przez 10 minut lub dłużej, stara się
być posłusznym i wykonywać powierzane obowiązki.
Rozwój fizyczny: dobra kontrola własnego ciała, dobra
zarówno mała, jak i duża motoryka. Funkcjonowanie
społeczne: może współpracować lub współzawodniczyć
z innymi
Aktywność ekonomiczna: można go wysłać na zakupy
po kilka artykułów spożywczych, bez kartki, umie zrobić
mniejsze zakupy, jest w stanie zliczyć drobne pieniądze.
Codzienne zajęcia: potrafi wykonywać proste codzienne
domowe obowiązki takie jak: ścieranie kurzu,
wyrzucanie śmieci, mycie naczyń. Potrafi
przygotowywać proste posiłki wymagające mieszania
kilku składników.
Zdolność do kierowanie sobą: Może inicjować
większość własnych czynności. Koncentruje uwagę na
zadaniach przez 15 do 20 min. i dłużej. Może sumiennie
wykonywać większość przyjmowanych na siebie
obowiązków.
Rozwój fizyczny: jest w stanie z łatwością
przemieszczać się i orientować w swoim rodzinnym
mieście (lub w najbliższym sąsiedztwie w dużym
mieście), na terenie szkoły lub jakiejś instytucji, nie
może wyjeżdżać sam do innych miast, bez pomocy.
kompetencji w zakresie
zachowania
przystosowawczego niż
zilustrowano na tym
modelu, nie powinny być
uznawane za defektywne
w zakresie zachowania
przystosowawczego,
ponieważ z założenia
jednostka nie jest
upośledzona, o ile nie
wykazuje znaczącego
deficytu w zakresie
mierzonej inteligencji i
zachowania
przystosowawczego; te
osoby, które funkcjonują
na wyższych poziomach
niż zilustrowano tutaj, nie
mogą być uznawane za
upośledzone)
Umie jeździć na rowerze, na nartach, łyżwach, skakać
na trampolinie lub na innych przyrządach
gimnastycznych, które wymagają dobrej koordynacji.
Funkcjonowanie społeczne: wchodzi w interakcje na
zasadzie współpracy i współzawodnictwa z innymi,
inicjuje niektóre grupowe zajęcia, początkowo realizując
cele w przestrzeni społecznej lub cele związane ze sferą
emocjonalną. Może przynależeć do lokalnej grupy
rekreacyjnej lub wyznaniowej, ale nie do organizacji o
charakterze obywatelskim lub do grup osób szczególnie
wykształconych (np. klub fotograficzny, klub dobrej
książki). Jest w stanie czerpać radość z rekreacji, grając
w kręgle, tańcząc, oglądając telewizję, grając w
warcaby, ale nie jest kompetentny w zakresie takich
czynności rekreacyjnych jak: tenis, żeglarstwo, gra w
brydża, gra na pianinie, gra w szachy, ani też w takich
zajęciach podejmowanych w czasie wolnym, które
wymagają szybkiego, rozważnego lub kompleksowego
planowania, pociągającego za sobą zdolność do
przewidywania z uwzględnieniem wielu różnorodnych
aspektów
Aktywność ekonomiczna: może pójść do kilku sklepów,
aby nabyć kilka artykułów, bez pomocy kartki z listą
produktów, które ma kupić. Jest w stanie właściwie
rozmienić pieniądze, ale nie jest w stanie korzystać z
usług bankowych czy też innych instytucji finansowych.
Może zarabiać na życie, ale ma problem z
gospodarowaniem pieniędzmi bez kontroli opiekuna.
Zdolność do kierowania sobą: zapoczątkowuje sam/a
większość działań i czynności. Jest w stanie
koncentrować się na wykonywanym zadaniu przez
okres od 15 do 20 min.; jest dokładny, skrupulatny w
pracy. Przyjmuje dużą odpowiedzialność, ale wymaga
porady i kontroli w odniesieniu do zadań, które dotyczą
dbałości o zdrowie, dbałości o innych czy też złożonych
czynności zawodowych.
Bożena CiesielskaSzkoła Podstawowa w Żabnicy
Bibliografia:
1.
Bilikiewicz, Psychiatria, Wyd. Lekarskie PZWL, Warszawa 2009
2.
Doroszewska, Pedagogika specjalna t.1., wyd. Zakład Narodowy im. Ossolińskich, Warszawa 1989
3.
Borzyszkowska, Oligofrenopedagogika, PWN, Łódź 1985.
4.
Hulek, Pedagogika rewalidacyjna, PWN, Warszawa 1977.
5.
Kirejczyk, Upośledzenie umysłowe-Pedagogika, PWN, Warszawa 1981.
6.
Kirejczyk, Oligofrenopedagogika, WSPS, Warszawa 1978.
7.
Kosakowski, Społeczne przystosowanie dziecka lekko upośledzonego umysłowo,
8.
Kościelska, Oblicza upośledzenia, PWN, Warszawa 1995.
9.
Spionek, Psychologiczna analiza trudności i niepowodzeń szkolnych, Warszawa 1970.
10.
Marek-Ruka, Umiejętność cichego czytania (...), Warszawa 1978.