Polityka rynku pracy na tle zjawisk migracyjnych zasobów pracy

Artykuł pochodzi z publikacji: Czowiek i organizacja XXI wieku,
(Red.) W. Harasim, Wyższa Szkoła Promocji, Warszawa 2013
Polityka rynku pracy na tle zjawisk
migracyjnych zasobów pracy
Piotr Lewicki
Abstrakt
Artykuł podejmuje tematykę funkcjonowania rynku pracy oraz
związaną z nią politykę rynku pracy na tle intensyfikacji zjawisk
migracyjnych zasobów pracy. Autor prowadzi analizę literatury
przedmiotu i podejmuje próbę wskazania kierunku wpływu migracji na sytuację rynku pracy, wskazując jej znaczenie w jego stabilizacji, czyli ograniczania bezrobocia.
Słowa kluczowe: polityka rynku pracy, migracja, bezrobocie
Labour market policy against the effects of labor
migration - Abstract
The article is dedicated to the problem of labor market theories
and it politics, facing the increasing international migration process. It
reviews the existing literature on the economic determinants of international migration and impact on situation on labor market. Author of
the article brings to light problems of international migration in theories
and shows that international migration is key factor lowering the level
of unemployment on labor market.
Keywords: labor market politics, migration, unemployment
161
1. Wstęp
Postępujące procesy globalizacyjne oraz zmniejszające się
bariery komunikacyjne i informacyjne prowadzą do nasilających
się zjawisk migracji zarobkowej. W maju 2004 roku Polska stała się
pełnoprawnym członkiem Unii Europejskiej. Otworzyło to przed
obywatelami naszego kraju wspólny unijny rynek pracy, a co za
tym idzie ułatwioną migrację zarobkową. Coraz więcej młodych
Polaków otwarcie deklaruje chęć opuszczenia Polski i poszukiwania zatrudnienia w krajach należących do Unii Europejskiej. Także
coraz większa liczba ludzi w wieku powyżej trzydziestego roku
życia odważniej zgłasza zainteresowanie podjęciem zatrudnienia na
zachodzie Europy.
Celem artykułu jest przedstawienie problematyki migracji
zarobkowej Polaków w kontekście wstąpienia Polski do struktur
Unii Europejskiej, który jest tematem budzącym zainteresowanie
wśród polskich naukowców, jak również praktyków zarządzania
i rozwoju kapitału ludzkiego.
2. Migracja na tle teorii opisujących
funkcjonowanie rynków pracy.
Zainteresowanie teoretyków rynków pracy skupia się głównie
na badaniu związku mobilności pracowników z występującą sytuacją
na rynkach pracy i występowaniem nierównowagi pomiędzy popytem
i podażą na pracę, czyli najsilniej dolegliwym społecznie skutkiem jej
występowania, jakim jest bezrobocie. Wątki dotyczące uwarunkowań
ruchliwości pracowniczej, jej ograniczeń i wynikających stąd konsekwencji dla tworzenia i utrwalania bezrobocia zostały podjęte w teoriach zajmujących się zagadnieniami postępowania podmiotów rynku
pracy.1
Neoklasyczne teorie rynku pracy wskazują na funkcjonowanie
dwóch zasadniczych problemów badawczych rynku pracy: samego
mechanizmu jego funkcjonowania oraz natury zachowań jednostki,
jako uczestnika transakcji kupna-sprzedaży. Zgodnie z założeniem
tradycyjnej teorii neoklasycznej rynku pracy, funkcjonuje on jako jedE. Kwiatkowski, Neoklasyczne teorie zatrudnienia, Tradycja i współczesność, Instytut Pracy i
Spraw Socjalnych, Warszawa 1988, s. 18.
1
162
norodna i zunifikowana całość (homogeniczna), w której alokacja siły
roboczej określana jest mechanizmem cenowym. Wskazany w teorii
neoklasycznej model funkcjonowania gospodarki oczywiście nie oddaje w pełni rzeczywistości, gdyż w rzeczywistej gospodarce trudno jest
mówić o doskonale konkurencyjnym rynku pracy. Rynku, na którym
tylko za pomocą działania mechanizmu zmiany wynagrodzeń można
ustalić stan równowagi, a co za tym idzie pełnego zatrudnienia. Jako
kluczowy czynnik destabilizujący rynek pracy wskazywano problemy
związane z występowaniem niewystarczającej mobilności pracowników. Zwolennicy neoklasycznej teorii zatrudnienia przyjmowali, że
w celu zmniejszenia nierównowagi rynku pracy, konieczne jest wspieranie mobilności pracobiorców.
Koncepcje segmentacyjne rynku pracy, w odróżnieniu od teorii
neoklasycznych, przyjęły założenie o jego wewnętrznym zróżnicowaniu (heterogeniczności). Podstawową ideę koncepcji segmentacyjnej
stanowi przeświadczenie, że dostęp do niektórych segmentów rynku
pracy jest ograniczony. Ograniczony w tym sensie, że więcej ludzi
chce podjąć w nich pracę, niż oferuje się tam wolnych miejsc pracy.2
Może więc dojść do sytuacji, kiedy wśród chętnych do zatrudnienia
będą tworzyć się kolejki do miejsc pracy złożonych z bezrobotnych
albo pracujących gdzie indziej, albo wreszcie jednych i drugich.3 Rozgraniczenie rynków częściowych przeprowadzone zostało na gruncie
występowania mniej lub bardziej sformalizowanych kryteriów i warunków dostępu do nich. Powyższe kryteria i warunki dostępu określają
stopień powiązania danego segmentu z innymi. Im są one wyraźniejsze,
tym odleglejsze stają się rynki. Determinanty te wyznaczają w praktyce dopuszczalną skalę mobilności i substytucyjności siły roboczej,
a bariery mobilności nie są sztywne. Pracobiorcy są w stanie zmieniać
swą niekorzystną pozycję i jak się okazało w toku dalszych badań,
zmieniają ją.4
Koncepcja tradycyjnego (statycznego) podziału rynku pracy
nie zakłada funkcjonowania różnych zasad działania poszczególnych
części rynków pracy w zakresie mechanizmów alokacyjnych i wyrówE. Kryńska (red.), Mobilność zasobów pracy - analiza i metody stymulacji, Instytut Pracy i Spraw
Socjalnych, Warszawa 2000, s. 15.
3
W. Darity Jr. (red.), Labor Economics: Problems In Analyzing Labor Markets, Kluwer Academic
Publishers, Recent Economic Thought Series, Boston 1993, s. 144.
4
F. WiIkinson (red.), Dynamics of Labour Market Segmentation, Academic Press, New York
1981, s. 26.
2
163
nywania podaży i popytu pracowników. Jako podstawowy regulator
rynku wskazano mechanizm czysto płacowy, a kategorię różnicującą
rynek pracy stanowi przestrzeń geograficzna. Pozwala ona na wyodrębnienie regionalnych i lokalnych rynków pracy, a mobilność pracowników między tymi obszarami w praktyce jest niewielka. Istniejące
ograniczenia znajdują swoje źródło w wysokich kosztach przemieszczania się i niechęci jednostki do zmiany swojego miejsca zamieszkania. Przestrzeń geograficzna stanowi barierę mobilności i powoduje, że
wynikające z niej procesy migracji nie są wystarczająco elastyczne, by
skutecznie dopasować popyt i podaż pracy w skali krajowego rynku
pracy. W celu zmniejszenia nierównowagi pomiędzy popytem a podażą
na pracę konieczne jest wspieranie mobilności i konsekwentne obniżanie kosztów migracji pracobiorców. W tym celu należy rozwijać sieci
komunikacji, obniżać koszty paliw oraz inne koszty związane z utrzymaniem indywidualnych środków transportu pracowników.
Początek lat 60. XX wieku zrodził teorię human capital. Wyrosła
ona na gruncie poszukiwań przyczyn większego obciążenia ryzykiem
bezrobocia mieszkańców biedniejszych regionów Stanów Zjednoczonych Ameryki w stosunku do mieszkańców bogatszych regionów.
Wyniki przeprowadzonych prac badawczych wskazały, że główny
problem funkcjonowania rynków pracy stanowi zróżnicowanie zmiennych human capital poszczególnych pracowników. Zaobserwowano,
że podstawową przyczyną niemożności uzyskania zatrudnienia jest
niedoinwestowanie indywidualnego human capital w postaci poziomu
wykształcenia, kwalifikacji zawodowych, umiejętności i doświadczenia zawodowego do wymagań pracodawców. Teoria human capital
konsekwentnie utrzymuje neoklasyczne założenia o racjonalnym
postępowaniu podmiotów pracy, a więc pracobiorcy, dążąc do uzyskania atrakcyjnego zatrudnienia, gotowi są podejmować trud podnoszenia
kwalifikacji zawodowych. W celu efektywnego dopasowania indywidualnych zmiennych human capital i podejmowania odpowiadającego
pracobiorcom zatrudnienia, istotnym staje się rozwijanie i wspieranie
procesów migracji.
Teoria podziału rynku pracy B. Lutza i W. Sengenberga osadzona
została z jednej strony w tradycji amerykańskich instytucjonalistów,
którzy dzielili rynek pracy na subrynki. Z drugiej zaś strony w dorobku teorii human capital, co miało wspomagać i wzbogacać prowadzone analizy. Teoria human capital zakładała, że jednostki gotowe
164
są podejmować działania zmierzające do podnoszenia kwalifikacji
zawodowych, poziomu wykształcenia, umiejętności i doświadczenia
zawodowego w celu uzyskania atrakcyjnego zatrudnienia. Nakłady te
wpływają na popyt i podaż pracy, zmieniają układ interesów partnerów
na rynku, a więc kształtują silnie z nimi związane procesy instytucjonalizacji.5 Pracobiorcy poszczególnych części rynków charakteryzują
się dużą mobilnością, zdolnością dostosowania swoich umiejętności
do aktualnych potrzeb rynku, a więc są w stanie przystosować się do
występujących nadwyżek podaży lub popytu na siłę roboczą. Podejmowanie prób ograniczenia mobilności pracowników prowadzi do
zachwiania równowagi rynku pracy, a co za tym idzie do występowania
bezrobocia.
Pojawiające się w latach 70. i 80. XX wieku zjawiska inflacyjne
spowodowały zanik zainteresowania metodami regulacji rynku opartymi na teorii Keynsa i powrót do teorii neoklasycznych. Odwołaniem
do nich stała się teoria naturalnej stopy bezrobocia, Miltona Friedmana
i Edmunda P. Phelps’a. Fundament teorii stanowi twierdzenie, że przy
zachowaniu swobodnych mechanizmów funkcjonowania rynków, ustala się równowaga popytu i podaży na pracę. Jednakże w teoriach neoklasycznych stan równowagi oznaczał brak bezrobocia a w teorii naturalnej
stopy bezrobocia, dopuszcza się jego występowanie. Bezrobocie byłoby równe zeru, gdyby rynek pracy funkcjonował zgodnie z założeniami
konkurencji doskonałej. Natomiast w rzeczywistości bezrobocie naturalne występuje, gdyż brak jest dokładnej informacji o wolnych miejscach pracy i wolnej sile roboczej, a sami pracownicy nie są wystarczająco mobilni. Ograniczenie naturalnego bezrobocia polega na oddziaływaniu na czynniki kształtujące go. Należy zwiększyć dostęp do informacji, rozbudowywać pośrednictwo i poradnictwo zawodowe, ograniczyć zasiłki dla bezrobotnych i przywileje związków zawodowych,
a przede wszystkim oddziaływać na wzrost mobilności pracobiorców.
Mikroekonomicznym rozwinięciem makroekonomicznych rozważań prowadzonych przez E. S. Phelpsa i M. Friedmana w ramach
teorii naturalnej stopy bezrobocia stanowi tzw. „nowa mikroekonomia”.6 W ramach „nowej mikroekonomii” zrezygnowano z jednego
z założeń konkurencji doskonałej, a mianowicie z założenia o pełB. Lutz, W. Sengenberger, Arbeitsmarktstrukturen und offentliche Arbeitsmarktpolitik, Verlag O.
Schwartz, Gottingen 1974, s. 49.
6
Szerzej na ten temat [w]: E. S Phelps. (red.), Microeconomic Foundations of Employment and
inflation Theory, W. W. Norton and Co., Inc., New York 1970.
5
165
nej informacji dostępnej obu stronom transakcji kupna – sprzedaży.
W teorii poszukiwań na rynku pracy gospodarkę można porównać
do zbioru wysp, które reprezentują segmenty rynku pracy. Dla ich
mieszkańców, poszukujących pracy, najważniejszym zajęciem staje
się pozyskanie informacji o sytuacji na innych wyspach, segmentach rynku.7 Koszty i czas poświęcony na poszukiwanie informacji
i przemieszczanie się, a w konsekwencji skala bezrobocia świadczą,
jak skuteczny jest przepływ informacji i pracowników między segmentami rynku pracy.
W powyższych teoriach opisujących zasady funkcjonowania
rynku pracy procesy mobilności siły roboczej są tymi, które warunkują
zachodzenie stanu równowagi. W każdej z teorii położono wyraźny
nacisk na fakt, że w rzeczywistości nie jest on jednorodny. Jest złożony z różnorako definiowanych składników częściowych. Przytoczone
teorie różnią się od siebie przede wszystkim w odniesieniu do prezentowanych przez siebie zasad. Wyraźne różnice widać przede wszystkim
w podejściu do kształtowania się cen siły roboczej jako podstawowego
mechanizmu mającego na celu doprowadzenie do stanu równowagi.
Podsumowując, można zauważyć, że uznają one jego działanie na
wszystkich rynkach częściowych bądź też jedynie na niektórych. Tak
więc zakładają one, że procesy zachodzące na rynku pracy można opisać dzięki zmianom stanów rynków częściowych oraz strumieni ruchu
siły roboczej między nimi. W odniesieniu do sytuacji dotyczącej rynku
globalnego należy zauważyć, że funkcjonuje on poprawnie wówczas,
gdy przebieg procesów mobilności pracowników jest w stanie doprowadzać do zniesienia powstających nierównowag w odniesieniu do
rynków częściowych.
Zwolennicy tezy o strukturalnych przyczynach bezrobocia wskazują na występowanie konieczności zastosowania środków mających
za zadanie stymulowanie procesów mobilność przestrzennej oraz
zawodowej siły pracowników, a ponadto stworzenie systemów dających możliwości podwyższania i dostosowywania posiadanych przez
pracowników kwalifikacji zawodowych do aktualnych potrzeb rynku
pracy.8 Chodzi o dokonanie modyfikacji uwzględniającej występujące
niedoskonałości w procesach funkcjonowania wspomnianych struktur,
jak brak dostatecznej elastyczności pracobiorców i pracodawców,
E. Kryńska (red.), Mobilność zasobów pracy – analiza i metody stymulacji, Instytut Pracy i
Spraw Socjalnych, Warszawa 2000, s. 38.
8
E. Kwiatkowski, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa 2002, s. 71.
7
166
występująca sztywność wynagrodzeń, istnienie wyraźnych kosztów
mobilności pracowników, które są ponoszone nie tylko przez pracobiorców, ale również przez pracodawców. Należy wspomnieć również
o niedoskonałości informacji, jak i nieustannie zachodzących procesach jej przyswajania. Rozważania teoretyczne stały się fundamentem
do podjęcia działań, które mają na celu przede wszystkim doprowadzenie do wzmożenia przestrzennej i zawodowej mobilności pracowników. Ponadto do efektywnego rozbudowywania istniejących systemów
pośrednictwa pracy i poradnictwa zawodowego oraz do stworzenia
wymiernych ułatwień dla przedsiębiorców inwestujących w regionach
słabiej rozwiniętych gospodarczo.
3. Migracja jako wieloaspektowe zjawisko
w ekonomii.
Pojęcie migracji wywodzi się od łacińskiego słowa migrare, które
to słowo w naukach społecznych oznacza wędrówkę lub przenoszenie
się w nowe miejsce.9 Określa ono proces zmiany miejsca zamieszkania
na stałe lub na pewien okres. Zmiana miejsca zamieszkania może być
determinowana czynnikami wynikającymi z warunków wykonywanej
pracy, chęci nauki, utrzymywania kontaktów rodzinnych, rozrywką
oraz z konieczności ucieczki przed zagrożeniami. Dzieje ludzkości od
zawsze związane są z przebiegiem procesów migracyjnych, a jedną
z ich głównych przyczyn zawsze pozostawało dążenie do poprawy
warunków bytu.
Migracja jako pojęcie obejmuje dwa główne procesy. Pierwszym
jest napływ ludności do innego kraju, regionu lub obszaru, nazywany
imigracją. Drugi zaś to odpływ ludności zwany emigracją. Region
opuszczony nazywany jest miejscem pochodzenia emigranta, natomiast jego nowe miejsce pobytu określane jest mianem osiedlenia lub
też przeznaczeniem emigranta.
Istniejące definicje migracji obejmują różnego rodzaju dalsze
elementy, które to z naciskiem eksponują specyficzne aspekty definiowanego procesu, jak np.:
•
odległości między miejscem pochodzenia a miejscem docelowym,
9
Encyklopedia Powszechna PWN, Wydanie trzecie, PWN, Warszawa 1985, s. 102.
167
•
adaptacyjny – zwraca uwagę na problemy przystosowania
(psychicznego, obyczajowego) do nowego społeczeństwa,
•
czasu trwania – zwraca uwagę na trwałość bądź przejściowość
zmiany miejsca zamieszkania oraz zmiany środowiska społecznego.
W teorii formułuje się możliwie pojemne definicje migracji, które
starają się obejmować wskazane zagadnienia. Przykładem może być
jej ogólna definicja stworzona przez Annette Treibela, która zakłada,
że: migracja to na pewien okres, względnie na trwałe, zmiana miejsca
pobytu jednej lub kilku osób, a więc przeniesienie się do innego społeczeństwa, w inny region.10 Migracja obejmuje różnorodne motywy
wyjazdu: zarobkowe, rodzinne, polityczne.11 Jest tu mowa o relatywnie
trwałym pobycie w nowym regionie bądź społeczeństwie.12 Nie bierze
się pod uwagę krótkiego pobytu w celach turystycznych.
Skutki spowodowane przez migracje można poddawać analizie
z wielu punktów widzenia. Z punktu widzenia kosztów oraz korzyści,
a także z perspektywy migranta i jego rodziny.13 Ponadto mieszkańców
miasta oraz kraju, tak wysyłającego, jak i przyjmującego jednostki.
Współczesne trendy w ocenie procesów migracyjnych dążą do uogólnień w zakresie rozpoznania zarówno kosztów, jak również korzyści
płynących z występowania procesów migracyjnych.14
Migracje są skomplikowanym procesem polegającym na zmianie sposobu życia jednostek. Imigranci, znajdując się w nowym środowisku zwykle poddawani są trudnym i długotrwałym procesom
adaptacyjnym.15 Są oni zdani na poznawanie obcych tradycji i obyczajów. Często napotykają na swojej drodze nieznane sobie wartości
i normy społeczne.16 Asymilacja w nowym środowisku oraz integracja w trudnym okresie przystosowawczym może powodować tzw.
A. Treibel, Migration In modern Gesellschaften, Soziale Folgen von Einwanderung, Gastarbait
und Flucht, Juventa Verlag, Munchen 1990, s. 21.
11
P. Kaczmarczyk, W. Łukowski, Polscy pracownicy na rynku Unii Europejskiej, wyd. Scholar,
Warszawa 2004, s. 82.
12
P. Kaczmarczyk, Migracje zarobkowe Polaków w dobie przemian, WUW, Warszawa 2005, s.
19.
13
U. Huber, Vom Brain Drain zum Brain Gain. Die Auswirkungen der Migration von Hochqualifizierten auf Aufgabe - und Aufnahmelaender, Friedrich Ebert-Stiftung, Bonn 2003, s. 77.
14
T. Hagen, Do fixed-term contracts increase the long-term employment opportunities of the
unemployed?, ZEW Discussion Paper 2003, nr 49, s. 22.
15
Esser H., „Aspekte der Wanderungssoziologie”, Darmstadt 1980, s. 67.
16
Becker G., Human Capital, National Bureau of Economic Research, New York 1975, s. 68.
10
168
koszty psychiczne.17 Procesy migracyjne ludzi młodych pociągają za
sobą korzyści nie tylko natury finansowej, ale również o charakterze
poznawczym.
Teoria korzyści netto Michaela Todaro stanowi jedno z bardziej
syntetycznych ujęć dwóch stron efektów migracyjnych. Badacz zakłada, że migracja jest wyrazem indywidualnej i racjonalnej decyzji. Jednostka jest motywowana do wyjazdu wizją poprawy poziomu swojego
życia.18 Decyzja o podjęciu migracji zapada w chwili, gdy kalkulacja
potencjalnych kosztów oraz korzyści wynikających z jej podjęcia
prowadzi do dodatniego salda rachunku.19 Analizie poddane zostają
nie tylko korzyści, wynikające z możliwości osiągnięcia dobrobytu,
ale również koszty, te bezpośrednie, jak również alternatywne, jak
np. utracone korzyści wynikające z zaniechania podjęcia migracji.20
Migrant wyjedzie tam, gdzie zysk netto z migracji jest największy.21
Należy zauważyć, że niewiele publikacji zawiera głębszą analizę efektów migracji.22
Bilans kosztów oraz korzyści wynikających z migracji jest istotną
przesłanką nie tylko w sferze podejmowania decyzji migracyjnych,
ale również oceny samych efektów owego procesu w sensie ex post.
W Polsce, tradycyjnym kraju emigracji, poznanie motywacji oraz
efektów tego procesu wzbudza szczególne zainteresowanie, zarówno
społeczne, jak i polityczne.
4. Migracja szansą, czy zagrożeniem dla
gospodarki?
Podstawowym czynnikiem mającym wpływ na wzrost zainteresowania procesami migracyjnymi jest przebiegająca transformacja
Han J. C. Y, International Business: The Challenges of Global Business, Prentice Hall 2007,
s. 196-197.
18
M. P. Todaro, and J. Harris, “Urban Job Expansion, Induced Migration and Rising Unemployment: a Formulation and Simplified Empirical Test for LDCs”, Journal of Development Economics 1969, s. 138-148.
19
Zob. M. Bednarski, L. Machol-Zajda, Wpływ techniki elektronicznej (Informacyjnej) na lokalne
rynki pracy, [w:] R. Cz. Horodeński (red.), Rynek Pracy w Polsce na progu XXI wieku. Aspekty
Makroekonomiczne i Regionalne, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2003, s. 63.
20
S. Borkowska, Zarządzanie zasobami pracy. W poszukiwaniu nowej opcji, „Zarządzanie zasobami ludzkimi” nr la, Warszawa 2001, s. 43.
21
P. Kaczmarczyk, Mobilność i migracje w dobie transformacji, wyzwania metodologiczne, Wydawnictwo Naukowe Scholar, Warszawa 2012, s. 68.
22
E. Hoenekopp, Labor Migration to Germany from Central and eastern Europe - Old and New
Trends, IAB Labor Market Research Topics” No 23, Nuremberg 1997, s. 44.
17
169
polskiego systemu gospodarczego oraz politycznego. Otwarcie krajów na świat i rozwój technik informatycznych powoduje zmianę
w zachowaniach ich obywateli.23 Przebiegająca integracja z krajami
Unii Europejskiej, poprzedzona akcesją, powoduje dodatkowy wzrost
zainteresowania krajów przyjmujących pracowników z Polski.
Wzmożone zainteresowanie procesami migracyjnymi prowadzi
do stawiania nowych pytań oraz do formułowania innych hipotez
badawczych w kontekście zachodzących procesów integrujących Europę. Poza tym koszty oraz korzyści płynące z migracji dotyczą nie tylko
jednostek. Również rodziny poddane są podobnym procesom. Osoby
podejmujące decyzję o wyjeździe nie funkcjonują w izolacji, stają się
bardziej elastyczne na rynku pracy.24 Rozważają je z najbliższymi i gronem swoich znajomych. Taką perspektywę wyjaśniania decyzji migracyjnych opisuje Stark, formułując nową teorię ekonomiczną. Rodzina
działa grupowo w celu możliwie pełnej maksymalizacji swoich korzyści dochodowych oraz minimalizacji ponoszonego ryzyka trudności
materialnych w różnych fazach cyklu życia rodziny.25
W obrębie funkcjonujących w nauce definicji migracji, można
zauważyć, że część z nich koncentruje się na uwypukleniu problematyki odległości między miejscem pochodzenia, a miejscem docelowym.
Inne natomiast podejmują analizę problemów związanych z adaptacją
jednostek w nowych miejscach. Jeszcze kolejne podkreślają trwałość
lub też przejściowość zmian miejsca zamieszkania i środowiska społecznego.
Migracja ma wiele odmian.26 Wyróżnia się wiele czynników
wyznaczających przebieg omawianych procesów. Ich wyjaśnienie
przebiega na gruncie różnych dziedzin nauki, jak: ekonomia, geografia, psychologia, socjologia, historia, politologia, polityka społeczna,
demografia, a całościowy opis procesów migracyjnych wymaga ujęcia
o charakterze interdyscyplinarnym. Nie ma jednej kompleksowej teorii
na temat migracji. Współczesne badania dostarczają coraz większej
M. Bednarski , L. Machol-Zajda, Wpływ techniki..., op. cit., s. 56.
Por. M. Bednarski, Elastyczność Polskiego rynku pracy, [w:] Balcerzak-Paradowska, (red).,
Praca i Polityka Społeczna wobec wyzwań integracji, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa 2003.
25
R. Jończy, Labour Exodus of autochton Germans from the Opole Region to Germany – the scale,
forms and reasons of the Phenomenon, Monachium 2006, s. 77.
26
N. van den Heuvel, P van den Hallen, T van der Lippe, J. van der Schippers, Diversity in life
courses; consequences for the labour market, Institute for Labour Studies (OSA), Amsterdam
2004, s. 148.
23
24
170
liczby przesłanek teoretycznych. Mają one na celu wyjaśnianie złożoności zjawisk migracyjnych. Nie obejmują całości, lecz jedynie
poszczególne wybrane aspekty i kwestie.
Teorie służące analizie procesów migracyjnych ludności umożliwiają wyjaśnienie przebiegu procesu podejmowania decyzji o wyjeździe. Są one zawsze powzięte pod wpływem przemyślanych wyborów.
Jednostki rozważają wszelkiego rodzaju wady oraz zalety. Ocenia się
koszty i korzyści płynące z potencjalnego wyjazdu, tzn. im korzystniejsza wypada ocena obecnej sytuacji, tym mniejsze zachodzi prawdopodobieństwo emigracji.
Ważnych informacji na temat przesłanek, dotyczących dynamiki
migracji, dostarczają badania o charakterze socjologicznym.27 Wskazują one, że decyzje migracyjne są silnie motywowane sieciami kontaktów migracyjnych, a także instytucjami usług migracyjnych.
Z punktu widzenia pracy i podjętych przez autora koncepcji
badawczych, istotne są dwie teorie. Pierwszą jest teoria korzyści netto
M. Todaro, a także nowa ekonomiczna teoria migracji Starka. Teoria
pierwsza zwraca uwagę na bilansowe podejście osób podejmujących
decyzje przesiedleniowe oraz oceniających efekty migracji. Idea Starka
mówi o procesach z perspektywy rodzinnej. Istotna jest ponadto teoria
human capital Beckera. Eksponuje on znaczenie kwalifikacji w rozwoju dobrobytu jednostkowego, jak i społecznego, twierdząc, że umiejętności mogą być czynnikiem motywującym do migracji, jak również jej
korzystnym efektem.
Zwolennicy tezy o strukturalnych przyczynach bezrobocia
wskazują na występowanie konieczności zastosowania środków
mających za zadanie stymulowanie procesów mobilności przestrzennej oraz zawodowej siły pracowników, a ponadto stworzenie
systemów dających możliwości podwyższania i dostosowywania
posiadanych przez pracowników kwalifikacji zawodowych do
aktualnych potrzeb rynku pracy.28 Chodzi o dokonanie modyfikacji
uwzględniającej występujące niedoskonałości w procesach funkcjonowania wspomnianych struktur, jak brak dostatecznej elastyczności pracobiorców i pracodawców, występująca sztywność wynagrodzeń, istnienie wyraźnych kosztów mobilności pracowników,
które są ponoszone nie tylko przez pracobiorców, ale również przez
M. Okólski, European Immigrations. Trends, Structures and Policy Implications, Amsterdam
University Press, Amsterdam 2012, s. 53.
28
E. Kwiatkowski, Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa 2002, s. 71.
27
171
pracodawców. Należy wspomnieć również o niedoskonałości informacji, jak i nieustannie zachodzących procesach jej przyswajania
u uczestników zachodzących transakcji kupna-sprzedaży na rynku
pracy. Rozważania teoretyczne stały się fundamentem do podjęcia
działań, które mają na celu przede wszystkim doprowadzenie do
wzmożenia przestrzennej i zawodowej mobilności pracowników.
Ponadto do efektywnego rozbudowywania istniejących systemów
pośrednictwa pracy i poradnictwa zawodowego oraz do stworzenia wymiernych ułatwień dla przedsiębiorców inwestujących
w regionach słabiej rozwiniętych gospodarczo. W efekcie zderzenia
się kapitału i pracy może dojść do racjonalnych kompromisów, również
w sferze zatrudnienia.29
Rozwój współczesnych stosunków gospodarczych, społecznych
i politycznych, zanikanie barier komunikacyjnych powoduje, że migracja zarobkowa stała się zjawiskiem powszechnym. Stanowi naturalny
element powiększający obszar rynku pracy, a występujące procesy
migracyjne pracowników z Polski do krajów Unii Europejskiej stały
się zjawiskiem masowym. Migracje zarobkowe są elementem stabilizującym rynek pracy. Należy przewidywać, że w najbliższej, dającej
się przewidzieć przyszłości, migracja zarobkowa Polaków będzie przybierać na sile.
Podstawowym czynnikiem warunkującym podjęcie decyzji
migracyjnych pozostaje posiadanie dostępu do powszechnej i rzetelnej informacji. Powyższe czynniki przedstawił Thomas Straubhaar.30 Obraz sytuacji ekonomicznej i społecznej kraju przyjmującego
racjonalnie myśląca jednostka rozważa w kategoriach potencjalnych
korzyści, zgodnie z zachowaniem zasady kosztów alternatywnych.
Jednostki z jednej strony poddają rozwadze potencjalne warunki
życia w kraju przyjmującym, a z drugiej oceniają możliwość utraty
posiadanych dotychczas korzyści, które to wynikają z pozostania
w kraju rodzinnym. Prowadzone rozważania mają charakter kompleksowy.31 Rozważane są nie tylko wąsko rozumiane bezpośrednie
korzyści materialne, jak: wynagrodzenie, koszty utrzymania, koszM. Bednarski, Partycypacja pracownicza w prywatyzowanych polskich przedsiębiorstwach a
zatrudnienie, „Polityka Społeczna” 5/2005, maj 2005.
30
N. Bernhold, Allgemaine Wirtschaftstheorie, Verlag Franz Vahlen of International Labour Migration, Paul Haupt, Bern 1995, s. 293.
31
P.A Fischer, T. Straubhaar, Okonomische Integration und Migration in einem gemainsamen
Markt, Berlin- Studgart-Wien 1994, s. 88.
29
172
ty podróży, ale również zawodowe, intelektualne oraz kulturalne.
Ważną grupą czynników jest także zapewnienie poczucia bezpieczeństwa, wolności osobistej, możliwości integracji w nowym środowisku oraz samorealizacji w sferze pracy.32 Powyższą obserwację
potwierdzają badania własne autora, które jako podstawową grupę
czynników decydujących o podjęciu migracji zarobkowej wskazały
czynniki o charakterze finansowym, prowadzące do poprawy sytuacji bytowej jednostki.
Istotnym jest, aby polityka rynku pracy umożliwiała wymianę informacji na temat warunków życia i funkcjonowania rynku
pracy w krajach Unii Europejskiej. Ułatwi to podejmowanie decyzji
w zakresie podejmowania migracji. Potrzebna jest kompleksowa,
długofalowa polityka migracyjna, uwzględniająca zarówno emigracje,
jak i imigracje do Polski. Przygotowując jej założenia, należy przede
wszystkim wziąć pod uwagę, że przeobrażeniom ulega samo zjawisko emigracji. Dzięki internetowi, tanim rozmowom telefonicznym
oraz przystępnym cenom biletów lotniczych wyjeżdżający nie tracą
kontaktu z krajem. Obecnie emigracja jest raczej wyjazdem niż pełną
rozłąką. Zmiana charakteru tego zjawiska wymaga dostosowania do
niego strategii działania organów państwowych. Ważne jest więc, aby
emigranci utrzymywali więzi z Polską i mieli szanse uczestnictwa
w życiu politycznym, społecznym, kulturalnym kraju. Można to
osiągnąć dzięki działaniom instytucji polskich za granicą. Konieczne
jest poszerzenie funkcji i zmiana sposobu działania instytutów kultury polskiej tak, aby uwzględniały one potrzeby i zainteresowania
przedstawicieli nowej fali emigracji i były centrami kultury polskiej
w danym kraju, a w celu zachęcania emigrantów do powrotu należałoby promować i upowszechniać osiągnięcia osób, które wróciły do kraju
i odniosły sukces, np. zakładając własna firmę. Należałoby uprościć
procedury umożliwiające reemigrantom przenoszenie firm do Polski,
zakładania firm oraz ułatwiające rozpoczęcie działalności gospodarczej
w Polsce przez internet.
Konieczne są również działania zachęcające imigrantów do przyjazdu do Polski, np. poprzez aktywną politykę stypendialną dla osób,
które chciałyby podnosić swoje kwalifikacje w Polsce, wraz z jasną
perspektywą zatrudnienia po zakończeniu studiów, praktyk, staży oraz
otrzymania prawa pobytu.
32
Zob. A. Maslow, Motywacja i osobowość, PAX, Warszawa 1990, s. 72.
173
Należy również zmienić sposób postrzegania powrotów w kategoriach „porażka lub sukces”. W dobie globalizacji rynków pracy migracje są bowiem rodzajem zwykłej życiowej aktywności.
Autor przewiduje, że w najbliższym czasie obecny model
migracji zatrudnieniowych Polaków zostanie utrzymany. W ciągu
najbliższych 3-5 lat wskaźnik emigracji (zwłaszcza sezonowej)
pozostanie wysoki. Natomiast w perspektywie 5-10 lat autor przewiduje zmniejszenie skali emigracji z Polski. Świadczą o tym analizy
porównawcze sytuacji występującej w Irlandii, Hiszpanii, Grecji
i Portugalii w latach 1983-1995. Jeśli powtórzy się scenariusz z okresu
poprzednich rozszerzeń Europejskiej Wspólnoty Gospodarczej, duża
część dzisiejszych emigrantów z Polski wróci do kraju, przywożąc
ze sobą doświadczenie, kontakty oraz kapitał inwestycyjny. W ciągu
najbliższych lat mogą nieznacznie zmienić się kierunki wyjazdów
zarobkowych, biorąc pod uwagę fakt, że kolejne państwa otwierają
swoje rynki pracy.
5. Zakończenie
W najbliższych latach tendencja dotycząca poszukiwania poza
swoimi granicami pracowników w pewnych określonych zawodach
i sektorach wśród państw członkowskich UE będzie narastać. Niektóre z państw członkowskich już obecnie aktywnie poszukują poza
swoimi granicami pracowników w określonych zawodach i specjalnościach. Wynika to z sytuacji demograficznej, przede wszystkim procesu starzenia się społeczeństw europejskich oraz z niskiego przyrostu
naturalnego. Analizując wpływ migracji zarobkowych w państwach
członkowskich UE, należy stwierdzić, że unijni pracodawcy nie będą
zainteresowani masowym zatrudnieniem pracowników, natomiast
będą gotowi zatrudniać osoby o określonej specjalności i określonych
kwalifikacjach. Bedzie się to wiązało z aktualną sytuacją na unijnym
rynku pracy, który charakteryzuje się strukturalnym niedoborem
popytu na nisko wykwalifikowaną siłę roboczą.
174
Bibliografia
1.
2.
3.
4.
5.
6.
7.
8.
9.
10.
11.
12.
13.
Becker G., Human Capital, National Bureau of Economic Research, New York 1975.
Bednarski M., Elastyczność Polskiego rynku pracy, [w:] Balcerzak-Paradowska, (red)., Praca i Polityka Społeczna wobec
wyzwań integracji, Instytut Pracy i Spraw Socjalnych, Warszawa
2003.
Bednarski M., Partycypacja Pracownicza w prywatyzowanych
polskich przedsiębiorstwach a zatrudnienie, „Polityka Społeczna”
5/2005, maj 2005.
Bernhold N., Allgemaine Wirtschaftstheorie, Verlag Franz Vahlen
of International Labour Migration, Paul Haupt, Bern 1995.
Borkowska S., Zarządzanie zasobami pracy. W poszukiwaniu
nowej opcji, „Zarządzanie zasobami ludzkimi” nr la, Warszawa
2001.
Encyklopedia Powszechna PWN, Wydanie trzecie, PWN, Warszawa 1985.
Esser H., „Aspekte der Wanderungssoziologie.” Darmstadt
1980.
Fischer P.A, Straubhaar T., Okonomische Integration und Migration in einem gemainsamen Markt, Berlin-Studgart-Wien 1994.
Hagen T., Do fixed-term contracts increase the long-term employment opportunities of the unemployed?, ZEW Discussion Paper
2003, nr 49.
Han J. C. Y, International Business: The Challenges of Global
Business, Prentice Hall 2007.
Hoenekopp E., Labor Migration to Germany from Central and
eastern Europe – Old and New Trends, IAB Labor Market Research Topics” No 23, Nuremberg 1997.
Horodeński R. Cz. (red.), Rynek Pracy w Polsce na progu XXI
wieku. Aspekty Makroekonomiczne i Regionalne, Instytut Pracy i
Spraw Socjalnych, Warszawa 2003.
Huber U., Vom Brain Drain zum Brain Gain. Die Auswirkungen
der Migration von Hochqualifizierten auf Aufgabe - und Aufnahmelaender, Friedrich Ebert-Stiftung, Bonn 2003.
175
14. Jończy R., Labour Exodus of autochthon Germans from the Opole
Region to Germany – the scale, forms and reasons of the Phenomenon, Monachium 2006.
15. Kaczmarczyk P., Łukowski W., Polscy pracownicy na rynku Unii
Europejskiej, wyd. Scholar, Warszawa 2004.
16. Kaczmarczyk P., Migracje zarobkowe Polaków w dobie przemian,
WUW Warszawa 2005.
17. Kaczmarczyk P., Mobilność i migracje w dobie transformacji,
wyzwania metodologiczne, Wydawnictwo Naukowe Scholar,
Warszawa 2012.
18. Kwiatkowski E., Bezrobocie. Podstawy teoretyczne, PWN, Warszawa 2002.
19. Maslow A., Motywacja i osobowość, PAX, Warszawa 1990.
20. Okólski M., European Immigrations. Trends, Structures and Policy Implications, Amsterdam University Press, Amsterdam 2012.
21. Todaro M. P., Harris J., Urban Job Expansion, Induced Migration
and Rising Unemployment: a Formulation and Simplified Empirical Test for LDCs, “Journal of Development Economic” 1969.
22. Treibel A., Migration In modern Gesellschaften, Soziale Folgen
von inwanderung, Gastarbait und Flucht, Juventa Verlag, Munchen 1990.
23. van den Heuvel N., van den Hallen P., van der Lippe J., van der
Schippers, Diversity in life courses; consequences for the labour
market, Institute for Labour Studies (OSA), Amsterdam 2004.
176