Nauczyciele i uczniowie - komunikacja w procesie nauczania

Nauczyciele i uczniowie - komunikacja w procesie nauczania

Aneta Kaleta
Nauczyciele i uczniowie – komunikacja w procesie nauczania
Wstęp
Większość z nas uważa, iż dobrze opanowała umiejętność porozumiewania się,
zachodzi, więc pytanie, dlaczego wokół nas jest tyle nieporozumień, kłótni, a nawet wojen?
Przecież wystarczyłoby porozmawiać, wyjaśnić przyczyny zaistniałego problemu. Może nam
się tylko wydaje, że potrafimy ze sobą rozmawiać i rozumiemy, co inni chcą nam przekazać, a
inni rozumieją nas. Może tak naprawdę powinniśmy się dopiero nauczyć sztuki mówienia, a
także słuchania, gdyż dobry rozmówca powinien być także dobrym słuchaczem.
Według ogólnie przyjętych definicji komunikacja językowa to proces porozumiewania
się ludzi za pomocą znaków językowych. Dzięki tej komunikacji możliwa jest rozmowa ludzi
ze sobą, przekazywanie informacji, wyrażanie swoich myśli i uczuć1. Każdy z nas powinien
być komunikatywny, czyli posiadać zdolność, umiejętność docierania do swojego rozmówcy,
być przez niego zrozumianym w procesie porozumiewania się.
W niektórych zawodach umiejętność ta jest bardzo ważna, do takich zawodów zalicza
się bez wątpienia zawód nauczyciela. Zawód ten wymaga szczególnych kompetencji
komunikacyjnych, bowiem efektywne porozumienie stanowi warunek skuteczności procesu
edukacyjnego. W celu poznania faktycznego poziomu umiejętności komunikowania się
nauczyciela z uczniem i ucznia z nauczycielem przeprowadzono badanie, którego wyniki stały
się podstawą dla przygotowania niniejszego artykułu. Badanie przeprowadzono na grupie 102
nauczycieli (50 ze szkół podstawowych 52 ze szkół gimnazjalnych) oraz 150 uczniów (100
uczniów podstawówek oraz 50 gimnazjalistów). Badanie prowadzone było w styczniu i lutym
2015 r. w szkołach biorących udział w projekcie „Kompetencje zawodowe nauczycielek i
nauczycieli, jako element budowania organizacji uczącej się i lokalnej strategii oświatowej w
powiecie ostrzeszowskim”.
1
Mckay M., Davis M., Fanning P., Sztuka skutecznego porozumiewania się, GWP, Gdańsk 2004.
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Pozyskane drogą ankiety odpowiedzi na zadane pytania zestawiono w sposób
umożliwiający skonfrontowanie opinii nauczycieli i uczniów oraz wykazanie spójności bądź
rozbieżności w poszczególnych kwestiach na obu etapach edukacyjnych. Dla lepszego
zobrazowania wyników uzyskane odpowiedzi zaprezentowano w ujęciu procentowym.
Opis badań
Ankietę otwierało pytanie o zrozumienie poleceń nauczyciela, przy czym nauczyciele
określić mieli, czy uważają, że ich uczniowie ich rozumieją, zaś uczniowie mieli wskazać, czy
rozumieją swoich pedagogów.
100%
100%
100%
78%
22%
0% 0% 0% 0%
nauczycielie SP
0% 0% 0% 0%
0% 0% 0% 0%
uczniowie SP
tak
często
nauczyciele GIM.
czasem
rzadko
0% 0% 0%
uczniowie GIM.
nie
Wykres nr 1. Zmienne: Czy uczniowie rozumieją Pani/Pana polecenia?
Czy rozumiem polecenia nauczyciela?
Z powyższego zestawienia widać, iż wszyscy nauczyciele deklarują, że są rozumiani
przez swoich wychowanków. Ci jednak nie podzielają ich opinii. Wyraźny dysonans dostrzec
można na poziomie gimnazjalnym. Aż 22% uczniów, stwierdziło, iż nie rozumie poleceń
nauczyciela.
Dużo większy rozdźwięk uwidocznił się w pytaniu drugim, dotyczącym zrozumienia
poleceń z podręcznika. Różnica ta dotyczyła w szczególności odpowiedzi nauczycieli szkoły
podstawowej na tle odpowiedzi udzielonych przez pozostałe grupy. Żaden z nauczycieli
podstawówki nie jest przekonany o zrozumieniu przez uczniów poleceń z podręcznika,
podczas gdy 91% ich uczniów twierdzi, że nie ma z tym problemu. Również na poziomie
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
gimnazjalnym uczniowie zdają się lepiej oceniać swoje zdolności w tym zakresie niż wynikać
by to mogło z opinii ich pedagogów. Żaden gimnazjalista nie wskazał, że nie rozumie
podręcznikowych treści lub że rozumie je rzadko, podczas gdy 1 nauczyciel zajął w tej kwestii
inne stanowisko.
96%
91%
88%
80%
20%
0%
0% 0%
nauczycielie SP
5% 4%
10%
0% 0% 2%
0% 0%
uczniowie SP
tak
często
nauczyciele GIM.
czasem
rzadko
4%
0% 0% 0%
uczniowie GIM.
nie
Wykres nr 2. Zmienne: Czy Pani/Pana zdaniem uczniowie rozumieją polecenia z podręcznika?
Czy rozumiem polecenia z podręcznika?
Trzecia zmienna stanowiła swoiste połączenie pytań: pierwszego i drugiego. Położono
w nim nacisk na zrozumienie objaśnień do zadań, lecz nie podręcznikowych, a tych podanych
przez nauczyciela. W tym pytaniu nie pojawiły się co prawda już tak znaczące różnice jak w
poprzedniej kwestii, niemniej ponownie nauczyciele gimnazjum zdają się nie dowierzać
swoim uczniom. Tym razem aż czterech pedagogów stwierdziło, iż ich uczniowie nie
rozumieją przekazywanych im objaśnień do zadań.
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
92%
80%
77%
76%
24%
20%
15%
8%
0% 0% 0%
nauczycielie SP
8%
0% 0% 0%
0% 0%
uczniowie SP
tak
często
0% 0% 0%
nauczyciele GIM.
czasem
rzadko
uczniowie GIM.
nie
Wykres nr 3. Zmienne: Czy Pana/ Pani zdaniem uczniowie rozumieją objaśnienia do zadań, które im Pan/ Pani
podaje? Czy rozumiem objaśnienia do zadań, które podaje nauczyciel?
Jednym z najpopularniejszych narzędzi pracy z uczniem są tzw. karty pracy. Karty te,
wykorzystywane zarówno jako formularze ćwiczeniowe, jak i gotowe druki sprawdzianów,
mogą doskonale wspomóc pracę nauczyciela. Mogą, pod warunkiem że będą dla uczniów
interesujące, atrakcyjne i co najważniejsze – zrozumiałe. Z tym ostatnim jednak uczniowie
raczej nie mają problemów. Równo po 92% uczniów podstawówek i gimnazjów wskazuje, iż
właściwe odczytanie kart pracy nie nastręcza im problemu. Nauczyciele mają w tej kwestii
jednak nieco odmienne zdanie. Aż 15 % nauczycieli gimnazjów uważa, zrozumienie takie jest
„rzadkością”. Szczegółowe wyniki prezentuje wykres nr 4.
92%
92%
80%
77%
20%
15%
8%
0% 0% 0%
nauczycielie SP
0% 0% 0%
0%
uczniowie SP
tak
8%
8%
często
0%
nauczyciele GIM.
czasem
rzadko
0% 0% 0%
uczniowie GIM.
nie
Wykres nr 4. Zmienne: Czy Pani/Pana zdaniem uczniowie rozumieją karty pracy?
Czy rozumiem karty pracy?
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
W podobnym tonie co pytania: 3. i 4., utrzymane zostało pytanie nr 5; dotyczyło
zrozumienia poleceń zadań domowych. Tutaj poziom zrozumienia zdaje się być o wiele
wyższy niż w przypadku wcześniejszych pytań. Co prawda nieomal pełne zrozumienie treści
zadań domowych przez uczniów na obu etapach edukacyjnych nadal nie koresponduje z opinią
ich nauczycieli, niemniej pedagodzy nie wybrali już odpowiedzi całkowicie podważającej
zrozumienie treści poleceń przez uczniów.
99%
100%
94%
80%
20%
0% 0% 0%
nauczycielie SP
6%
1% 0% 0% 0%
uczniowie SP
tak
często
0% 0% 0%
nauczyciele GIM.
czasem
rzadko
0% 0% 0% 0%
uczniowie GIM.
nie
Wykres nr 5. Zmienne: Czy Pana/ Pani zdaniem uczniowie rozumieją polecenia w zadaniach domowych
zadanych im przez Pana/ Panią?
Czy rozumiem polecenia w zadaniach domowych zadanych przez nauczyciela?
Kolejne pytanie
dotyczyło zrozumienia treści zadań domowych, zawartych w
podręcznikach. Okazało się, że w tym przypadku ocena poziomu zrozumienia nie była już tak
wysoka.
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
96%
88%
82%
81%
18%
0% 0% 0%
nauczycielie SP
8% 6%
12%
4%
0% 0%
uczniowie SP
tak
często
0% 0% 0%
nauczyciele GIM.
czasem
rzadko
0% 0% 0%
uczniowie GIM.
nie
Wykres nr 6. Zmienne: Czy Pana/ Pani zdaniem uczniowie rozumieją polecenia w zadaniach domowych
zawartych w podręcznikach lub zeszytach ćwiczeń?
Czy rozumiem polecenia w zadaniach domowych zawartych w podręcznikach lub zeszytach ćwiczeń?
Udzielone przez uczniów odpowiedzi nieco dziwą, bowiem na podstawie odpowiedzi
udzielonych w pytaniu nr 2 można byłoby odnieść wrażenie, iż samodzielne rozumienie treści
zadań podręcznikowych powinno plasować się na nieco wyższym poziomie.
Zadane w pierwszej części ankiety pytania dotyczyły dwóch głównych wymiarów
aktywności ucznia: pracy na lekcji, sprowadzającej się głównie do rozmowy z nauczycielem
oraz pracy „z podręcznikiem”, realizowanej zarówno w szkolnej ławce, jak i w domu. Nie bez
znaczenia są tu osobiste preferencje uczniów względem
tych dwóch typów realizacji
obowiązku szkolnego. Abstrahując już od kwestii itro- lub ekstrawertycznych usposobień
dzieci i młodzieży oraz ich otwartości lub śmiałości w publicznym (bo przecież na forum całej
klasy) wypowiadaniu się, warto pochylić się nad tym problemem w kontekście ustnej lub
pisemnej formy komunikacji. Jak widać na poniższym wykresie uczniowie podstawówek nie
mają oporów przed rozmową z nauczycielem, choć nauczyciele zdają się nie do końca ową
skłonność zauważać. Okazało się również , iż uczniowie gimnazjów nie są tak skorzy do
wypowiadania się podczas lekcji jak ich młodsi koledzy. Nie uszło to oczywiście uwadze ich
pedagogów, niemniej jednak entuzjazm względem rozmowy na lekcji zdaje się być wyższy w
oczach nauczycieli, niż ich podopiecznych.
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
91%
71%
58%
54%
40%
40%
29%
7%
6%
0% 0%
nauczycielie SP
0% 2% 0%
0%
uczniowie SP
tak
0% 0%
nauczyciele GIM.
często
czasem
rzadko
0%
0% 2%
uczniowie GIM.
nie
Wykres nr 7. Zmienne: Czy pani/Pana zdaniem uczniowie wolą odpowiadać na pytania zadawane w czasie
lekcji przez Panią/Pana?
Czy wolisz odpowiadać na pytania zadawane w czasie lekcji przez nauczyciela?
Jeśli zatem rozmowa z nauczycielem w czasie lekcji nie jest dla wielu spośród uczniów
gimnazjum ulubioną formą prezentowania swojej wiedzy, to może wolą oni „wypowiadać się”
pisemnie? Odpowiedź na to pytanie może przynieść kolejna grafika. Jak wynika z wykresu nr
8 preferencja względem zadań z podręcznika zdaje się być nieco wyższa niż wobec odpowiedzi
ustnych. Co jednak warte podkreślenia - żaden z uczniów nie zadeklarował oporu względem
tej formy komunikacji.
94%
94%
73%
66%
22%
15%
0%
6%
8%
0% 0%
nauczycielie SP
0%
4%
0%
uczniowie SP
tak
często
6%
8%
0% 0%
nauczyciele GIM.
czasem
rzadko
4%
0%
uczniowie GIM.
nie
Wykres nr 8. Zmienne: Czy Pana/ Pani zdaniem uczniowie lubią rozwiązywać zadania z podręcznika? Czy
lubisz rozwiązywać zadania z podręcznika?
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
Komunikacja na zajęciach lekcyjnych nie jest jednak komunikacją jednokierunkową i
nie polega jedynie na przekazywaniu treści, które odbiorca-uczeń rozumie, lub nie.
Komunikacja to proces wielostronny i wielowymiarowy. Proces, w którym nadawca i odbiorca
tworzą bardzo wrażliwą na wszelkie tzw. szumy i zakłócenia przestrzeń komunikacyjną. Na
dodatek w warunkach szkolnych w przestrzeni tej znajdują się również pośredni odbiorcy
przekazu – przysłuchujący się rozmowie ucznia z nauczycielem pozostali członkowie klasy.
Ważne jest zatem, by i oni rozumieli treść przekazu. Czy tak jest w rzeczywistości?
Odpowiedzi na to pytanie dostarcza kolejna grafika.
96%
90%
88%
78%
10% 12%
0%
0%
nauczycielie SP
6%
0% 0%
10%
6%
0%
uczniowie SP
tak
często
4%
0% 0%
nauczyciele GIM.
czasem
rzadko
0% 0% 0%
uczniowie GIM.
nie
Wykres nr 9. Zmienne: Uważam, że inni uczniowie na zajęciach lekcyjnych rozumieją odpytywanego przeze
mnie ucznia. Myślę, że moi koledzy na zajęciach lekcyjnych rozumieją.
Jak wynika z wykresu, poziom wzajemnego zrozumienia uczniów jest nieco wyższy w
szkołach gimnazjalnych niż w podstawówkach. Uwidacznia się to zarówno w odpowiedziach
uczniów, jak i w opiniach nauczycieli. Może to wynikać z wyższych kompetencji
komunikacyjnych uczniów gimnazjów oraz właściwej dla starszych dzieci większej zdolności
do formułowania wypowiedzi, a może też być przejawem poczucia solidarności
przechodzących okres dorastania gimnazjalistów. Niemniej ze względu na fakt, iż różnica jest
bardzo subtelna, a materiał badawczy dość ograniczany, trudno stawiać w tym przypadku
daleko idące tezy.
Skuteczność komunikacji uczniów z nauczycielem osiągnęła wyższy poziom niż
komunikacja pomiędzy uczniami. Okazuje się, iż uczniowie mają przekonanie o całkowitym
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
zrozumieniu ich wypowiedzi przez nauczyciela, zaś przeświadczenie nauczycieli o ich
zrozumieniu przez uczniów plasuje się na poziomie 94,12%.
99%
92%
96%
8%
0% 0% 0%
nauczycielie SP
4%
0% 0% 0% 1%
uczniowie SP
tak
często
100%
0% 0% 0%
nauczyciele GIM.
czasem
rzadko
0% 0% 0% 0%
uczniowie GIM.
nie
Wykres nr 10. Zmienne: Myślę, że kiedy mówię podczas lekcji nauczyciel rozumie mnie.
Myślę, że kiedy mówię podczas lekcji uczniowie rozumieją mnie.
Co warte szczególnego podkreślenia, skuteczna komunikacja to nie tylko rozumienie
treści przekazu, ale i zrozumienie jego uzasadnienia. W rzeczywistości szkolnej z
uzasadnieniem uczniowie stykają się procesie oceniania. Ocenianie jest obszarem o tyle
istotnym, iż nie tylko dotyczy określenia poziomu wiedzy i wysiłku włożonego w proces nauki,
ale i daje konstruktywne wskazówki odnośnie dalszej pracy. Jest to również obszar bardzo
wrażliwy, w którym nauczyciel musi wykazać się subtelnością i taktem, by nawet najsroższą
oceną nie skrzywdzić i nie zniechęcić ucznia do rozwoju. Musi również uważać, by nie
wzbudzić w uczniu poczucia krzywdy i niesprawiedliwości, co wiąże się ze stosowaniem
jednolitych i zrozumiałych dla wszystkich członków klasy standardów oceny. Niemniej
stosowanie nawet najlepszych i najbardziej obiektywnych kryteriów oceniania nie zwalnia
nauczyciela obowiązku każdorazowego uzasadniania przyznanej uczniowi noty. Ta, co wynika
z sondażu, jest przez uczniów prawie w całości zrozumiała, natomiast 100% nauczycieli jest
przekonanych, że ich uczniowie rozumieją swoją ocenę.
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego
100%
97%
0% 0% 0% 0%
nauczycielie SP
100%
3% 0% 0% 0%
0% 0% 0% 0%
uczniowie SP
tak
często
100%
nauczyciele GIM.
czasem
rzadko
0% 0% 0% 0%
uczniowie GIM.
nie
Wykres nr 11. Zmienne: Uważam, że moi uczniowie rozumieją uzasadnienie oceny wystawionej im przeze
mnie. Czy rozumiem uzasadnienie oceny?
Wnioski
W zawodzie nauczyciela kompetencje komunikacyjne odgrywają decydującą rolę.
Determinują one skuteczność przebiegu nauczania oraz ogólnie – całego procesu edukacyjnowychowawczego realizowanego w szkole. To od poziomu umiejętności komunikacyjnych
nauczyciela
zależy jego zdolność do motywowania uczniów i tworzenia prawidłowych
warunków ich rozwoju. Skuteczna komunikacja w relacjach nauczyciel - uczeń i uczeń –
nauczyciel sprzyja tworzeniu atmosfery wzajemnego zaufania oraz jest podstawą do
prawidłowej realizacji zamierzonych celów dydaktycznych. Toteż uznać należy, że rozwijanie
umiejętności komunikacyjnych w obszarze oświaty jest skutecznym sposobem podniesienie
jakości nauczania i uczenia się oraz tworzenia kultury edukacyjnej w każdej nowoczesnej
szkole.
Zaprezentowane w niniejszej pracy wyniki badania uwidoczniły rozbieżności
pomiędzy poglądami uczniów i nauczycieli w poszczególnych kwestiach. Różnice są również
zauważalne w odniesieniu do poszczególnych etapów edukacyjnych, w ramach których
uczniowie przejawiają odmienne preferencje w zakresie sposobu komunikowania oraz
przyznają się do różnych poziomów zrozumienia przekazu. Niemniej nie są to różnice
zatrważające, które mogłyby budzić niepokój co do skuteczności procesu komunikacyjnego w
szkołach.
Projekt „Kompetencje zawodowe nauczycielek i nauczycieli jako element budowania organizacji uczącej się
i lokalnej strategii oświatowej w powiecie ostrzeszowskim” współfinansowany ze środków Unii Europejskiej
w ramach Europejskiego Funduszu Społecznego