Spacer idei przez praWo - Wydział Prawa i Administracji

GDAŃSKIE STUDIA PRAWNICZE, TOM XXXI, 2014
Zdzisław Brodecki, Anna Łunecka-Bartkiewicz
Uniwersytet Gdański
Spacer idei przez prawo
Komu bądź czemu służą idee?
Wydawałoby się, że odpowiedź na to filozoficzne pytanie jest prosta, jednak
trudno o przekonujące i dostatecznie wyczerpujące jej sformułowanie. Wydaje
się, iż idee zarówno jako zjawiska, jak i pojęcia są pewnym uproszczeniem. Metafizyka platońska (ontologia), badając zawartość idei i niezbędnych połączeń pomiędzy cechami idealnymi1, wskazuje, iż są „doskonałymi bytami duchowymi”,
poznawalnymi rozumowo, realnymi odpowiednikami pojęć powszechnych oraz
wzorami zmiennych rzeczy materialnych. Istnieją poza rzeczywistością, w której
żyjemy; zajmują odrębną sferę. Są wieczne i nieruchome jak skały2, które podlegają procesowi erozji, a niektóre ich elementy współtworzą kolejne. Spacer idei
ukazuje, jakie zachodzą pomiędzy nimi określone relacje nadrzędności, podrzędności bądź równorzędności. Apogeum idei stanowi meta-idea.
Człowiek zawsze odmiennie oceniał siebie wobec innych i otaczającego świata. Zauważył odmienność wartości, które scalały się w różnorodne hierarchie.
W rezultacie wymiany refleksji nad problematyką polityczno-społeczną wychwycono w końcu, że pewne światopoglądy można uporządkować, ponieważ
bywają analogiczne, zwłaszcza gdy sięgają po te same wartości i wzorce w sprawach o fundamentalnym znaczeniu. Filozofia wyodrębniła w kręgu cywilizacyjnym wiele odmiennych idei, tj. jakby abstrakcyjnych modułów, wprowadzających pewien porządek do konfuzji myśli, postaw czy poglądów. Przypatrzywszy
się spacerowi tak rozumianych idei, możemy stwierdzić, że dialog przedstawicieli różnych światopoglądów przynosi pozytywne rezultaty. Spacer idei powoduje,
1 Z. Majewska, The philosophy of Roman Ingarden, [w:] Phenomenology world-wide. Foundations – Expanding dynamics – Life-engagements. A guide for research and study, red. A.T. Tyniecka, Dordrecht Kluwer,
2002 s. 184–199.
2 Porównanie do skały nie jest przypadkowe: idea podobnie jak skała, to kompilacja silnie zróżnicowanych modułów zarówno w płaszczyźnie intelektualnej, jak i materialnej, kompilacja mająca
formułować pewną spójną całość.
50
Zdzisław Brodecki, Anna Łunecka-Bartkiewicz
że rozrasta się przestrzeń konsensusu, a przynajmniej kompromisu w przestrzeni
europejskiej. Spacer idei to lustro wewnętrznej debaty, dynamicznego poszukiwania właściwych rozwiązań, poszerzania spektrum tematów, otwierania się na
nowe nurty i ponownego ich scalania, jednocześnie dostosowywania się do nowych wyzwań.
1. Triada idei i jej kontekst
Sprawiedliwość (społeczna)
W perspektywie stosunków i instytucji społecznych występujących w społeczeństwie i pomiędzy społeczeństwami związanych z problematyką nierówności
społecznych i materialnych napotykamy meta-ideę (nie)sprawiedliwości społecznej3. Koncept sprawiedliwości (społecznej), jako relewantny element koncepcji
rule of law, zasługuje na uwagę ze względu na wiele różnorodnych i kontrowersyjnych, a w tym przeciwstawnych jej konceptualizacji, której czasem zarzuca się
fikcję4.
3 Koncepcję meta-idei urzeczywistnia triada podstawowych idei: humanitaryzm, efektywność
i sprawiedliwość (sądowa). Idee te zostały w sposób wieloaspektowy ukazane w książkach wydanych
pod redakcją Z. Brodeckiego, Europa sędziów, LexisNexis, Warszawa 2007; Europa urzędników, LexisNexis, Warszawa 2009; Europa przedsiębiorców, LexisNexis, Warszawa 2011.
4 Por. F.A. Hayek, Fikcja sprawiedliwości społecznej, [w:] Teksty liberalne, Warszawa 1993, s. 104–105; oraz
F.A. Hayek, Law, legislation and Liberty, t. II, s. XII.
Spacer idei przez prawo
51
Triada idei
Brak wyraźnego określenia linii demarkacyjnej między filozofią ogólną, a filozofią prawa utrudnia zrozumienie sprawiedliwości społecznej jako meta-idei,
którą w naukach prawnych konkretyzują trzy idee: humanitaryzm, efektywność
i (sądowa) sprawiedliwość5. Znaczenie „sacrum” dla prawa wyjaśniają słowa-klucze umieszczone na liniach wertykalnych ramki-matki kodu kultury prawnej.
Humanitaryzm stanowi pojęcie szerokie, obejmujące wątki prawne, moralne,
religijne i interpersonalne6. W prawnym sensie początkowo odnosił się głównie
do prawa wojennego („obowiązek chronienia”), jednak pod wpływem idei praw
człowieka radykalnie zmienił swą postać. Lustro idei humanitaryzmu stanowi
pierwsza generacja praw człowieka, która skupia w sobie prawa osobiste i polityczne, znajdujące się w centrum dialogu pomiędzy Zachodem i Wschodem.
Wszelkie koncepcje istoty ludzkiej legły u podstaw „otwartego społeczeństwa
obywatelskiego”, które powinno być „planowane dla wolności” przez „inżynierów społecznych”. Idea humanitaryzmu stanowi ramę dla praw kształtujących
status jednostki partycypatywnej, która dzięki godności (rozumianej jako „prawo do praw”7) jest podmiotem, nie zaś przedmiotem prawa. Jednostka ta potrafi
stosować środki prawne, by egzekwować respektowanie przyznanych jej praw,
w ramach procedur w toku, w których spotykają się idee humanitaryzmu i sprawiedliwości.
Konsensus w kwestii efektywności jest niezwykle skomplikowaną reakcją wielu czynników określających relacje pomiędzy praworządnością, a racjonalnością.
„Sztuka rządzenia” (w prakseologii – logika sprawnego działania) ma swoich
inżynierów na Wschodzie jaki i na Zachodzie. Tadeusz Kotarbiński opierał swe
badania na: reizmie, prakseologii i etyce, łącząc wzajemną więzią ontologię i epistemologię z moralnością w różnych aspektach życia człowieka (naturę „gołębia”
z naturą „jastrzębia”) i formułując między nimi pomost myślowy8. Przez ten pryzmat można spojrzeć na ekonomiczną szkołę prawa, która zaczyna wywierać co5 Są one odpowiednikami konfucjańskiej triady: Ren, Li, Yi. Triadę myśli Konfucjusza tworzą założenia poszukujące równowagi pomiędzy „światem mózgu” i „światem serca” (Li), dokonywaniu
słusznych wyborów wobec płynącej z nich moralnej dobroci (Yi), oraz „strategii” umiłowania jednostek względem siebie, uwarunkowującej do realizacji obowiązków w społeczeństwie (Ren). Konfucjusz nauczał o człowieku humanitarnym (Ren), wykazującym wiele cnót połączonych w sobie,
konsekwencją czego humanitarność ujawniła się jako pożądana doskonałość, w praktyce której Konfucjusz wyróżnił aspekty pozytywne – lojalność wobec innych (zhong) oraz aspekt negatywny altruizm (shu). Por. W. Błaszczyk, Dialog międzykulturowy organizacji w warunkach globalizacji gospodarki, [w:]
Media i edukacja w globalizującym się świecie teoria, praktyka, oddziaływanie, red. M. Sokołowski, Oficyna
Wydawnicza „Kastalia”, Olsztyn 2003, s. 129–134.
6 W. Osiatyński, Prawa człowieka i ich granice, Znak, Kraków 2011, s. 109.
7 J. Zajadło, Normatywne funkcje pojęcia „przyrodzona i niezbywalna godność człowieka” (na marginesie art.
30 Konstytucji RP), [w:] Ochrona człowieka w świetle prawa Rzeczpospolitej Polskiej, red. S. Pikulski, Olsztyn
2002, s. 489.
8 T. Kotarbiński, Traktat o dobrej robocie, Ossolineum, Wrocław 1982, s. 309–310.
52
Zdzisław Brodecki, Anna Łunecka-Bartkiewicz
raz większy wpływ na dyskusję o efektywności w prawie9. Należy zatem tworzyć
platformę, pomiędzy wartościami etycznymi, które odczytują kanon wsparty na
sprawiedliwości i humanitaryzmie, a logiką efektywnego działania, tj. legalnością i racjonalnością rządzenia, bowiem powinny one stanowić element każdej
kultury prawnej.
Spory o znaczenie słowa „sprawiedliwość” czy o istotę sprawiedliwości zawierają ładunek ekstrawertyczny. Wszystkie nauki społeczne formułują i badają
jej aspekty. W procesie stosowania prawa sędziowie, jako mediatorzy „rynku”
(interes indywidualny) i „kultury” (interes kolektywny), urzeczywistniają ideę
sprawiedliwości. Ramy sędziowskiej dyskrecjonalności są przedmiotem analiz filozoficznych od dawna – jedni traktują wymiar sprawiedliwości jako łącznik między prawem a społeczeństwem, inni zastanawiają się nad władzą dyskrecjonalną
w ogóle10, a kreatywność podmiotu sprawującego wymiar sprawiedliwości jest
oceniana w aspekcie sprawiedliwości formalnej (prawo pozytywne) lub legalnej
i sprawiedliwości materialnej (prawo natury) wielopłaszczyznowej kulturowo.
Kontekst idei
Konfrontacja myśli filozoficznej z prawem obliguje do stworzenia drugiej triady w celu jej umieszczenia na drugim boku ramki-matki. Za taką można uznać
podział na trzy sfery: prawo ustrojowe, prawo materialne i prawo procesowe.
W literaturze prawniczej nie występują wyraźne linie pomiędzy sferami prawa
ustrojowego, materialnego i procesowego. Dla zrozumienia „profanum” wskazane jest jednak określenie tych sfer umieszczonych na liniach horyzontalnych
ramki-matki kodu kultury prawnej.
Normy prawa ustrojowego odnoszą się w sposób bezpośredni do struktury organizacyjnej w płaszczyźnie krajowej, ponadnarodowej i międzynarodowej. Stąd
też ustrój UE ujmowany jako quasi-federalny system lub rozbudowana strukturalnie organizacja międzynarodowa z konstytucyjnym i administracyjnym porządkiem prawnym jest oparty na wzajemnych relacjach między jednostkami
(osobami fizycznymi lub prawnymi), organami władzy (racjonalnym prawodawcą i sprawnym rządem) oraz organami wymiaru sprawiedliwości. Obecnie
formułuje się nowatorska relacja między sferą ponadnarodową (integracja przez
prawo) a suwerennością państwową, narodową, polityczną, opierającą się na
harmonizacji i twórczym uzupełnianiu się tych obszarów (kompleksowa współzależność integracyjna)11. Pomimo twierdzenia, iż w erze widocznej regionalizacji państwa nie są już jedyną lub najpotężniejszą siłą władzy politycznej, rządy
9 M. J. Golecki, Między pewnością a efektywnością. Marginalizm instytucjonalny wobec prawotwórczego stosowania prawa, Wolters Kluwer, Warszawa 2011, s. 13–19.
10 J. Wróblewski, Krytyka normatywistycznej teorii prawa i państwa Hansa Kelsena, Warszawa 1955, oraz
tegoż recenzja pracy H. Kelsena. Reine Rechtslehre, „Państwo i Prawo” 1962, nr 5–6, s. 953 i n.
11 J. Barcz, Rola parlamentów narodowych, [w:] Instytucje i prawo Unii Europejskiej, red. J. Barcz, M. Górka, A. Wyrozumska, LexisNexis, wyd. 2, Warszawa 2011, s. 340–352.
Spacer idei przez prawo
53
krajowe nadal zachowują znaczącą władzę, stanowiąc główne siły napędowe
procesów integracyjnych. Świadczy o tym wzrost znaczenia Rady Europejskiej,
którą Traktat z Lizbony z 2007 r. uznał za jedną z instytucji Unii Europejskiej.
Prawo materialne klasyfikuje gałęzie prawa regulujące bezpośrednio odpowiednie stosunki społeczne (np. prawo cywilne czy karne). Normy prawa materialnego wskazują kto, w jakich okolicznościach i jak ma postępować. Skierowane
są one do osób fizycznych i prawnych, regulując ich pierwotne obowiązki i prerogatywy, ograniczając jednocześnie ich ewentualne wolności12. W perspektywie
europejskiej rozważania z zakresu prawa materialnego z konieczności w kontekście ogólności niniejszego artykułu odnoszą się przede wszystkim do kwestii instytucji: obywatelstwa europejskiego, rynku wewnętrznego, polityki gospodarczej i pieniężnej UE oraz głównych instytucji prawa konkurencji.
Procedura poprzez prawo weryfikuje dobre rządy, stąd też proceduralny
aspekt wspomnianej triady idei (godność proceduralna, racjonalność proceduralna i sprawiedliwość proceduralna) stanowi fundament unijnego porządku prawnego. Poprzez procedury następuje dystrybucja ciężarów i korzyści, tym samym
każda procedura ma swoich „zwycięzców i przegranych”. Kamieniami milowymi
dyskusji wydaje się status activum processualis odnosząca się do „prawno-procesowej strony wolności prawnopodstawowej, do prawnopodstawowego due process
oraz teza, iż „organizacja i procedury (okazują) się być często jedynymi środkami wywołującymi rezultat zgodny z prawami podstawowymi, co stanowi o ich
„pierwszoplanowej plastyczności”. Spektrum ww. kwestii wydaje się szerokie,
sięga bowiem sprawiedliwej ochrony prawnej, adresowanej do sądów.
2. Śladami pitagorejczyków
Numerologia
Za najtrudniejsze zadanie przy budowie ramki-matki kodu kultury prawnej można uznać umiejscowienie kluczowych idei odzwierciedlających sacrum
i sfer prawa odzwierciedlających profanum w odpowiednim miejscu. Na pytanie,
dlaczego przyjęto taki a nie inny punkt widzenia, można będzie udzielić odpowiedzi po przedstawieniu spaceru idei i ich komunikacji od siły (1) do siły (9)13,
typowej dla kodu stworzenia świata.
12 J. Jabłońska-Bonca, O prawie, prawdzie i przekonywaniu, Wyd. Uczelniane BWSH w Koszalinie, Koszalin 1999, s. 17.
13 Liczby niewymierne zostały odkryte przy okazji testowania twierdzenia Pitagorasa o przeciwprostokątnej. Dzięki temu spostrzeżeniu narodziła się nowatorska teza o możliwości określania liczbami
wszystkiego, co istnieje we wszechświecie. Zob. http://www.starożytna-grecja.info/pitagoras.html;
por. też: S. Jeleński, Śladami Pitagorasa, PZWS. Pitagorejczycy twierdzili, że realnymi własnościami
bytu jest ilość substancji określona przez zasady matematyki. W ten sposób liczby były składnikami,
przyczyną i wzorem rzeczy oraz jedynym bytem realnym. Byt to bowiem rozciągłość i działanie,
a liczbom można przypisać przestrzenną wielkość i kształt. Komponenty natury określane były jako,
uformowane z przeciwieństw (np. bezkres i to, co ograniczone oraz dobro i zło), o czym wspominał
54
Zdzisław Brodecki, Anna Łunecka-Bartkiewicz
Z tej intelektualnej zabawy i wiary w magię liczb wynika „coś”, co zasługuje
na głębszą analizę. Tym „czymś” są poszczególne pola ramki-matki kodu kultury14 prawnej, które konkretyzują idee (humanitaryzm, efektywność i sprawiedliwość
sądową) w wymiarze procesowym, materialnym i ustrojowym (czyli kompetencyjnym).
Są to słowa – klucze.
też Arystoteles. Liczba (1) reprezentowała punkt, ale większe liczby punktów tworzyły linie, płaszczyzny i bryły. Liczby określały także zasady konstrukcji geometrycznej piramidy, a także określały skalę
muzyczną. Por. W. Więsław, Matematyka i jej historia, Wyd. NOWIK, Opole 1997, s. 28–29.
14 W tym miejscu odwołujemy się do „nowych sposobów rozumienia kultury” (jako całości), która stanowi „aktywny proces tworzenia znaczeń”. Jednym z jej refleksów jest zagadnienie kultury
prawnej i jej kodu, w ramach, którego „idee nigdy nie tworzą zamkniętych lub spójnych całości”. Por.
P. Krzyworzeka, Kultura organizacyjna – ślepa uliczka teorii organizacji, Artykuł ukazał się w: „Management and Business Administration. Central Europe”, nr 1 (114) 2012, s. 72–81.
Spacer idei przez prawo
55
3. Cechy idealne humanitaryzmu
„Godność proceduralna” (8)
Różne teorie konfliktów eksponują konieczność wzmocnienia praw jednostki o koncepcję godności proceduralnej, tj. uprawnienie do walki o indywidualne prawa w ramach „dobrych procedur”. Tak rozumianą godność proceduralną
odzwierciedla tytuł V (PRAWA OBYWATELSKIE) Karty Praw Podstawowych.
Wśród nich znajdują się prawa związane z inicjatywą prawodawczą (polityczną i sądową) oraz roszczenie jednostki względem władz o sprawne rządzenie
(prawo do dobrej administracji), które w praktyce życia codziennego realizuje
zarówno indywidualne, jak i wspólne interesy).
„Dobremu rządzeniu” odpowiada „rzetelność i sprawność” działania instytucji publicznych wskazanych w preambule Konstytucji RP, jako założenia i intencje
mające rangę wartości konstytucyjnej. Niestety, polska praktyka administracyjna jest wciąż odległa od realizowania zasady proporcjonalności – zasadniczego
komponentu dobrej administracji. Prawo do dobrej administracji stanowi standard, z którym bezustannie powinna być konfrontowana praktyka administracyjna w każdym państwie Europy. Prawo do dobrej administracji może być realizowane zarówno w drodze spornej, jak i bezspornej (sądowej i pozasądowej),
w tym także z wykorzystaniem systemów elektronicznych. Z punktu widzenia
jednostki to uprawnienie ma wspomagać ją w dochodzeniu jej praw przed administracją unijną. Prawo to obejmuje m.in. prawo do osobistego przedstawienia sprawy oraz prawo dostępu do akt sprawy15. Prawo to jest zagwarantowane nawet w sytuacji braku szczególnych przepisów w danym postępowaniu16.
W sytuacji bezprawnego zachowania instytucji lub funkcjonariusza jednostka
ma prawo domagać się naprawienia szkody zgodnie z zasadami ogólnymi (art.
268 w zw. z art. 351 TFUE) oraz art. 41 KPP. Prawo to „uznaje się za prawo trzeciej
generacji […] o zakresie ogólnym. Jego realizację można podzielić między prawem podmiotowym, mającym zastosowanie w działaniu administracji […], przy
czym pogłębianie tych praw wymaga przyjęcia przepisów i reguł oraz wdrażania
dobrej praktyki”17.
Prawo do dobrej administracji zarysowuje swój kształt jako część składowa
szerszego prawa do rządzenia. Good governance niewątpliwie obejmuje również
prawo do dobrego prawa, tj. „przyzwoitej legislacji” , następnie prawo do sądu,
czy kształtujące się prawo do dobrego zarządzania publicznego. Artykuł 6 ust. 1
EKPC oddziałuje również na prawo do dobrej administracji. Przedmiotowa kwestia jest istotna z uwagi na fakt, iż w zdecydowanej większości państw europej15 Por. orzeczenie w sprawie T-92/98, Interporc Im – Und Export GmbH, Zb. Orz. 1999, s. II-352; orzeczenie w sprawie T-14/98, Heidi Hautala v. Rada, Zb. Orz. 1999, s. II-2463.
16 Por. sprawy połączone: C-48/90 i C-66/90, Netherlands and Others, [1992] ECR, s. I-565.
17 H. Izdebski, Od administracji publicznej do public governance, „Zarządzanie Publiczne” 2007, nr 1,
s. 15.
56
Zdzisław Brodecki, Anna Łunecka-Bartkiewicz
skich istotna liczba praw obywateli, realizowanych jest poprzez decyzje administracyjne i to zazwyczaj dysponujące w odpowiednim zakresie dyskrecjonalną
kompetencją podejmowania odnośnych rozstrzygnięć. Interpretacja orzecznictwa europejskiego18 ukazuje, iż to kryteria materialne decydują każdorazowo
o wyodrębnieniu spraw cywilnych od pozostałych (administracyjnych), tym samym odrzucając formalne przypisanie konkretnych spraw do weryfikacji przez
instytucje sądowe lub orzekające organy administracyjne.
Dobro jednostki „Prawa i wolności” (3)
Niemal w każdej sprawie sądy rozstrzygają o godności człowieka, która
zgodnie z art. 1 KPP Unii Europejskiej jest nienaruszalna oraz musi być szanowana i chroniona. Karta eksponuje godność w tytule I (GODNOŚĆ), określając
m.in. prawo do życia, prawo człowieka do integralności, czy zakaz niewolnictwa
i pracy przymusowej. Godność jako kategoria prawna odnosi się też do tytułu II
(WOLNOŚĆ) i tytułu III (RÓWNOŚĆ) KPP. „W wolnym społeczeństwie, w którym panują rządy prawa, funkcja władzy ustawodawczej polega na stworzeniu
i zachowaniu warunków, które podtrzymują godność człowieka jako jednostki.
Godność wymaga uznania jego praw obywatelskich i politycznych, ale i ustanowienia społecznych, ekonomicznych, edukacyjnych i kulturalnych warunków,
które są niezbędne do pełnego rozwoju jego osobowości”19.
Zmieniający się obraz Europy ukazał, iż ideę humanitaryzmu najdosadniej
wyraża koncepcja godności osoby ludzkiej, która zajmuje najwyższe miejsce
wśród innych bytów20. Aksjomat ten stał się fundamentem dla zasad konstruujących przestrzeń europejską. Z perspektywy normatywnej godność człowieka
bywa rozumiana jako esencja statutu jednostki (podmiotu uprawnionego i partycypatywnego). Godność przyjęła postać wartości podstawowej, wyjaśniającej i uzasadniającej nadawanie jednostce praw podmiotowych, które następnie
są egzekwowane przed organami władzy. Ochrona godności jest obowiązkiem
TSUE, co podkreślono w precedensowym orzeczeniu w prawie Omega21. Dziedzina praw i obowiązków krystalizujących zagadnienie godności w kategoriach
prawa materialnego (wolność, własność, równość) jest „wielopoziomowa”, stanowi
18 L. Garlicki podaje liczne przykłady orzeczeń, których przedmiotem były wydane decyzje administracyjne mające charakter cywilnoprawny, które powinny być objęte postanowieniami art. 6 Konwencji (Zob. wyrok ETPC, 28.06.1978 r. Konig v. RFN, A. 27, czy w sprawie Le Compte, Van Leuven i De
Meyere, 23.06.1981r., A. 43, Zob. wyrok ETPC w sprawie Jacobsson v. Szwecji, 28.06.1990 r., A. 180-A),
przekonując tym samym, że ww. norma znajduje zastosowanie do sporów dotyczących działań podejmowanych przez władze administracyjne; zob. P. Hofmański, A. Wróbel, Konwencja o Ochronie Praw
Człowieka i Podstawowych Wolności, C.H. Beck, Warszawa 2010, s. 265–273.
19 § 1 raportu Sekcji Pierwszej Międzynarodowego Kongresu Prawniczego w New Delhi 1959 r., cyt.
za: J. Raz, Autorytet prawa, Warszawa 200, s. 211.
20 J. Krukowski, Godność człowieka podstawą konstytucyjnego katalogu praw i wolności jednostki, [w:] Podstawowe prawa jednostki ich sądowa ochrona, red. L. Wiśniewski, Warszawa 1997, s. 39.
21 Sprawa C-36/02, Omega, Zb. Orz. 2004, s. 9609.
Spacer idei przez prawo
57
przy tym centralną wartość nowoczesnych systemów konstytucyjnych22, prawo
i źródło praw, podstawową zasadę prawa unijnego. W tej perspektywie należy
przywołać tytuł I KPP wraz z jego komponentami, tj. ochroną godności człowieka (art. 1 KPP), prawo do życia (art. 2 ust. 1 KPP), prawo człowieka do integralności (art. 3 KPP) czy zakaz niewolnictwa i pracy przymusowej (art. 5 KPP). Nie
można pominąć traktatowych uregulowań dotyczących podwyższania poziomu
zatrudnienia, kształcenia i szkolenia, właściwej ochrony socjalnej, zwalczania
wyłączenia społecznego czy ochrony zdrowia ludzkiego. Niewątpliwie „godność” w przestrzeni unijnej stanowi koncepcję wielopoziomową, jednak przede
wszystkim splata się z solidarnością społeczną, która najwyraźniej ukazuje humanizm tej meta-zasady.
Karta Praw Podstawowych czyni pokłon względem równości wobec prawa,
mając baczenie na niedyskryminację, niepełnosprawność, starczość i orientację
seksualną. Materialny aspekt tego prawa w przestrzeni Rady Europy wyraża
EKPC, stanowiąc fundament dla jego zrozumienia23. Ujednolicenie tej materii
jest odpowiedzią na wprowadzenie instytucji obywatelstwa UE, która respektuje wielokulturowość. Państwa, tworząc międzynarodową społeczność na kontynencie europejskim, zadeklarowały zatem gotowość budowania „europejskiej
przestrzeni społecznej” opartej na wartościach płynących z idei: Liberaté, Égalité,
Fraternité. Równość wykazuje znaczną nadbudowę prawną i mechanizmy obligujące państwa. Hasło „Każdy ma prawo do…” wyraża ideę globalizacji praw
pracowniczych i socjalnych, która stanowi przeciwwagę dla zagrożeń „Europejskiej przestrzeni społecznej” przez procesy i zjawiska globalizacji gospodarczej”24.
W przedmiocie regulacji relacji kobieta – mężczyzna, obok sfery socjalnej, ukazuje także korzenie polityczne (szczególne przywileje dla płci mniej reprezentowanej). UE zabezpiecza także prawa osób starszych, a następnie respektuje prawa
osób niepełnosprawnych, umożliwiając im korzystanie z mechanizmów gwarantujących samodzielność, integrację społeczną i zawodową.
Bezdyskusyjne ideały to wolność i godność, a ich poszanowanie stanowi fundament sprawiedliwości i pokoju na świecie. Stanowią rdzeń konstrukcji bytowej istoty ludzkiej, uwarunkowując jego istnienie jako celu, nie zaś jedynie jako
środka25. Zasada wolności wyrażona w tytule II Karty (Wolności), sformułowana
22 I. von Munch, Godność człowieka w niemieckim prawie konstytucyjnym, s. 101–111; J. Miranda, Konstytucja portugalska a godność osoby ludzkiej, s. 189-195; M. Gobert, Zasada ochrony godności osoby ludzkiej
we Francji, s. 153–169; K. Wojtyczek, Ochrona godności człowieka, wolności i równości przy pomocy skargi
konstytucyjnej w polskim systemie prawnym, s. 201–213; wszystkie publikacje zamieszczono (w:) Godność
człowieka jako kategoria prawna, red. K. Complak, Wrocław 2001.
23 Z. Brodecki, M. Adamczak-Retecka, Ochrona praw jednostki, Acquis Communautaire, LexisNexis, Warszawa 2004, s. 74 i n.
24 A. M. Świątkowiak, Ochrona praw człowieka w świetle przepisów prawa pracy i zabezpieczenia społecznego [w:] „Każdy ma prawo do…”. Materiały XVII Zjazdu Katedr/Zakładów Praw Pracy i Zabezpieczenia
Społecznego, Kraków 9–11.05.2009 r. Wydawnictwo C. H. Beck, Warszawa 2009.
25 J. Kupny, Antropologiczne podstawy nauczania społecznego Jana Pawła II, Opole 1994, Rozprawa doktorska, s. 21.
58
Zdzisław Brodecki, Anna Łunecka-Bartkiewicz
została w oparciu o art. 5 EKPC i odpowiada normie prawa do wolności i bezpieczeństwa. W politykach UE uwzględniono prawo do bezpłatnej nauki na poziomie elementarnym, wsparte o tradycje konstytucyjne państw członkowskich
i protokół EKPC. Wolność wyboru i wykonywania pracy odniesiono do zasad
swobody przepływu pracowników, świadczenia usług i swobody przedsiębiorczości, będącej przedmiotem umów międzynarodowych, i orzecznictwa unijnego26. Reguły TFUE aprobują wolną konkurencję. Poszanowanie życia prywatnego i rodzinnego jest jednym z segmentów wolności ujętej w art. 7 KPP, który jest
zmodyfikowaną wersją art. 8 EKPC. Ważnym aspektem prawa do życia prywatnego jest ochrona danych osobowych, która powinna być poddawana kontroli
niezależnemu organowi, co nie wyklucza jednostce dochodzenia swych praw
na drodze sądowej27. W kontekście prawa do zawarcia małżeństwa i założenia
rodziny, na podkreślenie zasługuje nowatorska interpretacja pojęcia płci, z którą
wiążą się następnie zakazy dyskryminacji ujęte w segmencie równości. Jednostki, by móc się stowarzyszać, muszą mieć najpierw możliwość wypowiedzenia
swoich racji, i zakomunikowania ich innym. Wolność słowa (wypowiedzi) to
istotny aspekt wolności myśli, sumienia i wyznania, która stanowi uzewnętrznienie indywidualnych i zbiorowych przekonań. Prawo własności jest „wspólne”
wszystkim konstytucjom państw UE.
Te skonkretyzowane idee znajdują odzwierciedlenie w każdej części zintegrowanego porządku prawnego i w prawie krajowym (żyznej glebie dla tradycji
konstytucyjnych wspólnych państwom członkowskim UE i państwom cywilizowanym), zwane są także prawami i wolnościami. Można o nich powiedzieć,
że są to współczesne „standardy” konstytucyjne związane z prawem krajowym,
ponadarowym i międzynarodowym w ramach zintegrowanego porządku prawnego. Ogólne zasady prawa międzynarodowego, utrwalone przez tradycję meta-normy tegoż prawa, uznane przez wszystkie narody, odnajdujemy w różnej
postaci w ich rodzimych systemach prawnych, a znaczna ich cześć wywodzi się
jeszcze z prawa rzymskiego. Doktryna prawa międzynarodowego urosła do rangi filozofii dzięki twórczości I. Kanta, afirmującego potrzebę rozwoju prawa międzynarodowego, do jego wywodów nawiązują współcześni filozofowie.
„Jednostka partycypatywna” (4)
W nawiązaniu do twierdzenia, że zmiany ilościowe prowadzą do zmian jakościowych można dostrzec zjawisko emancypacji jednostki w każdej ze skal:
krajowej, ponadnarodowej i międzynarodowej. Jednostka zaangażowana celo-
26 Por. sprawa C-311/97 Royal Bank of Scotland (Zb. Orz. 1999, s.cI-2651); sprawa c-438/02 Krister Tanner
(Zb. Orz. 2005, s. I-4551); sprawa C-208/00 Uberseering (Zb. Orz. 2002, s. I-9919).
27 Por. F. Jasiński, Ochrona danych osobowych w UE, „Wspólnoty Europejskie. Biuletyn Informacyjny”,
2001, nr 10, s. 53.
Spacer idei przez prawo
59
wo i wpływająca na całokształt otaczającej ją rzeczywistości to obywatel zjednoczonej Europy28.
Idea praw człowieka urodziła się jako koncepcja filozoficzna, powiązana
nierozerwalnie z ideałami demokracji i trójpodziałem władz, który zapewnia
realizację tych idei29. Koncepcja „jednostki” w wielkim uproszczeniu odnosi się
do osób fizycznych i prawnych, będących podmiotami prawa publicznego, jak
i prywatnego, których prawa i obowiązki materialne i proceduralne ujmuje prawo unijne i które są stroną stosunków prawnych rządzonych tym prawem30.
Relewantna możliwość powoływania się jednostek na normy prawa unijnego
zasługuje na podkreślenie. Bezpośredni skutek praw podmiotowych i jego egzekwowanie stawiają jednostkę w jego epicentrum. Jakościową zmianę w tej płaszczyźnie odzwierciedla instytucja „wielopoziomowego” obywatelstwa UE, ujmowanego jako „status pośredni między kwalifikowaną prawnie podmiotowością,
a pełnym obywatelstwem”. Potencjał tej instytucji podkreślił TSUE wskazując,
iż jej „przeznaczeniem jest stać się fundamentalnym statusem obywateli państw
członkowskich”, nadając jej autonomiczną formę normatywną. Jednocześnie
obywatel staje się świadomie aktywnym uczestnikiem demokratycznych procedur, demokratycznego porządku.
Jednostka partycypatywna reprezentuje społeczeństwo obywatelskie, które
jest wyrazem idei humanitaryzmu. W ramach społeczeństwa obywatelskiego,
obywatel pełni aktywną rolę w życiu publicznym obok władzy ustawodawczej
i wykonawczej31. Konstytutywnym elementem obywatelstwa UE są splecione
w nim prawa, tj. prawa ściśle związane z obywatelstwem UE, pozasądowe mechanizmy ochrony praw obywateli UE (jednostki), prawo dostępu do dokumentów instytucji unijnych oraz prawo tworzenia partii politycznych w perspektywie
unijnej, oraz prawa wynikające z KPP. Z perspektywy obywatelstwa UE uwypuklić wypada zasadę niedyskryminacji ze względu na przynależność państwową.
Instytucja obywatelstwa, do niedawna wskazywana jako „obietnica przyszłego
rozwoju”, była „przeznaczona by stać się fundamentalnym statusem obywateli
państw członkowskich”, a jej dynamizm, autonomiczność i realny kształt normatywny podkreśla orzecznictwo Trybunału Sprawiedliwości.
Europa stanowi oryginalny obraz zmian relacji między jednostką a władzą
publiczną. Dotychczasowe jednostronne stosunki państwo – jednostka coraz częściej zamieniane są wielopłaszczyznową materią kompetencji władz, uprawnień
i obowiązków oraz tożsamości politycznych32. Obywatel danego państwa, będąc
do niedawna podmiotem jednej wspólnoty politycznej, jest obecnie podmiotem
co najmniej dwóch lub trzech wspólnot politycznych, co reorganizuje wzajemne
28 G. Therborn, Droga do nowoczesnej Europy, Warszawa–Kraków 1998, s. 466–470.
M. Perkowski, Ludzki wymiar integracji europejskiej, […] Integracja Europejska, Warszawa 2002, s. 340.
30 P. Daranowski, Kilka uwag o prawach jednostki w UE/Wspólnocie Europejskiej, SPE 1996, Nr 1, s. 81–82.
31 Z. Brodecki, Europa sędziów, Spoiwo (idee), LexisNexis, Warszawa 2007, s. 91.
32 K. Bachmann, Konwent o przyszłości Europy. Demokracja deliberatywna jako metoda legitymizacji władzy
w wielopłaszczyznowym systemie politycznym, Wrocław 2004, s. 43.
29 60
Zdzisław Brodecki, Anna Łunecka-Bartkiewicz
relacje jednostka – władza publiczna. Monopol władzy państwa nad jednostką
nie funkcjonuje, a przyznanie jednostce praw chroniących ją przed nadużyciami
ze strony instytucji UE i uformowanie środków ochrony prawnej odpowiada rozdziałowi kompetencji. Okoliczności te czynią obywatela podmiotem równoprawnym względem władz, poprzez przypisane mu prawa wyborcze, formułujące
członkostwo we wspólnocie politycznej, uściślone poprzez prawa pozytywne
i negatywne, realizowane bez pośrednictwa państw członkowskich UE.
4. Cechy idealne efektywności
„Racjonalność proceduralna” (1)
Racjonalność proceduralna jest dla racjonalnego prawodawcy i dobrego rządzenia (Good Governance) tym, czym arystotelesowskie „nasienie dębu” dla
„dębu”. Procedury stanowienia prawa i podejmowania decyzji są początkiem
drogi tworzenia prawa. Dlatego procedury we współczesnym świecie powinny
odzwierciedlać proces demokratycznego życia społecznego z udziałem państw,
organizacji międzynarodowych i jednostek. Racjonalność „polega na uzasadnieniu decyzji dobrymi racjami, w przeciwieństwie do decyzji nieracjonalnej, która
jest źle uzasadniona, i irracjonalna, która takich racji nie przytacza”33.
Przystąpienie Polski do UE spowodowało, że dotychczasowy mechanizm
norm prawa międzynarodowego i krajowego został wzbogacony przez system
prawny uformowany na podłożu prawnomiędzynarodowym. Priorytetowe stało się efektywne, rzeczywiste włączenie parlamentu w krajowy proces decyzyjny
w kwestiach integracyjnych34. Rząd również uczestniczy w procesie prawodawczym (poprzez Radę UE), wnosi skargi do Trybunału Sprawiedliwości UE, zobligowany jest uczestniczyć w sprawach przed TSUE, reprezentuje państwa w skargach z inicjatywy Komisji UE, przygotowuje stanowiska i strategie dla delegacji
na konferencje międzyrządowe.
Proces wiązania kwestii kompetencyjnych z procedurami jest typowy dla
entuzjastów racjonalnego dialogu. Traktat o Unii Europejskiej jest uchwalony w oparciu o wewnątrzwspólnotowe przepisy proceduralne, prawo traktatów i prawa krajowe państw członkowskich. O procedurze zmiany traktatów
mowa jest w art. 48 TUE, a dla traktatów akcesyjnych w art. 49 TUE. Procedura
umów międzynarodowych zawieranych przez UE (art. 218 TFUE) określa normy kompetencyjne o właściwościach ogólnych. Inaczej kwestia ta przedstawia
się w przestrzeni wspólnej polityki zagranicznej i bezpieczeństwa (art. 37 TUE).
Esencję racjonalności proceduralnej w UE stanowi aspekt podejmowania decyzji
związanych z wydawaniem wiążących aktów prawa pochodnego. Przyjęcie roz33 J. Wróblewski, Sądowe stosowanie prawa, Warszawa 1988, s. 385.
J. Barcz, Rola parlamentu w krajowym procesie decyzyjnym w sprawach integracyjnych. Wnioski dla parlamentu polskiego, [w:] Rola parlamentów narodowych w perspektywie poszerzenia UE oraz Konferencji Międzyrządowej 2004, red. J. Barcz, S. Puzyna, Warszawa 2002, s. 118.
34 Spacer idei przez prawo
61
porządzenia, dyrektywy czy decyzji łącznie przez PE i Radę na wniosek Komisji
(art. 289 w zw. z art. 294 TFUE) stanowi zwykłą procedurę prawodawczą. Proces
zbliżania ustawodawstw w oparciu o art. 114 TFUE łączy się również z ww. zwykłą procedurą prawodawczą, tj. gdy PE i Rada, po konsultacji z Komitetem Ekonomiczno-Społecznym, aprobują środki odnoszące się do kwestii ustawowych,
wykonawczych i administracyjnych państw członkowskich, których założeniem
jest konstytuowanie rynku wewnętrznego35.
W społeczności międzynarodowej, złożonej z państw jako suwerennych jednostek geopolitycznych (twórcy prawa międzynarodowego), ale i z organizacji
międzynarodowych, z natury rzeczy nie ma nadrzędnego prawodawcy. Prawo
międzynarodowe tworzy się w drodze porozumień pomiędzy państwami, przy
uwzględnieniu określonych praktyk, przeistaczających się następnie w prawo
zwyczajowe, norm partykularnych, przez co odróżnia się od prawa państwowego stanowionego jednostronnie przez poszczególne państwa36. Wielu autorów,
badając formy tworzenia prawa międzynarodowego przez państwa, posiłkuje się
art. 38 MTS, wskazując na pierwszoplanową rolę umów międzynarodowych, będących bezpośrednim wyrazem woli państw ustanowienia prawa i ich obowiązków. Rola precedensów w prawie międzynarodowym jest znacznie donośniejsza
niż wynika to z umów, o czym świadczy choćby porównanie wpływu orzeczeń
MTS na rozwój prawa z ich mocą prawną w myśl statutu Trybunału. Wobec braku właściwych norm umownych lub zwyczajowych można też powoływać się na
ogólne zasady prawa, uznane we wszystkich systemach prawnych.
Dobro wspólne „Solidarność” (5)
Emancypacja jednostki wywiera istotny wpływ na kształtowanie się „praw
solidarnościowych” i wzrost ich znaczenia. Wśród praw wymieniowych w tytule
IV (SOLIDARNOŚĆ) Karty Praw Podstawowych znajdują się zarówno dobra indywidualne związane z ochroną zdrowia, życiem rodzinnym i zawodowym oraz
zabezpieczeniem społecznym i pomocą społeczną, jak i klasyczne dobra wspólne
w postaci dostępu do usług świadczonych w ogólnym interesie gospodarczym
oraz ochroną środowiska i ochroną konsumentów.
W „dużej ramce” kodu kultury prawnej „centrum” stanowi cyfra (i wartość)
„5”. O usytuowaniu solidarności w centralnym miejscu przesądziły prawa solidarnościowe i ich funkcje w przestrzeni praw człowieka. Idea solidarności
w myśli Jana Pawła II formułowana jest jako realizowanie części całości przez
jednostki społeczności, to samowolny i dobrowolny wybór, prawna współodpowiedzialność za podejmowane wspólnie zobowiązania we wspólnych interesach37, niezależność uwarunkowana prawem moralnym, w celu kształtowania
35 Z. Brodecki, Prawo integracji. Konstytucja dla Europy, LexisNexis, Warszawa 2011, s. 68–69.
L. Antonowicz, Podręcznik prawa międzynarodowego, LexisNexis, Warszawa 2002, s. 20.
37 Z. Stawrowski, Jan Paweł II a Solidarność, „Teologia Polityczna” nr 3, Warszawa 2005, s. 149, 157.
36 62
Zdzisław Brodecki, Anna Łunecka-Bartkiewicz
dobra wspólnego przez pielęgnowanie w sobie heroizmu. Solidarność stanowi
moduł zapobiegający szeroko pojmowanej dywersyfikacji pewnych dziedzin życia człowieka, o której istotę należy pytać w dobie globalizmu. Intensywna więź
o zabarwieniu negacji – polityczna (element zewnętrzny), i więź o cechach pozytywnych – etyczna (element wewnętrzny), stanowi gwarancję solidarności, jednocześnie wskazując dwutorowość tej materii. Solidarność stanowi refleks idei efektywności w prawie materialnym, jako „obowiązek obowiązków” (duty of duties),
odzwierciedla „wspólny interes”, lub „wspólne dobro”38.
Klasyczne dobra wspólne znajdują się w centrum idei zrównoważonego rozwoju, która przenika do każdego zakątka prawa39. W swym prawnym ujęciu idea
ta określa „reguły gry na rynku” i „zasady postępowania w kulturze”. Podróż od
systemu kontroli państwowej do konsensusu na rynku jest przejawem dążenia
do stworzenia systemu bezpieczeństwa na rynku jako wspólnoty zapewniającej
pokojową koegzystencję. Law and economics odzwierciedla analogiczne założenie,
przyczyniając się do zamazywania różnić między dobrem jednostkowym, a dobrem wspólnym w ramach jednolitego (wolnego) rynku. Filozofia rynku wywiera wpływ na status jednostki (homo economicus) i status wspólnoty (the uniform
market) i zachodzące między nimi relacje. Na gruncie ekonomii zakłada się, że
rynek jest efektywny, a na gruncie ekonomicznej analizy prawa, że prawo jest
efektywne, […] a efektywna alokacja dóbr sprzyja maksymalizacji indywidualnych funkcji użyteczności40. Praktyka zrównoważonego rozwoju wyznacza cele
wokół idei ochrony wspólnego dobra.
Zasadniczy dla dobra wspólnego jest komunitaryzm wartości, wsparty na
filozofii normatywnej. Solidarność utożsamiana bywa z „wartością wspólnotową”, stąd też prawa społeczne i polityczne obywateli UE ukazują integrującą się
Unię, dając jednocześnie wielopoziomowy stopień partycypacji w modelowaniu
jej rzeczywistości politycznej. Prawa te wyszczególnione zostały w TFUE, a KPP
przejęła je w całej okazałości. Państwa członkowskie zobligowano do gwarantowania możliwości głosowania każdemu obywatelowi Unii. Zapewniono następnie prawa do działań zbiorowych, w tym strajków, uznano ją za część praw
związków zawodowych. Prawo dostępu do pośrednictwa pracy znalazło uregulowanie w dwóch istotnych dokumentach odnoszących się do praw pracowniczych. Regulacja poświęcona zakazowi pracy dzieci i ochronie młodocianych
w pracy oparta została na dyrektywie w sprawie ochrony pracy osób młodych.
Unia zobowiązała się przestrzegać zasady bezpieczeństwa społecznego i pomocy
społecznej przy wykonywaniu uprawnień jej powierzonych. Ochrona zdrowia
w rozumienia KPP wsparta została przez art. 168 TFUE i art. 11 i art. 13 Europejskiej Karty Socjalnej, standard konstytucyjny wyznacza art. 68 Konstytucji
RP. Konstytucje państw UE zapewniają ochronę środowiska, kierując się zasa38 39 40 Z. Brodecki, Europa przedsiębiorców. Spoiwo, LexisNexis, Warszawa 2011, s. 75.
Por. Z. Brodecki, Prawo integracji w Europie, LexisNexis, Warszawa 2009, s. 149.
Tamże, s. 129.
Spacer idei przez prawo
63
dą zrównoważonego rozwoju, a ochronę konsumentów interpretować należy
w myśl postanowień art. 169 TFUE.
„Racjonalny prawodawca i sprawny rząd” (9)
W centrum norm kompetencyjnych znajduje się klasyczny prawodawca polityczny, którym zazwyczaj są organy przedstawicielskie sprawujące władzę na
szczeblu krajowym, ponadnarodowym i międzynarodowym. We współczesnym
świecie obserwujemy renesans rzymskiej jurysprudencji – prawa tworzonego
nadto przez pretorów, a w dzisiejszej rzeczywistości przez sędziów. Wzrost znaczenia prawodawcy sądowego jest mniej widoczny w płaszczyźnie prawa krajowego, w przeciwieństwie do prawa ponadnarodowego czy międzynarodowego.
Racjonalny prawodawca „przyobleka programy polityczne w język prawny”41, tworząc normy prawne oddziałujące na dane społeczeństwo, podejmuje
działania w kontekście społecznym, politycznym i kulturowym, i coraz częściej
dopuszcza się „ucieczki w klauzule generalne”. Polityka tworzenia prawa czyni
esencją refleksji warunki racjonalnego zorganizowania prac nad przygotowaniem aktów prawnych i warunki podejmowania racjonalnych decyzji prawodawczych oraz opracowywania zasad, których wprowadzanie do obowiązującego systemu prawa […] wywołałoby pożądane skutki42.
Krajowe organy prawodawcze są określane przez konstytucje według znanej
zasady podziału władz na ustawodawczą, wykonawczą i sądowniczą. Granice
władzy i prawa to fundamenty współczesnych państw. Wydaje się, iż nad całością
zasad odnoszących się do podziału i realizacji kompetencji wykonawczych między UE, a państwami członkowskimi rozciąga się meta-zasada praworządności
(rule of law), określająca konstytucyjną strukturę i stosunki UE z państwami członkowskimi43, decydując o jurysdykcyjnych granicach i wyborach w dynamicznej
„wspólnocie prawa”. Priorytetowym założeniem prawodawcy krajowego, ponadnarodowego i międzynarodowego jest dążenie do racjonalności w zgodzie
z założeniami ruchu law & economics lub innymi teoriami racjonalnego wyboru. Racjonalny prawodawca i sprawny rząd zawsze decydowali o efektywności,
41 R. Tokarczyk, Komparatystyka Prawnicza, Racjonalność a tworzenie prawa, Wolters Kluwer, wyd. 9,
Warszawa 2008, s. 110 wraz z powołaną tam literaturą.
42 L. Petrażycki, Wstęp do nauki prawa i moralności, Warszawa 1959, s. 13.
43 System rządów UE przypomina „sieć” – typową dla zintegrowanego porządku prawego. W tej
„wspólnocie prawa” (a nie państw) władza wykonawcza została podzielona między różne szczeble
(divided power system). Nazywanie tego federalizmem wykonawczym sugeruje, że pojęcie „państwa
prawa” wciąż dominuje nad pojęciem „rządów prawa”. Spojrzenie przez pryzmat państwa względnie instytucji zamazuje obraz, skoro instytucje, tj. Komisja czy Rada Unii Europejskiej sprawują zarówno władzę wykonawczą, jak i ustawodawczą. Należy spojrzeć na nie z innej perspektywy, tj.
przez pryzmat zadań publicznych realizowanych w ramach partnerstwa publiczno-prywatnego
(państwo, instytucje, podmioty prywatne). Zespolenie realizacji zadań wykonawczych (networking)
jest konieczne wobec wyzwań rynku i w kulturze. Pytanie, wzrost gospodarczy czy bezpieczeństwo
społeczne, wciąż znajduje się w centrum dyskursu prawniczego?
64
Zdzisław Brodecki, Anna Łunecka-Bartkiewicz
o czym świadczy ewoluująca administracja publiczna, której trzon od wieków
stanowią urzędnicy. Dla każdego europejskiego pretora najistotniejsze powinny
być te formy aktywności, które polegają na stanowieniu aktów prawnych i wydaniu decyzji administracyjnych zgodnie z wymogami acquis communautaire. Ostatecznie wydaje się, iż Komisja posiada wciąż zbyt małe kompetencje, by działać
skutecznie w oparciu o prakseologiczne zasady sztuki rządzenia. Zgłębiająca się
integracja obliguje decydentów do poznania matematycznej teorii komunikacji,
wyjaśniającej zachodzące procesy komunikacji, a jej esencję stanowi informacja,
wraz z którą kształtuje się „społeczeństwo informacyjne”.
W prawie krajowym państw członkowskich wciąż istnieje podziała na dwa
systemy cammon law i prawa stanowionego, chociaż w świecie common law obserwujemy eksplozję prawa stanowionego, a w świecie prawa stanowionego wzrost
znaczenia prawa sędziów. Relacje między prawodawcą politycznym i sądowym
są najbardziej widoczne, jeśli spojrzymy na nie przez pryzmat kontroli sądowej
(judicial review)prawodawcy politycznego, bądź kontroli politycznej prawodawcy
sądowego (political review)44. Wspomniane dwa rodzaje kontroli mają kluczowe
znaczenie dla zrozumienia prawodawcy w prawie unijnym (opartego na modelu
kooperacyjnym) i dostrzeżenia prawodawczej funkcji sądu unijnego45 (typu „sąd
– katalizator = wstrzemięźliwość”, bądź „sąd – motor integracji = aktywizm”)46.
W literaturze akcentuje się „racjonalność komunikacyjną” prawodawcy sądowego, którą cechuje racjonalny dyskurs we wspólnocie komunikacyjnej jako podstawa legitymizacji sądu – prawodawcy i precedensu prawotwórczego47. Sąd–
prawodawca, którego głównym zamierzeniem jest oddziaływanie na otaczającą
go rzeczywistość poprzez precedens prawotwórczy, zobligowany jest traktować
ideę racjonalności jako syntezę efektywności i praworządności, by z kolei odzwierciedlać cele integracji w różnych wymiarach życia społecznego48. Akceptacja tzw. precedensów prawotwórczych wywiera z kolei istotny wpływ na ideę
przyświecającą „sędziemu-legislatorowi”, który zobligowany jest sądzić sprawiedliwie, ale i racjonalnie (tj. uwzględniając ratio legis kreowanej normy prawnej)49.
5. Cechy idealne Sprawiedliwości (sądowej)
„Sprawiedliwość proceduralna” (6)
Od zarania dziejów ujawnia się konflikt pomiędzy jednostką a zbiorowością.
O rozstrzygnięciu tego konfliktu decyduje sądowa sprawiedliwość. Nie może być
44 T.T. Koncewicz, Aksjologia unijnego kodeksu proceduralnego, C.H.BECK, Warszawa 2010, s. 308–309.
Tamże, s. 314-317.
46 Tamże, s. 334.
47 Tamże, s. 362 i 399. Por. też: M. J. Golecki, Między pewnością a efektywnością. Marginalizm instytucjonalny wobec prawotwórczego stosowania prawa, Monografie LEX, Warszawa 2011.
48 Europa sędziów, red. Z. Brodecki, s. 86–87.
49 Z. Brodecki, Racjonalny prawodawca i sprawny rząd, [w:] Z. Brodecki, M. Konopacka, A. BrodeckaChamera, Komparatystyka kultur prawnych, Oficyna Wolter Kluwer, Warszawa 2010, s. 70.
45 Spacer idei przez prawo
65
zatem zaskoczeniem tytuł VI (WYMIAR SPRAWIEDLIWOŚCI) Karty Praw Podstawowych, który formułuje podstawowe zasady procesowe. Zasady te są zgodne z tradycjami konstytucyjnymi wspólnymi dla państw członkowskich i zasadami ogólnymi prawa międzynarodowego.
Proceduralizacja prawa zmierza ku scalaniu kategorii prawa procesowego
z kategoriami prawa materialnego, tworząc materię o złożonym profilu. Procedura sądowa powinna być postrzegana z perspektywy samego procesu, a nie
jedynie poprzez jej rozstrzygnięcie, przy czym należy odróżniać wartości proceduralne, poprzez które proces sądowy waży się jako proces dobry. Sprawiedliwość proceduralną rozumie się jako konglomerat wartości, które powinny być
chronione na skutek gwarancji ujętych w prawie procesowym. Istotne jest to, by
ekran wartości proceduralnych pozostał niezależny od wyniku procesu, mimo iż
grono ich gwarancji mogłoby oddziaływać w sposób pożądany (pozytywnie) na
taki rezultat, jak w przypadku prawa do wysłuchania50.
Krajowy ustawodawca zobligowany jest do wyznaczenia właściwych sądów
oraz wykształcenia regulacji proceduralnych, w zakresie których jednostki mogą
dochodzić ochrony swoich praw podmiotowych. Z orzecznictwa TK wynika
obowiązek zapewnienia jednostce prawa do rzetelnego procesu, w tym poszanowania zasady sprawiedliwości proceduralnej na wszystkich etapach postępowań
sądowych (również w przedmiocie procedury prejudycjalnej, bowiem warunek
udzielenia jednostce efektywnej ochrony jej uprawnień wynika z prawa unijnego51), która skupia w sobie gwarancje bycia wysłuchanym, możliwość zaskarżania orzeczeń i decyzji, ujawniania w sposób czytelny motywów wyroku, co
ma zapobiegać jego dowolności i arbitralności, a także zapewnienie uczestnikowi postępowania przewidywalności jego biegu52. Sprawiedliwość proceduralna
zdaniem TK wykazuje zasadnicze znaczenie z perspektywy realizacji wszystkich
praw podmiotowych w ramach procedur, a „nierzetelne procedury mogą pośrednio prowadzić do unicestwiania innych praw i wolności, których ochronę
zabezpiecza właśnie prawo do sądu”53.
Dualizm systemu ochrony praw człowieka w Europie stanowi niekiedy konflikt pomiędzy TSUE w Luksemburgu a ETPC w Strasburgu względem zasad
o zabarwieniu procesowym, bowiem minimalne standardy gwarancji proceduralnych zostały wskazane zarówno w EKPC jak i w KPP, które następnie są precyzowane w drodze orzeczniczej ww. instytucji sądowych. Ochrona praw jednostki w przestrzeni unijnej sprawowana jest przez TSUE oraz Sąd, jednakże
50 W. Sadurski jest zdania, iż samo wprowadzenie „sprawiedliwego procesu” nie może być uważane
za wystarczającą przesłankę uzyskania właściwego i słusznego rozstrzygnięcia procesu, lecz może
pomóc w jego uzyskaniu. Zob. W. Sadurski, Teoria sprawiedliwości. Podstawowe zagadnienia, Warszawa
1988, s. 81.
51 Z. Czeszejko-Sochacki, Prawo sądu w świetle Konstytucji RP (ogólna charakterystyka), „Państwo i Prawo” 1997, z. 11–12, s. 97.
52 Por. Wyrok TK z dnia 16 stycznia 2006 r., SK 30/2005, OTK-A 2006, nr 1, poz. 2
53 Wyrok TK z dnia 2 października 2006 r., SK 34/2006, OTK-A 2006, nr 9, poz. 118.
66
Zdzisław Brodecki, Anna Łunecka-Bartkiewicz
definicja sądu unijnego wskazuje, iż jest nim również każdy sąd krajowy państwa członkowskiego oraz organ administracji publicznej, a Sędzia – Janus, toczy
bój o to, by w przestrzeni unijnej zapewnić sprawiedliwość. Jednym z postępowań toczących się w tej płaszczyźnie jest kontrola legalności zaniechania określonego postępowania przez instytucję UE, która możliwa jest wyłącznie wtedy,
gdy pierwotnie miało miejsce wezwanie do działania. Uprawnienia do orzekania w przedmiocie skargi na bezczynność (art. 265 TFUE) podzielone są między
TSUE a Sądem. Zgodnie z postanowieniami traktatowymi, instytucje lub organy
UE, których zaniechanie zostało uznane za sprzeczne z Traktatem, mają obowiązek podjąć środki zapewniające wydanie wyroku w tej kwestii. Powinność ta nie
narusza przepisów o odpowiedzialności deliktowej UE.
Państwa wstępujące w europejskie struktury demokratyczne zobligowane zostały do dostosowanie prawa do propagowanych przez niego standardów. Uznanie podległości zewnętrznemu orzecznictwu, ocena prawa i procedury przez
międzynarodowe instytucje stało się wachlarzem możliwości dla różnych stron.
Problem długości postępowania spędza sen z powiek większości państw–stron
EKPC. Bez względu na to, jak rozumie się przewlekłe postępowanie (niewłaściwa jakość postępowania) – niezaprzeczalnie może ono prowadzić do praktycznego pozbawienia prawa do sądu (art. 6 EKPC). ETPC przyjął, iż niewydolność
systemu prawnego nie może stanowić usprawiedliwienia dla przewlekłości postępowania, a państwa zobligowane są tak zorganizować wymiar sprawiedliwości, by jego sądy gwarantowały każdemu prawo do procesu w rozsądnym terminie, wprowadzając następnie wymóg środka prawnego wobec przewlekłości
i używając następnie tzw. wyroków pilotażowych, wytykających państwom luki
w systemie, w ich ustawodawstwie lub praktyce prawnej54. Sędziom krajowym
z pewnością niełatwo zaakceptować poddanie się kontroli przez sąd międzynarodowy, lecz muszą poruszać się w wyrafinowanych systemach prawnych,
w których także EKPC, mimo iż obowiązuje bezpośrednio, jest „znacjonalizowana” przez liczne unormowania czy zasady. Słusznie zauważyła E. Łętowska, iż
orzecznictwo ETPC wciąż pozostaje ewentualnie jednym z argumentów uzasadnienia, nie zaś podstawą decyzji55.
„Sprawiedliwość materialna” (Równość) (7)
Nie sposób rozprawiać o sprawiedliwości bez powiązania idei równości z ideą
wolności. Walka o „równość” podporządkowała sobie – jak pragnął Rousseau –
zasadę „wolności”, która stała się niezbędnym, lecz czasem niewygodnym przy54 Zob. Wyrok ETPC w sprawie Frydlender v. Francja, (GC), Nr 30979/96, par 45, ECHR 2000-VII;
wyrok ETPC w sprawie Kudła v. Polsce, (GC), Nr 30210/96, ECHR 2000-XI; wyrok w sprawie Tysiąc
v. Polska, Nr 5410/03, ECHR 2007; wyrok w sprawie Bączkowski i in. v. Polska, Nr 1543/06, ECHR 2007.
55 E. Łętowska, A Constitution of Possibilities, „East European Constitutional Review”, 1997, nr 6 (2/3),
s. 76.
Spacer idei przez prawo
67
datkiem do „równości”. Zbliżenie do „ideału równości” prowadzi do oddania się
obywateli społeczeństwu i poczuciu „sprawiedliwości społecznej”56.
Idea równości, analogicznie jak idea sprawiedliwości, jest wyjątkowo polimorficzna. Z uwagi na jej splot ze sprawiedliwością, istotną rolę spełnia równość prawna, równość polityczna i równość społeczna. Arystoteles nadmieniał,
iż żądanie równości kreuje clou idei sprawiedliwości, a egalitarystyczne formuły sprawiedliwości czynią zadość temu żądaniu. Droga do faktycznej równości
w kontekście sprawiedliwości wiedzie przez interpretację ogólną prawa, bowiem
założenie, że „wszyscy są równi wobec prawa”, zostało sformułowane z użyciem
bogatej w tradycję formuły. Sprawiedliwy sędzia w analogicznych okolicznościach stosuje takie same prawa (in paribus causis paria iura). Normatywność prawa poprzestaje na równości formalnej, tj. równym traktowaniu równych sobie
osób w równych sytuacjach, stosownie do przyjmowanej formuły sprawiedliwości, a faktyczna równość jednostek i grup społecznych pozostaje w zasięgu
regulacji prawnej.
Próba rekompensaty rozbieżności pomiędzy naturalną, faktyczną nierównością między ludźmi, a sztuczną, formalną równością prawną musi opierać się na
arbitralnych decyzjach, wspieranych władzą państwową, niekiedy z uszczerbkiem dla ludzkiej wolności. „Wspieranie poszczególnych grup oznacza niejednakowe traktowanie innych, a kto zamierza wytworzyć rzeczywistą równość,
musi liczyć się z prawną nierównością”. W praktyce sądowej najwięcej uwagi
poświęca się idei „równości”. Orzeczenie o prawie do zwolnienia z kosztów procesowych w swojej strukturze wykazuje duże prawdopodobieństwo orzeczeń
w przedmiocie równości szans stron w procesie, jednocześnie pozwala dokonać
interpretacji zasady ogólnej równości w rozumieniu nakazu wytworzenia rzeczywistej równości. Dyskomfort ten neutralizuje kategoria równości wymiennej
(komutatywnej), której najlepszą formą jest umowa, bowiem gwarantuje stronom autonomię wyborów (par super parem potestatem non habet).
„Sprawiedliwy sąd” – sędzia Herkules (2)
Prawomocność posiada pewną atrakcyjność, która może okazać się nie do pogodzenia również dla „prawników-artystów”. Jest to kwestia wychowawczego
wpływu na społeczeństwo, gdyż właśnie sędzia może „nowości aksjologiczne
sztuki” uprawomocniać. Niezawisły sędzia – autorytet mogący łagodzić konflikty społeczne oraz mający możliwość (powinność) rozwiązywania kwestii nierozwiązywalnych (np. „debaty o sztuce”) – jest instytucją akceptowalną dla wszystkich57.
56 J.J. Rousseau, Rozprawa o pochodzeniu i podstawowych nierówności między ludźmi, [w:] tegoż, Trzy
rozprawy z filozofii społecznej, s. 186.
57 P. Janiewicz, Sztuka skandalizująca jako trudny przypadek, Artykuł opublikowano 3 marca 2010 r. na
stronie: httpL://www.racjonalista.pl .
68
Zdzisław Brodecki, Anna Łunecka-Bartkiewicz
Common law jest prawem tworzonym przez sędziów (praktyków prawa), których sędziowskie poczucie słuszności adiustuje „bezceremonialność” cammon
law. Myślenie w kategoriach procesowych jest typowe dla świata common law
i przenosi się na grunt europejskiego kontynentu. W procesie stosowania prawa
sędziowie realizują ideę sprawiedliwości58, którą odzwierciedlają zasady proceduralne, ważone i fluktuujące, stając się mediatorami pomiędzy „rynkiem” (interesem indywidualnym), a „kulturą” (interesem kolektywnym)59. Sędzia zmierza
ku harmonii i jednolitości, aby jego wybory ad hoc były krystaliczne, wskazujące w sposób jasny i uzasadniony kanony oraz racje na rzecz danego wyboru.
Kreatywność podmiotu sprawującego wymiar sprawiedliwości w myśl założeń
ideału sprawiedliwości proceduralnej zakłada gotowość sędziów do otwarcia
i wyjścia poza tekst prawny, bowiem „procedura, inaczej niż substancja, jest obszarem, o którym można bezsprzecznie twierdzić, że należy do sfery sądowej
aktywności”.
Dworkinowska „chain novel” zakłada, że sędziowie zobligowani są do angażowania się w proces orzekania, bowiem prawo nie jest gotowym „tworem” przekazanym im przez prawodawcę. R. Dworkin, obrazując koncepcję kreatywności
sędziego w procesie interpretacji prawa, posłużył się „oryginalną” konstrukcją
idealnego „sędziego Herkulesa” (judge Hercules), o nadludzkich zdolnościach,
wiedzy, cierpliwości i wnikliwości60. Sędzia Herkules nie odwołuje się jedynie do
swoich preferencji etycznych czy moralności funkcjonującej w społeczeństwie
w czasie orzekania, sięga dalej i głębiej – do zasad, które stanowią konstrukcję
fundamentalną społeczeństwa, bez których nie mogłoby ono istnieć, ponieważ
„ludziom przysługują pewne prawa, a zasady moralne mają znaczenie dla ustalenia, jakie prawa im przysługują”.
Prawo jako zbór reguł, norm nie wystarcza sędziemu do rozstrzygania tzw.
hard cases, toteż principles jako reguły dobrego postępowania i policies jako wytyczne polityczne zasadniczo wpływają na proces tworzenia reguł prawnych
przez sędziego. Principles stanowią próbę „umiejętności” dla sędziego Herkulesa.
Sędzia o cechach Herkulesa, tworząc precedens prawotwórczy, powinien brać pod
uwagę ideę efektywności jako syntezę praworządności i racjonalności, pełniąc
wówczas swoistą rolę racjonalnego prawodawcy, urzeczywistniającego założenia
integracji gospodarczej, społecznej i politycznej. Sędzia, weryfikując trudne przypadki, dokonuje wyważenia (wartościowania) i wskazania zasad, reguł i polityk,
tj. waży racje przez pryzmat doktryny precedensu i zasady proporcjonalności61.
Ostatecznie, fundamentalną zasadą procesu interpretacji jest zachowanie mak58 R. Tokarczyk, Filozofia prawa. Idea sprawiedliwości, LexisNexis, Warszawa 2009, s. 217–239.
Z. Brodecki, T.T. Koncewicz, „Wspólnotowa rozumność” w Trybunale Sprawiedliwości Wspólnot Europejskich, Rozumność rozumowań prawniczych, red. M. Wyrzykowski, Zakład Praw Człowieka WPiA UW,
Warszawa 2008, s. 133.
60 R. Dworkin, Biorąc prawa na poważnie, przekł. T. Kowalski, Wydawnictwo Naukowe PWN, Warszawa 1998, s. 198.
61 Z. Brodecki, T.T. Koncewicz, Wspólnotowa rozwartość…, s. 132.
59 Spacer idei przez prawo
69
symalnej bezstronności w pracy sędziego, by zapadające w trudnych sprawach
rozstrzygnięcia wykazywały jak najgłębszy stopień integracji z systemem prawa.
Działalność Herkulesa stanowi wzorcową konstrukcję – idealną miarę umożliwiającą dokonanie weryfikacji (wnikliwej oceny), w jakim zakresie poszczególne decyzje urzeczywistniają postulaty spójności i sprawiedliwości w myśl zasad
wpisanych w ten system.
Konkluzja
W dobie netokracji „sieciowość” staje się typowa dla całej wspólnoty międzynarodowej, w której niegdyś pierwsze skrzypce grały suwerenne państwa
i organizacje międzynarodowe, a dzisiaj wśród głównych aktorów znajduje się
również wielkie korporacje międzynarodowe bądź jednostki. Tworzenie różnego
rodzaju aliansów i programów jest niezwykle istotne z punktu widzenia bezpieczeństwa militarnego, ekologicznego i finansowego. Władza przestaje być już tak
jednoznacznie związana z hierarchicznym i centralistycznym układem państwa
narodowego. Granice rozmywają się w cyberprzestrzeni, a państwa nie zawsze
skutecznie potrafią wpływać na obywateli i ich życie. Ciężar władzy kieruje się
w stronę internetowych struktur i nabiera niejednolitego charakteru. Nieosiągalna wydaje się trwałość wizji świata. Istotniejsze od całościowych ujęć staje się
uogólnienie, mające jednak tylko charakter doraźny i czasowo ograniczony.
Zdzisław Brodecki, Anna Łunecka-Bartkiewicz
Walk of Ideas Through Law
The Authors present three ideas (humanity, efficiency and equity) in three perspectives
(procedural, substantive and constitutional). On the basis of the two above-mentioned
triad, the code of legal culture has been built. In the light of this code the following „words
- keys” are presented: procedural dignity, procedural rationality and procedural justice
(procedural law), rights of an individual, solidarity rights, substantive justice (substantive
law), a participatory individual, a rational legislator, an efficient court and the status of
a judge (constitutional law).