„Gospodarka morska w Polsce – przemiany w latach 2004

„Gospodarka morska w Polsce – przemiany w latach 20042008. Dane statystyczne dotyczące wybranych obszarów”
Jarema Piekutowski
Szczecin, 2010
1
Jarema Piekutowski
Gospodarka morska w Polsce – przemiany w latach 2004-2008. Dane statystyczne
dotyczące wybranych obszarów
Niniejszy artykuł zawiera opis przemian, jakie zaszły w polskiej gospodarce morskiej
w latach 2004-2009 w świetle danych statystycznych przedstawianych przez Główny Urząd
Statystyczny w Szczecinie w „Rocznikach Statystycznych Gospodarki Morskiej” oraz w
świetle innych dostępnych danych. Podstawą dla artykułu jest dokonana analiza danych
wtórnych – desk research. Jednocześnie najistotniejszym aspektem z punktu widzenia
artykułu są kwestie społeczno-ekonomiczne związane z gospodarką morską.
I. Kwestie ogólne i definicyjne
Gospodarka morska jak dotąd była definiowana w literaturze i w dokumentach
prawnych na różne sposoby. Nie jest ona także wyodrębniona jako odrębny dział w Polskiej
Klasyfikacji Działalności ani w NACE (Nomenclature statistique des Activités économiques
dans la Communauté Européenne - Statystycznej Klasyfikacji Działalności Gospodarczych w
Unii Europejskiej). Gospodarka morska przecina wszystkie działy powyższych klasyfikacji –
elementy z nią związane można znaleźć w różnych działań. W chwili obecnej nie funkcjonuje
w prawie polskim żaden dokument, który w sposób jednoznaczny definiowałby pojęcie
gospodarki morskiej.
Mimo to, w kilku publikacjach i aktach prawnych znajdują się definicje cząstkowe,
wskazujące obszary, które należą do gospodarki morskiej z punktu widzenia ogółu
gospodarki polskiej. I tak według Ustawy o działach gospodarki rządowej z dnia 4 września
1997 r. (Dz.U.1997 Nr 141 poz. 943, tekst jednolity na dzień 05.07.2010 r.), dział
administracji rządowej „5) - gospodarka morska” obejmuje sprawy:
„1) transportu morskiego i żeglugi morskiej;
2) obszarów morskich;
3) portów i przystani morskich;
2
4) (uchylony);
5) ochrony środowiska morskiego”1.
Uchylony pkt 4 oznacza (w wersji ogłoszonego tekstu Ustawy z dnia 4 września 1997
r.) sprawy „rybołówstwa morskiego i racjonalnego korzystania z żywych zasobów morza”.
Jednakże w ramach późniejszych zmian do działów administracji rządowej dodano nowy
dział – „18c – rybołówstwo”. Dział ten obejmuje sprawy:
„1) rybactwa śródlądowego i rybołówstwa morskiego;
2) racjonalnego gospodarowania żywymi zasobami morza;
3) gospodarki rybnej i organizacji rynku rybnego;
4) organizacji producentów rybnych, związków organizacji producentów rybnych i
organizacji międzybranżowych”2.
Istniejące od 5 maja 2006 do 16 listopada 2007 Ministerstwo Gospodarki Morskiej
wraz z interdyscyplinarnym zespołem przygotowało „Strategię rozwoju polskiej gospodarki
morskiej na lata 2007-2015”. W ramach dokumentu polska gospodarka morska została
podzielona na 11 głównych dziedzin (obszarów):
I. Transport morski,
II. Porty morskie,
III. Transport wodny śródlądowy,
IV. Przemysł okrętowy,
V. Eksploatacja morskich zasobów naturalnych
VI. Rybołówstwo, rybactwo i przetwórstwo rybne,
VII. Badania naukowe i rozwój,
VIII. Edukacja i zasoby ludzkie,
IX. Administracja morska i śródlądowa,
X. Dziedzictwo morskie oraz świadomość morska społeczeństwa,
XI. Turystyka morska i śródlądowa.3
Obszary należące do gospodarki morskiej wg „Strategii” są więc zdefiniowane dużo
szerzej niż w przypadku definicji gospodarki morskiej związanych z działami administracji
rządowej. Ze względu na fakt, że głównym źródłem danych dla niniejszej publikacji są dane
Urzędu Statystycznego, na jej użytek proponujemy wykorzystać definicję zamieszczoną w
1
Za: www.isip.sejm.gov.pl
2
Tamże.
3
Za: http://www.mea.szczecin.pl/
3
„Roczniku Statystycznym Gospodarki Morskiej” . Opiera się ona na metodzie
przedsiębiorstw – podstawą grupowania danych według poziomów klasyfikacyjnych i
podziałów terytorialnych są poszczególne rodzaje przedsiębiorstw. Zakres gospodarki
morskiej, określony w Roczniku 2009, obejmuje następujące rodzaje działalności w
wybranych działach PKD (pogrubionym drukiem zaznaczone są specyficzne:
sekcja B: Rybactwo (rybołówstwo w wodach morskich);
sekcja D: Przetwórstwo przemysłowe (produkcja i naprawa statków i łodzi,
przetwarzanie i konserwowanie ryb i pozostałych produktów rybactwa);
sekcja G: Handel hurtowy i detaliczny; naprawa pojazdów samochodowych,
motocykli oraz artykułów użytku osobistego i domowego (sprzedaż hurtowa i
detaliczna ryb, skorupiaków i mięczaków)
sekcja I: Transport, gospodarka magazynowa i łączność (transport wodny morski i
przybrzeżny, przeładunek, magazynowanie i przechowywanie towarów w portach
morskich, działalność portów morskich, obsługa żeglugi morskiej, działalność
morskich agencji transportowych);
sekcja K: Obsługa nieruchomości, wynajem i usługi związane z prowadzeniem
działalności gospodarczej (prace badawczo-rozwojowe dla gospodarki morskiej,
wynajem środków transportu wodnego);
sekcja L: Administracja publiczna i obrona narodowa; obowiązkowe ubezpieczenia
społeczne i powszechne ubezpieczenia zdrowotne (kierowanie w zakresie
efektywności – urzędy morskie).
sekcja M: Edukacja (morska).
Powyższy zakres zbliżony jest do propozycji obszarów przedstawionych przez
Ministerstwo Gospodarki Morskiej i zawiera wiele istotnych elementów powiązanych z
gospodarką morską, takich jak edukacja i prace badawczo-rozwojowe.
II. Obroty ładunkowe w portach morskich
Obroty ładunkowe w portach morskich (cargo traffic at sea ports) definiowane są jako
łączna ilość masy ładunkowej przemieszczonej przez port w danym okresie czasu,
przywiezionej lub wywiezionej przez statki, gdy transport jest realizowany w całości lub
części drogą morską; obejmują międzynarodowy obrót morski i krajowy obrót morski.
4
Uwzględnia się transport z/do jednego portu tzn. przemieszczanie towarów do obiektów
przybrzeżnych, do zrzutu na morzu, materiału wybranego z dna morskiego do wyładowania w
portach. Wlicza się rzeczno-morskie przemieszczanie towarów statkami handlowymi. Pomija
się wewnętrzne przemieszczenia towarów między różnymi basenami lub dokami tego samego
portu oraz dostawy oleju bunkrowego i zaopatrzenia na statki w portach4.
Dane na temat obrotów ładunkowych ogółem w polskich portach morskich w latach
2004-2008 przedstawia rys. 1.
Rysunek 1. Obroty ładunkowe w portach morskich ogółem w latach 2004-2008
Źródło: Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej 2009
Powyższy wykres wyraźnie wskazuje tendencję spadkową w obszarze obrotów
ładunkowych w polskich portach morskich w latach 2004-2008. Porównanie z poprzednimi
latami wskazuje, iż tendencje spadkowe występują w tym obszarze w sposób falowy, do
pewnego stopnia zgodnie z wahaniami koniunktury gospodarczej na świecie. Wahania te w
szeregu czasowym 23 ostatnich lat przedstawia rys. 2.
Jak widzimy, największe obroty ładunkowe (powyżej 50 000 000 ton) w portach
morskich odnotowano w latach 2004-2006, a wcześniej – w latach 1997-98, a także w roku
4
http://www.stat.gov.pl/gus/definicje_PLK_HTML.htm?id=POJ-1575.htm
5
1985 (jednakże ze względu na fakt zupełnie odmiennego funkcjonowania gospodarki kraju, w
tym gospodarki morskiej w latach 80. ubiegłego stulecia (orientacja na transport pomiędzy
krajami RWPG), danych tych nie powinno się porównywać).
Rysunek 2. Obroty ładunkowe w portach morskich ogółem w tys. ton - porównanie 1985-2008
Źródło: Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej 2009
Istotną informacją jest udział poszczególnych portów morskich w obrotach ogółem. I
tak na przestrzeni lat 2004-2008 zdecydowanie największy był udział portu w Gdańsku –
wahający się od ponad 42% do 35%. Następne trzy miejsca zajmują w latach 2004-2008 – w
różnych konfiguracjach – porty Gdynia, Szczecin i Świnoujście. Ponadto w zestawieniu
uwzględnione są dwa mniejsze porty – Police i Kołobrzeg, których udział w ogólnych
obrotach portów morskich nie wynosi jednak więcej niż 5%.
Dane dotyczące udziału poszczególnych portów morskich w obrotach ładunkowych
ogółem przedstawia rys. 3. Dynamika zmian na wykresie wskazuje wyraźnie, iż w latach
2004-2008 istotnie wzrósł udział portu w Gdyni, zaś w pewnym stopniu spadł (szczególnie
szybko w latach 2006-2008) udział portu w Gdańsku. Udział portu w Szczecinie utrzymuje
się mniej więcej na takim samym poziomie, jednakże w porównaniu z latami 1999-2000,
gdzie wynosił on powyżej 23%, jest on i tak stosunkowo niski, maleje także jego znaczenie na
rzecz Świnoujścia (rozwój transportu wielomodalnego – obecnie transport śródlądowy
Świnoujście-Szczecin coraz częściej opłaca się mniej niż transport lądowy tą samą trasą).
6
Rysunek 3. Udział poszczególnych portów morskich w obrotach ładunkowych ogółem w %
Źródło: Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej 2009
Tabela nr 1 przedstawia obroty ładunkowe ogółem w latach 2004-2008 w
poszczególnych portach w liczbach bezwzględnych, a także zmiana obrotów ładunkowych w
poszczególnych portach w 2008 r. w porównaniu do 2004 r.
7
Tabela 1. Zmiana obrotów ładunkowych portów morskich ogółem w tys. ton w poszczególnych portach w Polsce w
latach 2004-2008 w tys. ton
Spadek
Port
2004 r.
2005 r.
2006 r.
2007 r.
2008 r.
20042008
Gdańsk
24078
22478
22034
19944
17072
-29,1%
Gdynia
10711
11038
12218
14849
12860
20,1%
Szczecin
9480
8246
8159
8008
7787
-17,9%
Świnoujście
9753
10373
8393
7385
8843
-9,3%
Police
2611
2334
2110
2055
2159
-17,3%
Kołobrzeg
154
154
154
117
102
-33,8%
Źródło: Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej 2009
Jedynym polskim portem morskim, w którym między rokiem 2004 a 2008 nastąpił
wzrost obrotów ładunkowych, jest Gdynia (największy poziom obrotów miał tam miejsce w
2007 r.). Widoczne jest zmniejszenie znaczenia portu w Gdańsku (sukcesywny spadek z roku
na rok od 24 078 000 ton w roku 2004 do 17 072 000 ton w roku 2008) na rzecz portu g
Gdyni, podobnie jak portu w Szczecinie na rzecz portu w Świnoujściu.
Najwyższy spadek obrotów ładunkowych w procentach odnotował port w
Kołobrzegu, jednak wobec bardzo niewielkiej bezwzględnej liczby tych obrotów nie jest to
wartość istotna statystycznie.
Międzynarodowy obrót morski razem w tysiącach ton ogółem w roku 2008 wyniósł
47 085 tys. ton, w tym 27 372 tys. ton wyładunku oraz 20 433 tony załadunku. Na przestrzeni
lat 2004-2008 wyładunek wzrósł o 37,3% (o 10 223 tys. ton), zaś załadunek spadł o 37,3% (o
18 429 tys. ton).
III.Statki wchodzące do portów
Mimo spadku obrotów ładunkowych, liczba statków wchodzących do portów wzrosła
w latach 2005-2008. Dane na ten temat przedstawia rys. 5. W roku 2008, najwięcej statków
8
wpłynęło do portu w Świnoujściu (5238), a następnie – w Gdyni (4238 statków). Stosunkowo
mniej statków wpływało do portów w Gdyni i w Szczecinie.
W roku tym największą przeciętną pojemność miały statki wchodzących do portów w
Gdyni (średnio 4742 tony/statek) i w Świnoujściu (4191 ton netto/statek). Spośród czterech
dużych portów (Gdańsk, Gdynia, Szczecin, Świnoujście) stosunkowo najmniejszą przeciętną
pojemność netto miały statki wchodzące do portu w Szczecinie (1283 tony netto/statek).
IV. Morska flota transportowa
W obszarze morskiej floty transportowej Polski liczba statków intensywnie malała w
latach 1995-2001 (od 168 statków w 1995 r. do 110 w roku 2001). Następnie jednak, mimo iż
liczba statków podlegała wahaniom z roku na rok, można powiedzieć, iż w latach 2001-2008
utrzymywała się mniej więcej na jednakowym poziomie, a nawet podlegała niewielkiej
tendencji wzrostowej - w 2005 r. osiągnęła najwyższą wartość od roku 1999 (130 statków).
W latach 2006-2008 mamy pod tym względem do czynienia z niewielką stabilizacją na
poziomie 121-123 statków (rys. 6).
Rysunek 4. Liczba statków wchodzących do portów ogółem w latach 2004-2008
Źródło: Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej 2009
9
V. Rybołówstwo
Spada liczba statków floty rybackiej. W dużej mierze jest to związane z ogólnym
zmniejszeniem opłacalności rybołówstwa (zwłaszcza floty dalekomorskiej), przełowieniem
światowych zasobów i restrykcyjną polityką państw nadbrzeżnych w ich strefach
ekonomicznych. Spadek ten wiąże się też z powiązanymi z powyższymi zjawiskami
działaniami z funduszy unijnych, zwłaszcza z Sektorowego Programu Operacyjnego
Rybołówstwo i Przetwórstwo Ryb (Priorytet 1 – „Dostosowanie nakładu połowowego do
zasobów” i działania w ramach tego priorytetu: złomowanie statków rybackich oraz
przeniesienie statków do krajów trzecich lub zmiana ich przeznaczenia). Jeszcze w 2004 r.
polska flota rybacka obejmowała 1382 statki, a w 2008 r. – już tylko 832 jednostki. Co
ciekawe, dynamika spadku połowów ryb i bezkręgowców morskich nie była tak szybka – o
ile liczba statków spadła na przestrzeni lat 2004-2008 o 39,8%, o tyle połowy ryb i
bezkręgowców w tysiącach ton spadły tylko o 27,6% (patrz rys. 7). Świadczy to o tym, iż
część statków nie była wcześniej w pełni wykorzystywana.
Rysunek 5. Liczba statków floty rybackiej oraz połowy w latach 2004-2008
10
Źródło: Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej 2009
VI. Podmioty, zatrudnieni, wynagrodzenia w gospodarce morskiej
W latach 2005-2008 odnotowano tendencję wzrostową w zakresie liczby podmiotów
gospodarki morskiej (z niewielkim spadkiem w 2008 r.). Ostatecznie, liczba podmiotów
gospodarki morskiej w Polsce w 2008 r. wyniosła 10 882. Podobnie jak w innych sektorach,
w gospodarce morskiej wśród podmiotów gospodarczych dominują osoby fizyczne
prowadzące działalność gospodarczą. Szczególnie dynamicznie rośnie liczba tego typu
podmiotów. Rośnie też liczba spółek cywilnych, jawnych i spółek z ograniczoną
odpowiedzialnością. Spada liczba przedsiębiorstw państwowych – w 2008 r. odnotowano
tylko dwa takie podmioty wobec ośmiu w 2004 r. Dane na temat liczby podmiotów
gospodarczych w gospodarce morskiej przedstawia rys. 6.
Rysunek 6. Liczba poszczególnych form podmiotów gospodarczych w gospodarce morskiej w latach 2005-2008
11
Źródło: Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej 2009
Liczba osób zatrudnionych w gospodarce morskiej także rosła w latach 2005-2008. W
roku 2005 liczba ta wyniosła 77 020 osób, podczas gdy w 2008 r. – 83 455 osób. Spadek
odnotowano z roku 2007 na 2008. W latach 2005-2007 szczególnie szybko rosła liczba osób
samozatrudnionych (w tej grupie także nie wystąpił spadek w latach 2007-2008), a także osób
zatrudnionych w spółkach jawnych (od 2296 w roku 2005 do 3690 w roku 2008).
Wynagrodzenia wg definicji Urzędu Statystycznego obejmują wypłaty pieniężne oraz
wartość świadczeń w naturze lub ich ekwiwalenty, należne pracownikom z tytułu pracy.
Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w gospodarce morskiej w 2008 r. wyniosło
3514,84 złote i w latach 2005-2008 rosło z roku na rok (rys. 7).
Rysunek 7. Przeciętne miesięczne wynagrodzenie brutto w gospodarce morskiej w latach 2005-2008
12
Źródło: Rocznik Statystyczny Gospodarki Morskiej 2009
Wynagrodzenie brutto w gospodarce morskiej należy do wysokich w porównaniu do
innych branż – w 2008 r. przeciętne wynagrodzenie brutto w gospodarce narodowej wynosiło
2943,90 zł, zaś w gospodarce morskiej – 3514,80 zł.
13